تاريخ اسلام در آينه پژوهش

، سال ششم، شماره چهارم، زمستان 1388، 65 ـ 84

اصغر منتظر القائم / زهرا سلیمانی

چکیده

دولت حضرت داود و سلیمان (ع) براساس قانون، عدالت گستری، توسعه علمی و خداباوری بود و آثاری بر جای گذاشت که هنوز پس از سه هزار سال، از تمدنی پویا در زمان ایشان حکایت دارد.

نگرش حکومتی به الگوی حاکمیت داود و سلیمان (ع) ما را با افق های روشنی از ترکیب دین و دولت، تمدن سازی و پویایی علم آشنا می کند. به ویژه که تعبیر «خلیفه خدا» برای داوود(ع) و تعبیر «بنده نمونه خدا» برای حضرت سلیمان(ع) به کار رفته و بدین صورت می توان نظام حکومتی آنها را در شرایط زمانی خود معیار کاملی از حکومت مورد رضای خدا دانست و الگویی برای اقتصاد پیشرو متکی بر معنویت، توسعه علمی و تمدن سازی بر پایه باورهای دینی می باشد.

کلید واژه ها: حضرت داود(ع)، حضرت سلیمان (ع)، توسعه، حکومت و تمدن سازی.

مقدمه

در مقاله حاضر، شاخصه های توسعه و تمدن سازی در حکومت حضرت داوود† و حضرت سلیمان (ع) بررسی خواهد شد. برای شناخت این شاخصه ها لازم است ابتدا با زمینه های ظهور این دو پیامبر ابراهیمی آشنا باشیم. قرآن کریم این پیشینه را از زمان پیامبری توضیح می دهد که بعد از موسی (ع) برای هدایت بنی اسرائیل مبعوث شد. قرآن می فرماید: «ای پیامبر، آیا حکایت آن اشراف بنی اسرائیل، پس از موسی را می دانی که به پیامبر زمان خود می گفتند برای ما (حاکمی) برگزین تا در راه خدا بجنگیم...» (بقره: 246) و این چنین پیامبر خدا (اشموئیل) بر اساس وحی الهی طالوت را حکمران آنان معرفی کرد.(بقره: 247) آنچه در این انتخاب مبنا بود، مدیریت و فرماندهی بر مبنای دانش و قدرت بود.1 بنابراین ما در این نوشتار ابتدا واژه های دولت، حکومت، تمدن سازی و توسعه را تعریف کرده و به تبیین موضوع مقاله می پردازیم.

دولت، نهادی سیاسی و حقوقی دانسته شده که در رأس هرم قدرت در یک کشور جای می گیرد. دولت از حاکمیت برخوردار است؛ یعنی برای اضمحلال بی نظمی یا مقاومت، قدرت قانونی دارد.2 تمدن سازی نوع خاصی از توسعة مادی و معنوی است که در جامعه ای ویژه رخ می نماید.3

حکومت به گستره کلمه، عبارت از نهادی است که امتیاز فرمانروا و فرمانبردار را در یک جامعه مشخص می کند و در مفهوم محدودتری به ترکیب نوع ویژه ای از اجتماع انسانی به نام ملت توصیف شده است.4

مراد از توسعه در این مقاله، مفهوم عام این کلمه است. امروز وقتی از مدیریت توسعه سخن می گویند آن را موضوعی سیاسی قلمداد می کنند، در حالی که ممکن است معنای آن به فرد و زمینه ای که آن را به کار می برد بستگی داشته باشد.5

روش تحقیق در این مقاله، توصیفی_تحلیلی با تکیه بر منابع تاریخی است. فرضیه تحقیق آن است که حضرت داود و سلیمان (ع) به عنوان دو پیامبر دولتمرد توانستند با محور قرار دادن عواملی چون عدالت گستری و خدا باوری، زمینه های توسعه وتمدن بی نظیری را در حکومت خود ایجاد کنند و مدلی برای نخبگان و متفکران دین مداری باشند که در پی علمی کردن جامعه بر پایة دین هستند.

شاخصه های توسعه و تمدن در حکومت داود(ع)

حضرت داود (ع) اولین پیامبری بود که به حکومت گسترده دست یافته، موفق به اجرای وسیع احکام الهی شده است. نام داود † شانزده بار در قرآن آمده و داستان زندگی و دعوتش طی حدود دوازده آیه ذکر شده است. به موجب آیه 163 سوره نساء به داود (ع) کتاب زبور داده شده است: «وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُوراً» . از نکات برجسته شخصیت او آن بود که به رغم منصب نبوت و حکومت، با تواضع تمام از دسترنج خویش زندگی می گذراند و در حرفه هایی چون آهنگری، زره بافی و ... تخصصی شایان داشت. داود (ع) را می توان اسوة کار و تلاش و صنعت دانست، چرا که زندگی او حتی در زمان حکومت، مشحون از فعالیت های فنی، هنری و صنعتی به منظور رفاه مردم و معاش خود بود. از محورهای توسعه و تمدن در حکومت او می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. مبارزه با فساد

در سپاه طالوت شاهد حضور دو طیف نیروی انسانی و به عبارتی دو حزب هستیم. گروهی از اشراف که در پی خواسته های شخصی خویش بودند و در مقابل، گروهی که با ایمان و توکل به خدا به جنگ پرداختند و توانستند خطر دشمن را بر طرف سازند.6 بنابراین می توان گفت همة جوامع برای رفع چالش ها نیازمند اشموئیل (رهبر)، طالوت (دولت) و احزابی هستند که در از بین بردن تهدید ها پیشرو باشند. داود † پس از شرکت در جنگ در حزب اقلیت قرار گرفت و جالوت را به قتل رساند و پس از طالوت به پادشاهی انتخاب شد. خداوند در بارة وی می فرماید:

خداوند به داود (ع) پادشاهی و حکمت عطا کرد و از آنچه می خواست به او علومی آموخت و اگر خدا خطر مردم را به وسیلة خودشان از یکدیگر دفع نمی کرد، زمین را فساد در بر می گرفت...(بقره: 251)

داود (ع) در اینجا قهرمان بر کندن ریشة فساد است. اساساً در جوامع امروزین، همچون جوامع سنتی نیز مسئله فساد از چالش های مهم زندگی اجتماعی محسوب می شود. در جوامع مدرن از شاخصه های بارزی چون دموکراسی، تقویت احزاب، بهبود مدیریت در سطح کلان و نظارت های قانونی به عنوان عواملی برای تقلیل فساد یا جلوگیری از آن یاد شده است، اما باید توجه داشت که این عوامل و امثال آن، شرایط کافی برای از بین بردن فساد نیست. راه حل قرآن در رفع این نوع فساد، دفع خطر بعضی مردم به وسیلة بعض دیگر است. سید قطب نیز با اشاره به نبرد طالوت و جالوت می گوید: داود در آن زمان نوجوانی بیش نبود و جالوت پادشاهی نیرومند و گردنکش، اما خدا خواست که کار بر مجرای ظواهر قدرت و حشمت دنیوی نچرخد، بلکه حقیقت امور آشکار شود. بر این اساس، هر کس موظف است به وظیفة خود عمل کند. اما آنچه خدای تعالی اراده کند تحقق خواهد یافت.7 در قصص الانبیاء نیز به شجاعت داود اشاره شده و او را جنگ جویی شجاع و با صلابت معرفی کرده، که هرگز از صحنة نبرد نگریخت و با دشمن سازش نکرد.8 بنابراین، داود (ع) مصداق اصلی مبارزه با جالوت یا مبارزه با فساد و تباهی است و از آنجا که راهکار اصلی مبارزه با فساد از نظر منطقی، قانون است و محور قانون، عدالت است، می توان چنین استنباط کرد که داود (ع) تجسم قانون و تحقق آن در جامعه بنی اسرائیل بود، زیرا با فساد مبارزه کرد.

2. مشروعیت الهی و مقبولیت مردمی

جمع حاکمیت و رسالت در مورد پیامبران حکومت گری چون داود (ع) نمونه ای از چگونگی معیارهای الهی در حکومت است، زیرا بی تردید خداوند اراده داشته تا رسالت خود را به داود (ع) بدهد. در عین حال، داود شایسته ترین فرد از نظر مردم برای حکومت هم بود و این مسئله تحقق یافتن هماهنگی دین و مردم در مسئله حکومت را نشان می دهد. قرآن دربارة حکومت حضرت داود (ع) می فرماید: «و اتاه الملک...؛ خداوند به او پادشاهی داد...»(بقره: 251) یا «و شددناه ملکه....؛ پادشاهی او را تقویت کردیم».(ص: 20) پدیده حاکمیت داود (ع) در عین حال که نتیجه اقبال مردم و مناسبات اجتماعی است، پدیده ای منبعث از خدا نیز می باشد. بنابراین، اقبال مردم برای پادشاهی داود (ع) پدیده ای اجتماعی و انسانی بود، اما جامعیت داود برای نبوت و حکومت، امری الهی تلقی می شود؛ بدین معنا که در حکومت انبیای الهی توفیق ظاهری آنان به اقبال مردمی وابسته است.

3. بر پایی عدالت و احقاق حق

داود (ع) پیامبری عدالت گستر و قانون محور بود تا آنجا که حضرت علی (ع) و دیگر اولیای الهی در قضاوت ها و احکام خویش به معیار بودن قضاوت های آن پیامبر استناد می کردند. این قضاوت ها را می توان در کتاب هایی چون عیون اخبار الرضا(ع) و الامالی شیخ صدوق، قصص الانبیاء راوندی، التهذیب شیخ طوسی و دیگر کتب حدیثی و تاریخی یافت. مزیت حکومت داود (ع) آمیختگی آن با حکمت بود؛ یعنی تدبیری درست و اصیل برای استقرار یک حکومت توانا تا سنجش قانون را به دقیق ترین شکل در همة شئون دولتی و ملتی به کار اندازد.9 «پس میان مردم به حق داوری کن و زنهار از هوس پیروی نکن».(ص: 26)

از قضاوت هایی که داود به منظور برپایی عدالت انجام داد، کار قضاوتی مشترک با فرزند خود، سلیمان بود. این قضاوت مربوط به داوری بین صاحب گله دام و کشاورزی بود که کشت او توسط دام آن فرد آسیب دیده بود و در این زمان سلیمان † نوجوان بود.10 این پدیدة تاریخی، اشار ه هایی به محوریت عدالت در حکومت داوود† ، و تداوم آن در روش حکومتی سلیمان دارد. نقش سلیمان در حاکمیت ابتدا با همان قضاوت آغاز شد، اما به توسعة اقتصادی ـ فرهنگی و علمی منجر گردید. بنابراین، میوه های درخت عدالت زمان داوود، همان رشد و بالندگی علمی و اقتصادی و تمدن باشکوه دورة سلیمان است.

4. ایجاد فرهنگ کار و تولید

با اینکه داوود حکومتی نیرومند داشت و قادر به تصرفاتی خارق العاده در طبیعت بود، از در آمد و حاصل کارهای دستی و صنعتی خود بهره می برد که عبارت بود از ساخت جامه و لوازم جنگی. قرآن می فرماید: «به او ساختن زره (لباس جنگ) را آموختیم تا شما را از تأثیر سلاح جنگ نگاه دارد. پس آیا شما سپاسگذارید». (انبیاء: 8)

تفسیرهای مختلفی در مورد این آیه، وجود دارد. طبرسی در مجمع البیان از قول امام صادق (ع) روایت کرده که داود به دست خود زره می بافت و بدین ترتیب از بیت المال بی نیاز شد.11

و آهن را برای او نرم گردانیدیم و امر کردیم که زره های گشاده بساز و حلقه های آن را به اندازه قرار داده و کار شایسته انجام دهید.(سبأ: 10ـ11)

در تفسیر این آیه گفته شده است که آهن در دست او از صلابت می افتاد و استواری خود را از دست می داد.12 داوود † به ساختن زره مشغول بود تا اینکه از هر زرهی که می ساخت یک سوم آن را می بخشید و با یک سوم دیگر مایحتاج خود و خانواده اش را تهیه می کرد و یک سوم باقیمانده را نگه می داشت تا زرهی دیگر بسازد.13

سر فلندرز پتری، در حفاری های خود در جمه و عصیون جابر، نزدیک خلیج عقبه به معادنی از آهن دست یافته که زمان آنها به عصر داود و سلیمان(ع) بر می گردد و به نظر می رسد که داود پس از جنگ ادومیان بر آنها دست یافته است. 14

5. ارتباط با حامیان

داود (ع) دولتی را بنیان گذارد که سراسر شام و جزیرة العرب را شامل می شد.15 وی تلاش گسترده ای برای استوار داشتن روابطش با حامیان و پشتیبانانی که در دورترین نقطة شمال کشورش قرار داشتند، مبذول داشت.16 او حتی در صدد ارتباط با مخالفان خود بود و از آنان خواست که به او بپیوندند، چنان که بسیاری نیز دعوت او را پذیرفتند.17

6. التزام به نظم و نظارت و وقت شناسی

در حکومت داود † ، نظم و انضباط جایگاهی بس مهم داشت و می توان آن را یکی از شاخصه های مهم توسعة حکومت این پیامبر دانست. گفته شده است داود (ع) روزهای خدا را بر چهار قسم کرده بود، روزی را برای خانواده اش، روزی را برای عبادت، روزی را برای رسیدگی به امور مسلمانان و یک روز برای بنی اسرائیل اختصاص داده بود که با آنان (برای حل مسائلشان) گفت وگو می کرد و نشست پرسش و پاسخ داشت.18 همچنین برای حفظ نظم و هماهنگی و انسجام امور، به نظارت کارها می پرداخت، چنان که طبرسی می گوید: او پیامبر و در عین حال پادشاه بود و به صورت ناشناس در کشور می گشت و بر امور کارگزاران و احوال مردم نظارت می کرد.19

به طور کلی نقش داود (ع) را در بنیان تمدن می توان این گونه ذکر کرد:

الف: آهن در دست وی نرم شده بود که می توانست آن را بدون گرم کردن در آتش به هر شکلی که می خواهد در آورد (صنعت ذوب آهن).

ب: صنعت زره بافی به او تعلیم شد که در جنگ ها بسیار مورد استفاده بود و سبب پیروزی بنی اسرائیل می گردید.

ج: پایه های فرمانروایی و سلطنت او محکم بود و از خلیج عقبه تا رود فرات را تحت فرمان و اطاعت خویش در آورد و شهرهای فلسطین را پس از جنگ های بسیار گرفت. وی شهرهای ساحلی فرات را فتح کرد و به طور کلی از خلیج عقبه تا مرزهای کشور ایران را تحت حکومت خود در آورد.20

د: او حکمت، نفوذ کلام، علم داوری و قضاوت داشت: «وَ آتَیْناهُ الْحِکْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ».(ص: 20)

ذ: او قواعد پرستش را منظم ساخت و حکومتی عادلانه آمیخته با حکمت ایجاد کرد. حکمت و غیرت او حکومت یهود را قدرتمند ساخت و صنعت زره سازی و مهارت جنگی اش او را بر دشمنان پیروز گرداند.21

ر: خداوند کوه ها را (برای صنایع معماری و فلزات) در تسخیر وی در آورد و با وحی خود به او صنعت ذوب فلزات و زره بافی با آهن را آموخت. «وَ سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ یُسَبِّحْنَ وَ الطَّیْرَ وَ کُنَّا فاعِلِینَ؛ وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ».(انبیاء: 79ـ80)

حکومت سلیمان (ع)

حکوت سلیمان (ع) نمونه ای از ساختار توسعه مند در میان حکومت های الهی است. او با برخورداری از موهبت پیامبری، حکمت، علم و نیروهایی که در تسخیر او بودند، به توسعه ای جامع مبادرت ورزید. در آیات مربوط به حاکمیت حضرت سلیمان (ع) شواهد روشنی بر نوع مدیریت علمی او به دست می آید و بعضی از مورخان نیز به توسعه علمی در زمان او صحه گذاشته اند. همچنین در زمان حضرت سلیمان (ع) پیشرفت هایی در هر معماری و حجاری پدید آمد و همچنین امور بازرگانی و توسعه شهرها و تزئینات ساختمانی اهمیتی بسزا یافت22. سلیمان در قرآن وارث داود (ع) خوانده شده است. «و ورث سلیمان داود»(نمل: 16)

صفاتی که در قرآن برای این پیامبر ذکر شده عبارتند از:

الف: علم؛ «و هر آینه داود و سلیمان را دانشی بدادیم.»؛ (نمل: 15)

ب: منطق الطیر؛ «یعنی زبان مرغان و سخن گویی با آنان: «و گفت ای مردم ما را سخن مرغان آموختند.»؛(نمل: 16)

ج: تسخیر نیروهای نامرئی (مثل جنیان)؛ «لشکریان سلیمان † مشتمل بر جنیان، انسانها و آدمیان برگردش بودند».(نمل: 17)

د: تسخیر عوامل طبیعی (مثل باد): «و برای سلیمان باد را مسخر کردیم، چندان که یک شبانه روز مسیر دو ماه (پیاده) را می پیمود»؛(نمل: 12)

در آیه دیگر چنین آمده است: «و باد تند و سخت را برای سلیمان [رام کردیم] که به فرمان او به سوی سرزمین که در آن برکت نهاده ایم ـ سرزمین شام ـ روان بود و ما به همه چیز دانا بودیم».(نمل: 81)

این نیروی طبیعی گاهی خود او یا لشکریانش را به جایی می برده و گاهی به امر او در جریان بوده تا در اموری مثل کشاورزی به کار آید.

گفتنی است حفریات باستان شناسی نشان می دهد طراحی کوه به گونه ای بوده که از بادهایی که از عربه (نام محلی) می وزیده بیشترین استفاده را می کردند و این همان معنای تسخیر باد برای سلیمان است.23

سلیمان (ع) با داشتن این توانایی ها، توانست به توسعه و گسترش فرهنگ وحدانیت بپردازد. در همه شهرها و کشورهایی که به تسخیر این پیامبر در می آمد، گسترش عدالت، عمران و آبادی و ترویج فرهنگ خداپرستی جزء اساسی ترین برنامه بود. ساخت عمارت هایی در شهرهای بیت المقدس، بعلبک (لبنان) و سرزمین سباء همگی سبب شد نام تمدن سلیمان در تاریخ جهان ثبت شود.24 مورخان معتقدند سیطره حکومت او بر تمام سرزمین حجاز و یمن و سرزمین های فلسطین و شام تا اطراف بلاد روم قدیم بود.25

شناخت و به کار گیری زبان پرندگان:

در قرآن آمده است که حضرت سلیمان فرمود: «.... ای مردم به ما زبان مرغان آموخته شده است». 26 همچنین پرندگان جزء لشکریان سلیمان محسوب شده اند. در تفسیر این آیات برخی آنها را جزء معجزات حضرت سلیمان دانسته اند.27 ولی اگر بخواهیم با نگاه پیشین (چگونگی تسخیر باد) تبیین کنیم این مسئله جزء علوم و توانایی دستگاه حکومتی سلیمان (ع) است.

گر چه بعضی مدعی هستند که تعبیر نطق و سخن گفتن در مورد غیر انسان ها جز به عنوان مجاز ممکن نیست، ولی اگر غیر انسان نیز اصوات و الفاظی از دهانش بیرون بفرستد که بیانگر مطالبی باشد دلیل ندارد که آن را نطق نگوییم، زیرا نطق به هر لفظی گفته می شود که بیان گر حقیقتی و مفهومی باشد.28 در همین آیه این گونه آمده است؛ سلیمان گفت: «و از همه چیز به ما داده شده است، و این فضیلت آشکاری است»؛ یعنی تمام وسائلی که از نظر معنوی و مادی برای تشکیل این حکومت الهی لازم است به ما داده شده است.29

نیروهای نامرئی طبیعت:

قرآن از تسخیر گروهی از جنیان و شیاطین برای سلیمان (ع) حکایت دارد که او از آنها در کارهایی چون بنایی، غواصی، ساخت بناهای بلند، تندیس ها و دیگ های محکم بهره می گرفت.30 باید توجه داشت که اگر بخواهیم با نگاه علمی، اما به صورت غیر پوزیتیویستی به مسئله بنگریم، آن را امری ممکن می یابیم، چنانکه در مواردی مثل تسخیر باد شاهد تحقق آن هستیم. به تعبیر ابن سینا، فیلسوف بزرگ مسلمان، کلیة اموری را که در نظر اول عجیب و شگفت بوده، اما منجر به تناقض نیستند باید با نگاه امکان نگریست و آنگاه تا حد توان به تحلیل علل آن پرداخت.31 بنابراین اگر بخواهیم تمام کارهای فوق العاده دولت حضرت سلیمان را صرفاً با کلید معجزه تبیین کنیم، باید آنها را ـ چنان که گفته شد و دلایل و قراینی برای آن هم موجود است ـ به رشد علمی و توسعه یافتگی این حکومت تفسیر کنیم؛ توسعه ای که مدیون گسترش عدل و داد در زمان داود و دولت سلیمان بود.

الف) شاخصه های توسعه و تمدن در حکومت سلیمان (ع)

1. سیاست داخلی

سلیمان ارزش و فضیلت قانون و نظم را به ملت خویش آموخت و آنان را از جنگ باز داشت و به صنعت و صلح و آرامش رساند.32 سلیمان برای توسعة حکومت خود در صدد ایجاد ملت یکپارچه و حذف قبایل مستقل بود. او تمامی تلاش خود را در راه در هم شکستن هر گونه پیمانی صرف کرد که امکان ایجاد آن در میان قبایل می رفت. بنابراین، سلیمان کشور خویش را به دوازده ولایت تقسیم کرد و بر هر ولایتی کارگزار می گمارد تا به امور مالیات بپردازد.33 او بر همة رعایای خود، مالیات سرانه قرار داده بود. تجارت ریسمان، اسب و ارابه در انحصار دولت بود. وی بیشتر در آمد مملکت را برای تحکیم اصول حکومت و زیباسازی پایتخت هزینه می کرد.34

2. سیاست خارجی

سلیمان (ع) سیاست مداری فرزانه، جنگاوری بزرگ و مدیری توانا بود. او با اندیشة مدارا گونه اش به این حقیقت رهنمون شده بود که تنها در صورتی خواهد زیست که با همسایگانش به تفاهم برسد. یکی از وسایل برای رسیدن به این تفاهم و نیز انتشار دعوت او، آن بود که با پادشاهان و امیران همسایه رابطة خویشاوندی برقرار کند، از این رو از دختران هر یک از امیران عمونی، موآبی، آرامی، کنعانی، حبشی و... یکی را به زنی گرفته بود. وی با فرعون مصر نیز چنین رابطه ای برقرار کرد، چنانکه امیرة مصری، بانوی نخست کشور او بود.35 چیزی که هیچ تردیدی در آن باقی نمی ماند این است که این ازدواج بنا بر رأی سیل روث، مورخ یهودی، به سلیمان کمک کرد که اقلیم جازر را نیز به کشور خویش ضمیمه کند. جازر از مهم ترین مراکز بازرگانی در خاور نزدیک کهن بود.36

3. تشکیلات نظامی و مجهز کردن سپاه به تکنولوژی روز

مورخان در این باره اتفاق نظر دارند که سلیمان (ع) به ضرورت تشکیل لشکری نیرومند برای دفاع از دولت پی برده بود. منابع تاریخی کاربرد نخستین بار «ارابه های جنگی» را در سپاه اسرائیل به سلیمان نسبت می دهند.37 در تورات می خوانیم: وقتی که داود † مملکت «آرام صوبه» را شکست داد، بر صدها اسب دست یافت.38 وی با اینکه در جنگ هایش با آرامیان به اهمیت چنین سلاحی پی برده بود، اما یک ارابة جنگی در اختیار نداشت. اما سلیمان آ ن را در دستو ر کار خود قرار داد. و حتی آن را به عنوان یک نیروی نظامی اصلی در ارتش خود در نظر گرفت.39

4. استفاده بهینه از تمام نیروها

در دولت سلیمان اگر کسی برای خدمت نظامی فرا خوانده نمی شد، به اموری مانند ساختن پناهگاه ها و مقر ویژة ارابه ها گمارده می شد، ضمن آنکه در موارد ساختمانی نیز او را به کار می گرفتند. بنا بر کشفیات ثابت شده، افراد موظف به خدمات عمومی را برای انجام دادن کارهایی که در حد توان آنها بود، از قبیل کشاورزی و صنعت فرا می خواندند.40 طبق کشفیات به عمل آمده، در کنار کوره های ذوب فلزات، اردوگاه های کارگران ذوب آهن و ذوب مس وجود داشته است.41

5. فعالیت تجاری

از ویژگی های ممتاز روزگار سلیمان فعالیت عظیم تجارتی است، حتی یکی از اهداف به کارگیری ارابه ها ـ در صورتی که در دفاع از دولت و نشر دعوت به آن نیاز نبودـ استفاده از آنها برای تجارت بود. سیطرة سلیمان (ع) بر راه های تجارتی در سوریه و فلسطین و دیگر راه هایی که در زمان فرمانروایی پدرش مقرر بود، به توفیقات او در امور بازرگانی کمک شایان توجهی کرد. وی در بهسازی مراکزی که در راه های مهم کاروان های تجارتی کشورش قرار داشت، اهتمام ویژه ای داشت، چنانکه فلسطین به پلی میان آسیا و افریقا تبدیل شده بود و سلیمان (ع) از یک سو از روابط دوستانه و از دیگر سو از مهارت سیاسی اش در این راه بهره می گرفت.42

توجه وی به اسب ها، به جهت کارآیی شان در کسب و وسیله ای برای جهاد در راه خدا بود. هیئت حفاری امریکایی در «مجدو» به اسطبل های نگهداری این اسبان دست یافته اند.43

6. فعالیت دریایی

سلیمان (ع) به دریا نیز توجه ویژه ای داشت و از آن برای توسعة حکومت خود بهره می برد، اما چون قوم عبرانی او در این زمینه تخصصی نداشتند، بر آن شد تا با توافق پادشاه صور در بندر «عصیون جابر» کشتی بسازد و از مهارت فینیقیان در کشتی سازی استفاده کند. در تورات نیز می خوانیم: «سلیمان در عصیون جابر در کنار أیله در کنارة دریای سوف در سرزمین ادوم کشتی هایی ساخت».44

7. فعالیت صنعتی

عصیون جابر تنها بندر بازرگانی نبود، بلکه مرکز صنعتی نیز به شمار می رفت و گزینش آن به عنوان مرکز تجارتی، در واقع گزینشی موفق بود، به گونه ای که می توانست از بادی که از شمال می وزید تا دورترین مرزهای خویش استفادة بهینه کند؛ بادی که در میانة صحرای عربه به نهایت سرعت خویش می رسید. این پدیده برای بهره برداری از آن باد در شعله ور ساختن مکرر آتش مورد نیاز (در ذوب فلزات) بود. در زمان سلیمان (ع) منابع مس و آهن به میزان بسیار استخراج و ذوب شد. تا امروز هیچ کارگاهی برای ذوب مس در هیچ جای دنیای کهن کشف نشده است که بتواند با کارگاه های عصیون جابر برابری کند.45 این کشفیات با آیه «أَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ؛ ما آهن را در دست او نرم کردیم» و «وَ أَسَلْنا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ؛ چشمه مس را برای سلیمان روان ساختیم» منطبق است.

کشفیات باستان شناسی نشان می دهد که برخی از اصول ساختمان کوره های ذوب فلزات امروزی در بنای کوره های ذوب آهن و مس داود و سلیمان(ع) رعایت شده است.46

ب) گسترة حکومتی سلیمان (ع):

حکومت های انبیاء (ع) ذاتاً فرهنگ آفرین بود، و بنابراین بیشتر آنها شرایط گسترش سیاسی را به دست می آورد. حکومت حضرت سلیمان (ع) به دلیل برخورداری از زمینه ها و استعدادهای ویژه که مهم ترین آنها تسخیر نیروهای طبیعی و قدرت تصرف در طبیعت بود، این گسترش را در بالاترین حد خود به دست آورد. ساختن شهرهای بیت المقدس، بعلبک و غیر آن و فتح شهرها و کشورها در توسعه فرهنگی و گسترش سیاسی حکومت سلیمان (ع) جای دارند. داستان ملکه سبأ و دعوت سلیمان از او برای پذیرش آیین توحید از مصادیق مهم این گسترش محسوب می شود. این مسئله سرشار از راهبرد های حکومتی در توسعة فرهنگ، شیوة روابط خارجی و گسترش سیاسی در حکومت دینی و الهی است.

ج) راهبردهایی در مواضع سیاسی و ارتباطات فرهنگی

داستان فتح سرزمین سبأ با کشف این سرزمین توسط پرنده ای از لشکریان سلیمان آغاز می شود؛47 به این صورت که سلیمان با گزارش این پرنده پی به غیر الهی بودن این حکومت می برد، از این رو، تصمیم می گیرد آنان را به پرستش خدای یکتا فرا خواند. او طی نامه ای مردم این سرزمین را به خدا پرستی دعوت می کند. به هر حال، مضمون نامه در اوج برتری و حزم و محتوای آن، در نهایت سادگی بوده و مهم تر اینکه این نامه با نام خدا (بسم اله الرحمن الرحیم) آغاز شده توحید و تسلیم، اصل و دلیل ارتباط قرار گرفته است.48 در مجموع می توان گفت که اخلاق و خداپرستی دلایل این ارتباط سیاسی ـ فرهنگی معرفی شده است.

ماجرای قوم و ملکه سبأ با تفصیلی که دارد سرانجام به تسلیم ملکة سبأ و فتح آن سرزمین منجر شد. برخی از مسائلی که در گسترش روابط خارجی و سیاسی مورد توجه دولت سلیمان بود، عبارت بود از: 1. اطلاع یابی دقیق از اوضاع جغرافیایی و سیاسی کشور مورد نظر ـ چنانکه هدهد تصویری دقیق از آن ارائه داد؛ 2. مبنای گسترش روابط که در نامة سلیمان اخلاق و خدا پرستی به عنوان مبانی اساسی جلوه گرند؛ 3. برخورد ملکه سبأ با حکومت سلیمان است. ابتدا هدیه ای ملوکانه برای حضرت سلیمان فرستاد که عدم قبول آن توسط سلیمان او را به این مسئله آگاه کرد که با یکی از نیکوترین برگزیدگان روبه رو است.49 ملکه سبأ در صدد آزمایش سلیمان بود و برای این کار از هدیه استفاده کرد.

پادشاهان علاقه زیادی به هدایا دارند و یکی نقطة ضعف و زبونی آنها نیز همین جاست و آنها را می توان با هدایای گران بها تطمیع کرد. از نظر ملکه سبأ اگر او با این هدایا تسلیم می شد، معلوم بود که شاه است و گرنه پیامبر خداست و در این صورت، لازم بود عاقلانه با او برخورد شود. اما سلیمان با دیدن هدایا خوشحال نشد وگفت: می خواهید مرا با مال کمک کنید (فریب دهید) آنچه خداوند به من داده بهتر است از آنچه به شما داده است.50

در حکومت دینی اگر چه منافع مادی جایگاه مهمی دارد، اما در تضاد با اعتقادات، اهمیت خود را از دست می دهند و اولویت با مسائل اعتقادی است. سلیمان قوم سبأ را به توحید و ترک بت پرستی فرا خواند و در این فراخوان، منافع مادی را جست وجو نمی کرد. سخن حضرت سلیمان در این موضوع که اگر قرار بر طلب مال باشد، آنچه خداوند به من داده بسیار بیشتر و بهتر از چیزی است که به شما داده است، 51 جلوة دیگری از قدرت یک حکومت الهی را به نمایش می گذارد.

د) رابطة حکومت دینی و توسعه یافتگی

در گزارشی که از قوم سبأ ارائه شده است، ملکة آنان از هر نعمتی برخوردار بود.52 در بقیه ماجرای سلیمان (ع) سه مؤلفه بیان شده که حاکی از اقتصاد، مدیریت و توسعة برتر آن حکومت در مقایسه با مردم سرزمین سبأ است و نشان می دهد که دولت الهی سلیمان با خداپرستی به توسعه ای فراتر از آنان دست یافته است. در این ماجرا مسئله مهم، هوشمندی حکومت دینی، قدرت و سرعت عمل در روابط خارجی و توجه به توسعه علمی و اقتصادی را می توان یافت.

اولین مؤلفه در شیوه سلیمان برای احضار بلقیس و تخت اوست که کمتر از چشم به هم زدن نزد سلیمان حاضر شد.53 مفسران معتقدند قصد سلیمان از این عمل، نشان دادن قدرت خارق العاده ای بود که خدا در اختیارش گذاشته و می خواسته با آن، آنان را از قدرت الهی و شأن و شکوه آن با خبر کند.54 مؤلفه دوم، خلاقیت سلیمان در برخورد با تخت بلقیس و تغییر دادن آن است.55 مؤلفة سوم، اعجاب ملکه سبأ از عظمت و ظرافت قصر سلیمان است؛ او با قصری از آبگینه روبه رو شد و آن شیشه ها را آب پنداشت و جامه از ساق پا بالا زد56 و با دیدن این آثار شگفت به خدا ایمان آورد.

به هر حال، در دوران حاکمیت سلیمان شاهد پیشرفت عظیم اقتصادی و صنعتی هستیم. صنعت ذوب فلزات در زمان او رونق یافت. خداوند می فرماید: «و چشمه مس را برایش روان کردیم».57 خداوند دانش ذوب کردن مس را به او آموخت، آن چنان که نرم کردن آهن را به پدرش آموخت.

امروزه با کاوش های دیرینه شناسان معلوم شده است که شهر عصیون جابر، بندر و مرکز صنعتی در زمان دولت سلیمان بوده است.58 او در صدد گسترش فعالیت های تجاری و دریایی بود، در برخورد با همسایگان بسیار دقیق عمل می کرد. بازرگانان فینیقی را تشویق می کرد تا کاروان های بازرگانی خود را از اراضی فلسطین عبور دهند. در زمان وی، تجارت پرسودی از مبادلة محصولات کشاورزی فلسطین با مصنوعات صور و صیدا برای مردم آن سرزمین فراهم شد.59

ویژگی های تمدنی حکومت حضرت داود و سلیمان(ع)

اطاعت خداوند با همة گسترش دایرة حکومتشان؛

اجرای عدالت با دستگاه قضایی نیرومند؛

توجه به طبقات محروم و رعایت حقوق آنان؛

گزینش وزرایی عادل، عالم و پاکدل؛

گسترش صنایع، به خصوص صنعت ذوب آهن و ذوب مس و زره سازی؛

گسترش بازرگانی به طوری که کشتی های تجارتی سلیمان (ع) همواره در دریای مدیترانه و هند در حرکت بودند؛

توجه به شهرسازی و عمران و آبادی که آثار بعضی از آنها هم اکنون موجود است،

توجه به گسترش فرهنگ و ابداع حروف عربی و سریانی60.

به هر حال، باستان شناسی صنایع فلزات در عصر داود و سلیمان (ع) بر پیشرفت فرهنگ و تمدن بشر در این دوران حکایت می کند.61

نتیجه

حکومت داود و سلیمان (ع) که نمونه های بی نظیری از پیوستگی دین و دولت تلقی می شود، و نمونه های مهمی از همراهی مشروعیت الهی همراه با مقبولیت مردمی است؛ بدان گونه که مقبولیت های مردم با مشروعیت الهی تقویت شده. و مقام های حاکمیت به طور تشریعی و نه تکوینی، داود و سلیمان(ع) به داده شده است.

در حکومت این دو بزرگوار، عدالت مانند سرمایه ای است که توسعه را به وجود می آورد. این ویژگی، به خصوص در دولت سلیمان که آغازش با یک حکم عادلانه بود، ظهور بیشتری دارد. حکومت سلیمان با توسعة علمی تعریف می شود. آموزش، تربیت، تسخیر نیروهای طبیعت و شناخت زبان پرندگان، همگی از ارکان این دولت و راهبردهای آن به سمت توسعه هستند.

توسعة روابط سیاسی با محوریت گسترش توحید و نه با محوریت منافع مادی، از دیگر مؤلفه های دولت سلیمان است. ایجاد ارتباط و دعوت به آیین توحید و نشان دادن قدرت و عظمت حکومت الاهی، راهبردهای مهم و موفق در شناخت مواضع سیاسی و ارتباط فرهنگی در حکومت الاهی و دینی است.

معیارها و دستاورد های حکومتی حضرت داوود (ع) وحضرت سلیمان (ع)

منابع

آلبرایت ویلیام، آثار فلسطین، ترجمه زکی اسکندر و محمد عبد القادر، قاهره، 1971.

ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمه، ترجمه پروین گنابادی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1340.

ـــــ ، تاریخ ابن خلدون، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1971.

ابن سینا، ابوعلی، الاشارات و التنبیهات، تحقیق دکتر سلیمان، دنیا، بیروت، موسسه النعمان، 1413، ج 4.

جان، الدر، باستان شناسی کتاب مقدس، ترجمه سهیل آذری، تهران، نور جهان، 1335.

بابایی، احمدعلی، برگزیده تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چ سیزدهم، 1382.

بیرو، آلن، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه باقر ساروخانی، تهران، کیهان، چ دوم، 1370.

بلعمی، ابوعلی، تاریخ نامه طبری، تصحیح محمد روشن، تهران، سروش، چ دوم، 1378.

بیومی مهران، محمد، بررسی تاریخی قصص قرآن، ترجمه مسعود انصاری، تهران، علمی و فرهنگی، 1383، ج 3.

بی آزار شیرازی، عبدالکریم، باستان شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن، تهران، فرهنگ اسلامی، چ پنچم، 1386.

نسفی، عمربن محمد، مدارک التنزیل و حقائق التأویل، بیروت، بی نا، 1980.

ترنر، مارک، هیوم، دیوید، حکومت داری، مدیریت و توسعه، ترجمه عباس منوریان، تهران، مرکز آموزش مدیریت دولتی، 1379.

ثعلبی، قصص الانبیاء، المسمی عرائس المجالس، قاهره، بی نا، بی تا.

حجازی، فخرالدین، نقش پیامبران در تمدن انسان، تهران، بعثت، چ شانزدهم، 1360.

دائرةالمعارف الاسلامیه، ترجمه احمد الشنتاوی، ابراهیم زکی خورشید، مصر، بی نا، بی تا.

رسولی محلاتی، قصص قرآن تاریخ انبیاء، بی جا، نشر فرهنگ اسلامی، چ هشتم، 1374.

زمخشری، ابوالقاسم محمدبن عمر، الکشاف عن حقائق التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالفکر، 1426.

سیدقطب، فی ضلال القرآن، بیروت، دار العربیه، چ چهارم، بی تا.

طبرسی، ابوعلی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

ظریفیان شفیعی، دین و دولت در اسلام، تهران، میراث ملل، 1376.

کتاب مقدس (عهد عتیق و عهد جدید)، ترجمه فاضل خان همدانی، تهران، اساطیر، 1379.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1374.

نجار، عبدالوهاب، قصص الانبیاء، بیروت، دارالجیل، چ دوم، بی تا.

نیشابوری، ابواسحاق، قصص الانبیاء، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1359.

ویل دورانت، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چ دوم، 1367.

یعقوبی، ابن واضح، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر و داربیروت، 1379.

O.Eissfeldt,”The Hebrew Kingem” ,CAH,ІІ,part 2 Cambridge,1975.

دانشیار دانشگاه اصفهان

دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ اسلام. دریافت: 3/08/88 ـ پذیرش: 31/01/89

E-mail: Zahrasoleimany@yahoo.com

1. ر.ک: ابو علی بلعمی، تاریخ نامه طبری، تصحیح محمد روشن، ج 1، ص 392-393.

2. آلن بیرو،فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه باقر ساروخانی، ص 777.

3. همان، 47.

4. غلامرضا ظریفیان شفیعی، دین و دولت در اسلام، ص 26.

5. مارک ترنر و دیوید هیوم، حکومت داری، مدیریت و توسعه، ترجمه عباس منوریان، ص 54.

6. عبد الوهاب نجار، قصص الانبیاء، ص 366_367.

7. سید قطب،فی ظلال القرآن، ج2، ص 27.

8. ثعلبی،قصص الانبیاء، المسمی عرائس المجالس، ص 247.

9. فخر الدین حجازی،نقش پیامبران در تمدن انسان، ص 90_93.

10. ابو علی طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، ج 7، ص 79.

11. طبرسی، مجمع البیان، ج7، ص 58.

12. تفسیر نسفی، مدارک التنزیل و حقائق التاویل، ج3، ص 319.

13. محمد بیومی مهران،بررسی تاریخی قصص قرآن، ترجمه مسعود انصاری، ج 3، ص 28_30.

14. ویلیام آلبرایت، آثار فلسطین، ترجمه زکی اسکندر و محمد عبدالقادر، ص 27.

15. محمد بیومی مهران، بررسی تاریخی قصص قرآن، ج 3، ص 55_56.

16. همان، 53ـ57 / عبدالوهاب نجار، قصص الانبیاء، 369.

17. کتاب مقدس (عهد عتیق و عهد جدید)، ترجمه فاضل خان همدانی، صموئیل دوم، 8:2.

18. ثعلبی،قصص الانبیاء، ص 249.

19. طبرسیالاحتجاج، ج 7، ص 58.

20. رسولی محلاتی، قصص قرآن یا تاریخ انبیاء، س 512_ 515.

21. عبدالکریم (38) بی آزار شیرازی،باستان شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن، ص 139.

22. ویل دورانت،تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام، ص 359ـ360.

23. عبدالکریم بی آزار شیرازی،باستان شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن، 141.

24. رسولی محلاتی، قصص قرآن یا تاریخ انبیاء، ص 541 ـ544.

25. عبدالرحمن بن محمد ابن خلدون،مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی، ج 1، 409.

26. نمل: 16ـ 17.

27. طبرسی، الاحتجاج 7، ص 278 و ابوالقاسم محمد بن عمر زمخشری،الکشاف عن حقائق التنزیل وعیون الاقاویل فی وجوه التاویل، ص 14.

28. مکارم شیرازی و دیگران،تفسیر نمونه، ج 15، ص 418.

29. احمد علی بابایی،برگزیده تفسیر نمونه، ج 3: 414.

30. سبا، 12، 13.

31. ابو علی ابن سینا،الاشارات و التنبیهات، تحقیق دکتر دنیا سلیمان، ج 4، ص 116.

32. ویل دورانت،تاریخ تمدن، ص 357.

33. محمد بیومی مهران،بررسی تاریخی قصص قرآن، ج3، 139و ص 140.

34. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ص 359.

35. کتاب مقدس، اول پادشاهان، 1:3 / ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج 2، 112 / ابن واضح یعقوبی،تاریخ یعقوبی، ج1، ص 57.

36. بیومی مهران، بررسی تاریخی قصص قرآن، ج3، ص 143.

37. همان، ص 143.

38.کتاب مقدس، صموئیل دوم، 8: 5_3.

39. o.Eissfeldt,”The Hebrew Kingem” ,CAH,ІІ,part 2 Cambridge,1975. P.583-589

40. بیومی،بررسی تاریخی قصص قرآن، ج 3، 145.

41. ویلیام آلبرایت،آثار فلسطینی، ترجمه زکی اسکندر و محمدعبدالقادر: ص 128.

42. بیومی،بررسی تاریخی قصص قرآن، ج 3، ص 136.

43. همان، ص 147.

44. کتاب مقدس، اول پادشاهان، 9: 26.

45. ویلیام آلبرایت،آثار فلسطینی، 128.

46. جان الدر، باستانشناسی کتاب مقدس، ترجمه سهیل آذری، ص 74.

47.کتاب مقدس، اول پادشاهان، 15: 1- 13.

48. نمل: 29 ـ 31.

49. بیومی، بررسی تاریخی قصص قرآن، ج 3، ص 128_130.

50. نمل: 36.

51. نمل: 20_44.

52. نمل: 23.

53. نمل: 4.

54. بیومی، بررسی تاریخی قصص قرآن، ج3، ص 133.

55. نمل: 41.

56. نمل: 44.

57 سبأ: 12.

58. بیومی،بررسی تاریخی قصص قرآن، ج 3، ص 91.

59. ویل دورانت،تاریخ تمدن، ص 357و 358.

60. دائره المعارف الاسلامیه، ترجمه احمدشتنتاوی و ابراهیم زکی خورشید.

61. بی آزار شیرازی، باستان شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن، 138_ 641.