تاريخ اسلام در آينه پژوهش

 
مقدمه
يكي از پرسش‌هايي که درباره وقايع پس از عاشورا مطرح و شايسته مطالعه و بررسي است، فرجام سر مطهر امام حسين و ديگر سرهاي شهدا است. بر اسا‌س گزارش‎هاي تاريخي، مسلّم است كه سر امام حسين و ديگر سرها توسط مأموران ابن زياد به شام فرستاده شد. همچنين بر اسا‌س برخي گزارش‎ها، سرهاي ديگر شهدا نيز همراه سر امام حسين به دربار يزيد برده شد.  اکنون اين پرسش مطرح است كه پس از آنكه يزيد ـ در ظاهر ـ از عملكرد خويش با امام حسين و يارانش اظهار پشيماني كرد و درصدد بازگرداندن اسرا به مدينه برآمد، سرنوشت سر امام و سرهاي ديگر چه شد؟ آيا چنان كه بين شيعه مشهور است، سر امام به بدن ملحق شد يا چنان كه در برخي منابع ديگرِ حديثي شيعه آمده است، در نجف، كنار قبر اميرالمؤمنين دفن شد يا بر اساس برخي منابع اهل‌سنت به مدينه فرستاده شد و در بقيع دفن شد و يا در دمشق يا قا‌هره يا عَسْقَلان يا رَقّه و يا حتي در مرو دفن شد؟ فرجام سرهاي ديگر شهدا به كجا انجاميد؟ آيا آنها نيز به بدن‎هايشان ملحق شدند يا سرنوشت آنها نامعلوم است؟ بنابراين در اين نوشتار دو موضوع، مورد بررسي و پژوهش قرار مي‎گيرد: نخست، فرجام سر امام و دوم، فرجا‌م سرهاي شهدا.
نخست: فرجام سر امام حسين‌
در اينكه سر مطهّر امام حسين كجا دفن شده است، منابع تاريخي و حديثي شيعه و سني، گزارش‌هاي متفاوتي ارائه كرده‎اند تا آنجا كه ده قول در اين باره گفته شده است. برخي از مورخان همانند سبط ابن‌جوزي و نويري و بعضي از محققان و نويسندگان معاصر، از جمله سيد محسن امين عاملي ، فضل علي قزويني  و شهيد قاضي طباطبايي ، به جمع‎آوري برخي از اقوال و نقد و بررسيِ آنها پرداخته‎اند كه در اين پژوهش از كوشش‌هاي آنان بهره گرفته شده است. اما اقوال در اين باره، عبارت‌اند از:
1. كربلا
بسياري از مورخان و انديشمندان شيعي و سني بر اين باورند كه سرِ امام حسين به بدن ملحق شده است، از اين‎رو اين قول، شهرت خاصي دارد. از انديشمندان شيعه كه قائل به چنين قولي شده‎اند، عبارت‌اند از: 
شيخ صدوق (م381ق) و به پيروي از او، ابن فتال نيشابوري (م‌508 ‌ق) در اين باره مي‎نويسند: علي بن حسين همراه زنان (از شام) خارج شد و سر حسين† را به كربلا بازگرداند. 
سيد مرتضي (م436ق) در اين باره مي‎گويد: روايت شده كه سر امام حسين† با جسد وي در كربلا دفن شد.  
طبرسي (م548ق) پس از اشاره به قول سيد مرتضي،  در جاي ديگر مي‌نويسد: برخي از اصحاب ما گفته‎اند كه سر از شام بازگردانده و به بدن ملحق شد.  
ابن شهر آشوب (م‌588‌ق) بعد از نقل سخن سيد مرتضي،€ از قول شيخ طوسي نقل كرده است كه به همين سبب (الحاق سر امام† به بدن) توصيه به زيارت اربعين شده است.  
ابن نماي حلي(م644‌ق) نيز نگاشته است: آنچه از اقوال بر آن مي‎توان اعتماد كرد، ‌آن است كه بعد از گرداندن سر امام† در شهرها به بدن بازگردانده و با جسد دفن شد. 
سيد ابن‌طاووس (م‌664‌ق) و بعدها به پيروي از او، سيد محمدبن ابي‎طالب (از مورخّان قرن دهم) نوشته‌اند: اما سرِ حسين†، روايت شده كه برگردانده شد و در كربلا با جسد شريفش دفن شد و عمل اصحاب هم طبق همين ديدگاه مورد اشاره بوده است.  
مجلسي (م‌1110 يا 1111ق) يكي از وجوه استحباب زيارت امام حسين† را در روز اربعين، الحا‌ق سرهاي مقدس شهدا به اجسادشان توسط امام سجاد، بيان كرده است.  وي در جاي ديگر بعد از نقل اقوال ديگر در اين باره، مي‎نويسد: مشهور بين علماي اماميه آن است كه سر امام†، همراه بدن، دفن شده است. 
اما برخي از مورخّان و انديشمندان اهل‌سنت، كه به اين ديدگاه قائل شده‌اند، عبارت‌اند از:
ابوريحان بيروني (م440‌ق) در اين باره مي‎نويسد: «و في العشرين رُدَّ رأسُ الحسينِ الي مَجْثمه حتي دفن مع جثّته ...؛  در روز بيستم (صفر)، سر حسين† به بدنش ملحق و با آن دفن شد». 
مستوفي هروي (از مورخان قرن ششم و مترجم كتاب الفتوح نگاشته ابن‌اعثم) بر اين باور است كه علي بن حسين با ساير اهل بيت در روز بيستم صفر، سر مبارك اميرالمؤمنين حسين را به بدنش ملحق ساختند. 
سبط ابن‌جوزي (م‌654‌ق) ملحق شدن سر به بدن را پس از بازگرداندن آن به همراه اسرا به مدينه، گفته هشام كلبي و غير او دانسته و آن را مشهورترين قول مي‌داند. و 
قرطبي (م‌671‌ق) مي‎نويسد: اماميه مي‎گويند كه سر حسين† پس از چهل روز، به كربلا بازگردانده و به بدن ملحق شد و اين روز نزد آنان معروف است و زيارت در آن روز را زيارت اربعين مي‎نامند. 
قزويني (م‌682‌ق) نيز نگاشته است: روزِ اول ماه صفر، عيد بني‎اميه است، چون در آن روز، سر حسين† را به دمشق وارد ساختند و در روز بيستم آن ماه، سر ايشان به بدن، بازگردانده شد.  
نُوَيْري (م‌7‌33‌ق) يكي از اقوال را در اين باره، الحاق سر به بدن دانسته و افزوده است كه قائلان به الحاق، دو دسته هستند: گروهي معتقدند كه يزيد پس از چهل روز سر را به بدن بازگرداند و گروه ديگر بر اين باورند كه اين الحاق در زمان خلافت عمر بن عبدالعزيز بوده است. 
حمدالله مستوفي (متوفاي پس از 744‌ق) مي‎گويد: اهل‌بيت را با سر حسين پيش يزيد بن معاويه فرستادند. او به سخن ابوبُرده (برادر ابوموسي اشعري) ايشان را به مدينه فرستاد و سر حسين [باز به كربلا] فرستاد.  وي در جاي ديگر افزوده است: «پسر ابوايّوب انصاري، آنجا [شام] بود. يزيد را ملامت كرد و سر حسين از او بستد. روز چهلم به تنش رسانيدند».  
خواند مير (م‌942‌ق) نگاشته است: «امام چهارم با خواهران و عمات و ساير اقربا، متوجه مدينه طيّبه گشته، در بيستم شهر صفر، سر امام حسين و ساير شهيدان كربلا ـ رضي الله عنهم ـ را به ابدان ايشان منضم ساخت». وي اين قول را صحيح‎ترين قول درباره محل دفن امام دانسته است.  
مُناوي  (م‌1031‌ق)، شَبْراوي  (م‌1172‌ق)، ابن‌صَبّان  (م‌1206‌ق) و شِبْلَنْجي  (متوفاي پس از 1308‌ق) نوشته‎اند: اماميه مي‎گويند: پس از چهل روز از شهادت، سر به بدن بازگردانده شد و در كربلا دفن شد. 
اين گزارش‎ها، ديدگاه مورخان و نويسندگان شيعه و اهل‌سنت در اين باره بود و چنان‌که ملاحظه مي‎شود، بر اساس گزارش‎هاي ياد شده، قول دفن سر در کربلا، مشهورترين قول در ميان شيعه و نيز اهل‌سنت ـ بر اساس گفته سبط ابن جوزي ـ است. 
2. نجف
در منابع حديثي شيعه، رواياتي وجود دارد كه حاكي از دفن سر امام حسين† كنار قبر اميرالمؤمنين است. اين روايات چنين است: 
1. بر اسا‎س برخي از روايات، سر امام توسط يكي از موالي امام صادق از شام به نجف آورده شد و در كنار قبرِ اميرالمؤمنين دفن شد، چنان‌كه يزيدبن عمر بن طلحه مي‌گويد: امام صادق وقتي در حيره بود، به من فرمود: آيا آنچه به تو وعده داده بودم، نمي‌خواهي؟ گفتم آري، يعني رفتن نزد قبر اميرمؤمنان ـ که درودهاي خدا بر او بادـ . پس امام و (پسرش) اسماعيل و من سوار مركب شديم تا آنكه از ثَوِيّه (مكاني ميان حيره و نجف كنار تپه‌‌هاي سفيد) گذشتيم. پس امام†، اسماعيل و من فرود آمديم و همگي نماز خوانديم. امام به اسماعيل فرمود: برخيز و بر جدّت حسين سلام بده. گفتم: فدايت شوم مگر حسين در كربلا نيست؟ فرمود: آري، لكن چون سرش به شام برده شد، غلامي از ما آن را ربود و در كنار قبر اميرمؤمنان دفن كرد. 
2. در برخي روايات آمده است كه در نجف، دو قبر است: قبر بزرگ و قبر كوچك، چنان‎كه علي بن أسباط از امام صادق† روايت مي‌كند كه وقتي به نجف آمدي، دو قبر خواهي ديد. قبر بزرگ و قبر كوچك، اما بزرگ، قبر اميرمؤمنان† است و اما كوچك، سر حسين† است.  
3. در روايتي آمده است كه ابان بن تغلب مي‌گويد: من همراه امام صادق† بودم، حضرت چون از پشت كوفه گذشت، فرود آمده و دو ركعت نماز خواند، سپس اندکي جلو رفت، دو ركعت نماز خواند، سپس اندكي راه رفت و فرود آمد و دو ركعت نماز خواند. آنگاه فرمود: اين قبر اميرمؤمنان† است. گفتم: فدايت شوم، آن دو جاي ديگري كه نماز خواندي، كجا بودند؟ فرمود: جايگاه سر حسين† و جايگاه منبر (امام) قائم.  
4. يونس بن ظَبْيان در روايتي، از امام صادق† نقل كرده است كه همراه حضرت از حيره خارج شده و به تپه‎هاي سرخ نجف رسيديم. امام † پس از وضو گرفتن، به تپه‎اي نزديك شده و در آنجا نماز خواندند، سپس به تپه‎اي پايين‎تر از تپه نخست رفته و در آنجا نيز نماز به جا آورد و به من فرمود: اي يونس، همان کاري که من کردم، بکن. من نيز چنان کردم. چون فراغت يافتم، به من فرمود: اينجا را مي‎شناسي؟ گفتم: نه. فرمود: جاي اولي را كه نماز خواندي، قبر اميرمؤمنان† است و تپه ديگر، محل دفن سر حسين بن علي است. عبيدالله بن زيادِ ملعون چون سر را به شام فرستاد، به كوفه بازگردانده شد. ابن‌زياد گفت: آن را از اينجا بيرون ببريد تا كوفيان مفتون آن نشوند. خدا آن را نزد قبر اميرمؤمنان† قرار داد. پس سر با بدن است و بدن با سر.  
3. مدينه
برخي از مورخان اهل‌سنت، گزارش كرده‎اند كه وقتي كه يزيد اسرا را رهسپار مدينه كرد، سر امام حسين را نزد عمرو بن سعيد بن عاص، كارگزارش در مدينه فرستاد و او آن را كفن كرده و در بقيع نزد قبر مادرش فاطمه دفن كرد. 
نُويري، علت ارسال سر را به مدينه توسط يزيد،‌ چنين گزارش كرده است:
برخي گفته‌اند: يزيد، نعمان بن بشير انصاري را مأمور كرد تا سر حسين را به مدينه ببرد تا مردم آن را مشاهده كنند و با اين شيوه، عبدالله بن زبير (يكي از مدعيان خلافت) را بترساند. چون سر به مدينه رسيد، عمرو بن سعيد اشدق پس از اظهار عدم تمايل به دريافت سر، آن را كفن كرده و در كنار قبر مادرش فاطمه دفن كرد. 
نُويري افزوده است كه برخي ديگر گفته‌اند كه سر نزد بني‌هاشم فرستاده شد و آنان آن را پس از غسل و كفن و نماز خواندن بر آن در كنار قبر فاطمه دفن كردند.  
نقد و بررسي 
احتمال آنكه سر امام از شام به مدينه فرستاده شده باشد، با برخي از گزارش‌ها همخواني دارد، چنان‌که گزارش شده است كه وقتي امام سجاد از يزيد مي‎خواهد سر پدرش را به او بدهد، يزيد مي‎گويد كه هرگز سر را نخواهي ديد.  اما اينكه سر در مدينه دفن شده باشد، نمي‌توان پذيرفت، زيرا افزون بر آنكه با برخي از گزارش‎ها كه حاكي است سر مجدداً به شام بازگردانده شد، منافات دارد، چنان‌كه بلاذري به نقل از كلبي، نگاشته است كه يزيد سر حسين را به مدينه فرستاد و سپس به دمشق بازگردانده شد،  با ديدگاه مشهور، يعني الحاق سر به بدن نيز همخواني ندارد. 
4. دمشق
برخي از گزارش‎ها حاكي از آن است كه سر امام حسين در دمشق دفن شده، اما اينكه در كجاي اين شهر دفن شده است، گزارش‎ها متفاوت است. بلاذري، اقوال ذيل را بيان كرده است: 
1. قصر (دارالاماره)؛  2. بوستان قصر  (در محوطة چهار ديواري قصر)؛ 3. بوستاني در دمشق؛  4. قبرستان.  
نويري دراين باره، پنج قول ديگر ذكر كرده است: 
1. دروازه فراديس: ابن ابي‌الدنيا به نقل از منصوربن ‌جمهور در كتاب مقتل خود نگاشته است كه سر حسين را در خزانه يزيدبن معاويه يافته است و آن را در پارچه‌اي پيچيده و در برج و باروي سوم دروازه فراديس از سمت مشرق، دفن كرده است. 
2. مسجد دمشق: استرآبادي در كتابش به نام الداعي الي وداع الدنيا به نقل از ابوسعيد زاهد نگاشته است كه سر حسين در مسجد دمشق بر سر يك استوانه دفن شده است.  
3. سر دو ستون سمت راست قبله؛ 
4. در قبر معاويه توسط يزيد؛ 
5. در مقابر مسلمانان توسط سليمان‌بن عبدالملك.  
اما ابن عساکر و بعدها ذهبي، قول ديگري نيز نقل كرده‌اند و گفته‌اند كه نزديك باب توما در دمشق دفن شده است. 
نقد و بررسي 
اگرچه برخي از اقوال اين ديدگاه، قدمت نسبتاً مناسبي دارد، اما افزون بر آنکه بر اساس اين ديدگاه، در محل دفن سر در دمشق، اختلاف است و تا ده قول در اين باره گفته شده است، با اقوال ديگر نيز، به ويژه دو قول نخست که آن دو نيز قدمت دارند ـ و حتي قول دوم، مبتني بر برخي از روايات است ـ ناهمگون و ناهم‌سو مي‌باشد. 
5. رَقَّه 
اين قول را سبط ابن‌جوزي به نقل از مقتل عبدالله‌بن عمرو وراق نقل كرده و افزوده است كه وقتي سر [حسين بن علي] را نزد يزيد حاضر كردند، گفت: آن را به عوض سر عثمان نزد خاندان ابي‎معيط مي‎فرستم. و چون آنان در رقّه ساكن بودند، يزيد سر را نزدشان فرستاد و آنان آن را در خانه‎اي دفن كردندكه بعدها آنجا جزءِ مسجد جامع شد.  
6. کوفه 
سبط ابن‌جوزي گزارش ديگري آورده است مبني بر آنکه عمروبن حُرَيْث مخزومي، سر امام را از ابن‌زياد گرفت و پس از شست‌‌و‌شو و تميز کردن و کفن کردن آن، در خانه‌اش در کوفه که به «دارالخزّ» شناخته مي‌شد، دفن کرد.  
اين قول و قول پنجم افزون بر آنکه از قد‌مت لازم برخوردار نيست، به سبب متفرّد بودن آن از اعتبا‌ر لازم را نيز ندارد؛ از اين‌رو پذيرفته نمي‌شود.
7. عَسْقَلان 
در اين باره گزارش‎ها متفاوت است. برخي از گزارش‎ها حاكي از آن است كه گروهي از اهل عَسْقَلان نزد يزيد بودند و از وي درخواست كردند تا سر نزد آنان دفن شود و يزيد سر را به آنا‌ن داده، آنان آن را در شهرشان دفن كرده و بر آن بارگا‌هي ساختند.  
اما بر اساس گزارش ديگري، شخصي در عصر خلافت مستنصر بالله (420 ـ 487‌ق)ـ يكي از خلفاي فاطمي ـ و وزارت بدر جمالي در خواب ديد كه سر امام در عسقلان است و در خواب برايش محل آن مشخص شد. او آنجا را نبش كرد و بدر جمالي بارگاهي براي آن ساخت. 
اين قول نيز به سبب عدم قدمت آن و اختلاف در زمان و سبب دفن سر در عسقلان و به‌طور کلي مخالفت آن با اقوال ديگر و نيز عدم وجود قراين و شواهدي در تأييد آن، غيرمعتبر و مردود است، چنان‌که برخي از محققانِ معاصر نيز اين قول را با دلايلي ردّ کرده‌اند.  
8 . قاهره (مصر)
ياقوت حموي در اين باره نگاشته است: در قاهره، مزاري است که سر حسين بن علي در آن قرار دارد ... و آن در پشت کاخ سلطنتي مي‌باشد.  
سبط ابن‌جوزي، قول پنجم در محل دفن سر امام † را قاهره مصر دانسته و نگاشته است كه خلفاي فاطمي آن را از دروازه فراديس (در دمشق) به عسقلان انتقال داده و سپس به قاهره برده و سر حسين را در آنجا دفن كرده و بارگاه بزرگي بر آن ساختند كه اكنون زيارتگاه است.  
ابن نما نيز در اين باره نوشته است: گروهي از اهل مصر به من گفتند كه آنان به مشهد الرأس که نزد آنان است، مشهد كريم گويند و بر آن طلاي بسياري است و در موسم‌هاي خاصي آن را زيارت كرده و گما‌ن مي‎كنند كه سر، آنجا دفن شده است.  
نويري علتِ انتقال سر را از عسقلان به قاهره، اين گونه نگاشته است كه اروپايي‌ها در سال 548ق بر عسقلان حاكم شدند و سر، از راه دريا به قاهره منتقل شد.  
صَفَدي (م‌764‌ق) نيز نوشته است كه برخي گمان كرده‎اند كه خلفاي فاطمي سر حسين را از عسقلان به مصر منتقل كرده و در همان جايي كه امروز به بارگاه حسين در قاهره معروف است، دفن كردند. 
مَقْريزي (م‌845‌ق) گزارش کرده است که سر حسين روز يکشنبه هشتم جمادي الآخر سال 548 به قاهره منتقل شد و روز سه‌شنبه دهم همان سال به قاهره رسيد و به (باغ) کافوري  برده شد، سپس از سرداب به کاخ زمرّد برده شد و در (زير) گنبد ديلم در درِ‌ راهرو خدمت (راهرويي که از طريق آن به خدمت خليفه مي‌رسيدند) دفن شد.  
در نقد و ردّ اين قول، بايد گفت که به نظر مي‌رسد خلفاي فاطمي چنين ادعايي طرح كردند تا ادعاي خود مبني بر انتسابشان به فرزندان فاطمه را ترويج كنند، چنان‌که برخي از مورخان اهل‌سنت نيز به اين نکته اشاره کرده‌اند.  
9. مرو 
سمعاني (م‌562‌ق) به نقل از كتاب ‌المراوزة معداني، نگاشته است كه سر حسين بن علي در مرو در قصر ساكنان زرتشتي، سمت راستِ (درِ) ورودي، پاي ديوار، دفن شده است.  
نويري ابتدا به توضيح اين گزارش و سپس به نقد آن، پرداخته است. وي در توضيح آن، نگاشته است: آن كه گفته است سر حسين در مرو دفن شده، مي‎گويد: چون ابومسلم خراساني دمشق را تصرف كرد، سر را گرفت و به مرو برده و در دارالاماره دفن کرد. 
اما وي در نقد اين گفته از قول عمر بن ابي‎المعالي ‌نوشته است: اينكه ابومسلم سر را به خراسان منتقل كرده باشد، بسيار بعيد به نظر مي‎رسد، چرا كه فاتح شام، عبدالله‌بن علي‌بن [عبدالله بن] عباس بوده است نه ابومسلم، از اين‎رو چگونه مي‎توان تصور كرد كه او سر را به خراسان منتقل كرده يا براي او امكان انتقال بوده است. اگر او سر را در خزائن بني‎اميه يافته بود، آن را به مردم نشان مي‌داد تا بر دشمني مردم نسبت به بني‎اميه بيفزايد. افزون بر اين، چون عمربن‌عبدالعزيز خليفه شد، بعيد است كه وي سر را در خزانه سلاح به حال خود رها كرده باشد و آن را دفن نكرده باشد.  
10. حَرّان
حمدالله مستوفي بدون ارائه هيچ سندي، يکي از اقوال محل دفن را «حرّان» گفته است،  که به هيچ رو نمي‌توان پذيرفت. 
جمع بندي، نتيجه‎گيري و بيان نظريه مختار
از بررسي اقوال بيان شده، به اين نتيجه مي‌توان دست يافت كه جز قول اول (قول مشهور علماي شيعه) و قول دوم كه در منابع حديثي شيعه از قول ائمه درباره آن رواياتي وارد شده است، بقيه اقوال، گفته مورخان و انديشمندان اهل سنت است، از اين‎رو با آنكه برخي از آن اقوال همانند قول سوم و چهارم از قدمت زيادي برخوردارند، اما افزون بر اشكالاتي كه براي اقوال ياد شده بيان شد، چون نه روايتي از معصوم درباره آنها نقل شده است و نه انديشمندان شيعه به آن قائل شده‎اند، نمي‎توان به آنها اعتنا كرد.
اما درباره ديدگاه دوم (دفن سر در نجف) بايد گفت كه اگرچه برخي از روايات، قول به دفن سر امام در کنار (يا پايين) قبر اميرالمؤمنين را تأييد مي‎كند و نيز زيارت امام حسين نزد سر اميرالمؤمنين وارد شده است،  با اين وجود، روايات ياد شده در مرئي و منظر علما و فقهاي شيعه بوده است و هيچ يك به مضمون آن پاي‎بند نشده ‎و به آن اعتماد نكرده‎اند، زيرا افزون بر آنكه اسناد آنها تمام نبوده و رجال آن معروف و مشهور نيستند  ، مضمون آنها درباره محل دفنِ سر نيز با يكديگر همخواني ندارد، چنان‎كه برخي از آنها محل دفن سر را، «ذکوات»  (= تپه‎هاي سفيد يا سرخ) و برخي ديگر، «جوف»  (يا جُرْف) دانسته‎اند.  همچنين برخي از آنها همانند روايت يونس بن ظَبيان از امام صادق، افزون بر آنكه امر عجيب و غريبي را بيان مي‎كند، بر بقاي سر در كنار قبر امير‎المؤمنين دلالت نمي‎كند، بلكه مي‎توان از ظاهر آن چنين استفاده كرد كه پس از دفن، سر به بدن در كربلا ملحق شده است.  از اين‎رو انديشمندان شيعه تنها ديدگاه نخست، يعني «‎الحاق سر به بدن» را پذيرفته و به آن اعتماد كرده‎اند.
بنابراين، اگرچه درباره ديدگاه اول هيچ خبري از امامان معصوم وارد نشده، اما اين ديدگاه در طول قرون متمادي شهرت خاصي داشته و مورد اعتماد و عمل علماي شيعه بوده است. اين امر حاكي از آن است كه ديدگاه ياد شده در قرن‌هاي اوليه، از مسلّمات اعتقادي و تاريخي شيعه بوده است تا جايي كه در آن زمان ـ بدون توجه به آنكه در آينده اين قول مورد ترديد قرار خواهد گرفت ـ ضرورت دانسته نشده مستند به قول معصوم يا گزارش‎هاي معتبر تاريخي شود. بر اين اساس، ديدگاه ياد شده قابل اعتنا و پذيرش ا‎ست .
دوم: مدفن و فرجام سرهاي ساير شهد‌ا
اگرچه بر اساس گزارش‌هاي تاريخي، سرهاي ديگر شهدا نيز از کوفه به شام فرستاده شد،  اما درباره مکان دفن آنها، گزارش‌هاي چندان معتبري در دست نيست و در مجموع سه گزارش و گفته ذيل در اين باره وجود دارد: 
1. دفن سرها در جَبّانة‌ كوفه
ابن سعد نگاشته است كه وقتي اسرا در قصر ابن زياد زنداني شدند، شخصي به نام ابوخالد ذكوان به ابن زياد گفت: اين سرها را به من واگذار تا آنها را دفن كنم؛ او آنها را كفن كرده و در (قبرستان) جَبّانه (كوفه) دفن كرد و سواربر مركب خود شده و به سوي اجساد آنان رفته و پس از تكفين، آنها را دفن كرد.  
اين قول را به هيچ‎رو نمي‎توان پذيرفت، چرا كه ـ چنان نگاشته شد ـ اولاً: با نصوص تاريخي كه بر بردن سرهاي شهدا به شام نزد يزيد دلالت دارد، ناسازگار است، ثانياً: در ادامة گزارش آمده است كه ذكوان، اجساد آنها را نيز دفن كرد كه اين امر با مسلّمات تاريخ عاشورا منافات دارد، زيرا بر اساس گزارش‌هاي معتبر، اهل غاضريّه، دفن كنندگان شهدا بوده‎اند،  نه شخصي به نام ذكوان. 
2. الحاق سرها به بدن‎ها
مستوفي هروي و بعدها خواندمير، نگاشته‎اند كه اسراي اهل بيت‌عليهما‌السلام، سرهاي ديگر شهدا را همراه سر امام به كربلا آورده و در كنار بدن‎هايشان دفن كردند.  
اين گزارشْ از اين‌رو که از گزارش‌هاي متأخر است و در منابع کهن، نيامده، چندان اعتباري ندارد. 
3. دفن برخي سرها در مقبره باب الصغير شام 
اما از محققان معاصر، سيدمحسن امين عاملي، ديدگاه ديگري دارد و در اين باره نگاشته ‌است: 
در سال 1321ق در مقبره معروف به مقبره باب‌الصغير در دمشق، بارگاهي را ديدم كه جلويِ درِ آن، سنگي بود و روي آن نوشته شده بود: اينجا محل دفن سرهاي عباس‌بن علي، علي‌بن الحسين اكبر و حبيب‌بن مظاهر است. پس از چند سال، آنجا را خراب كرده و تجديد بنا كردند و آن سنگ از بين رفت و ضريحي داخل بارگاه ساخته بودند و اسامي بسياري از شهداي كربلا را روي آن نوشته بودند، در حالي كه آنجا در حقيقت منسوب به آن سه سر بود. البته به گمان قوي چنين انتسابي صحيح باشد، زيرا پس از حمل سرهاي شريف به دمشق و گرداندن آنها و پايان يافتن مقصود يزيد كه اظهار پيروزي، آزار و اذيت كردن اسرا و انتقام گيري از آنان بود، چاره‎اي جز دفن آنها در يكي از مقابر نبوده است، پس اين سه سر در مقبره باب الصغير دفن شد و مكان دفن آنها حفظ شد. 
اگرچه گفته اين محقق، به ظاهر درست به نظر مي‎رسد، اما اثبات چنين ادعايي كه تنها سند آن سنگ نبشته‎اي است كه معلوم نيست چه كسي و چه زماني آن را نوشته و در مکان ياد شده قرار داده، مشكل است. 
نتيجه
از آنچه نوشته شد، به اين نتيجه مي‎توان رهنمون شد كه اگرچه روايتي از معصومان درباره ديدگاه نخست (الحاق سر به بدن در کربلا) نرسيده است، اما با توجه به شهرت آن در ميان شيعه و سني و اعتماد علماي شيعه بر آن، اين ديدگاه مورد اعتماد و قابل پذيرش است. همچنين اسنادِ معتبر كهن درباره فرجام و محل دفن سرهاي ديگر، وجود ندارد و تنها برخي از سندهاي متأخر، همانند گزارش‌هاي مستوفي هروي و خواندمير که البته معلوم نيست آنان از چه منبعي نقل کرده‌اند، حاكي از آن است كه سرهاي شهدا به كربلا برده و به بدن‎ها ملحق شده است که اعتبار لازم را ندارد.
صرف نظر از دستاورد اين پژوهش که درصدد تعيين محل دفن سر امام است، عشق به امام و آرمان‌هايش در طول تاريخ، هر انسان معتقدي را شيفته آن حضرت ساخته است. بنابراين، چندان مهم نيست سر و بدن مطهر امام حسين  کجا دفن شده باشد، بلکه آنچه مهم است آن‌که شخصيت والاي امام هميشه در دل همه شيعيان و محبان خود جاي داشته و خواهد داشت. سخن برخي از مورخان و انديشمندان در اين باره، شنيدني است. سبط ابن‌جوزي پس از شمردن اقوال مکان دفن، مي‌افزايد: 
به هر حال، در هر جايي که سر يا پيکرش باشد [نام و ياد] او در دل‌ها، اذهان و خاطره‌ها جاي دارد، چنان‌که برخي از استادان ما در اين باره سروده‌اند:    
لاتطلبوا المولي حسين     بأرض شرق او بغرب    
ودَعُوا الجميع و عرّجوا     نحوي فمشهده بقلبي»     
مولا حسين را در سرزمين شرق يا غرب نجوييد    
و همه جا را رها کنيد وبه سوي من آييد که مشهد او در دل من است.
همچنين عقّاد، انديشمند معاصر مصري در اين باره مي‌نويسد: 
در هر جايي که آن سر شريف دفن شده باشد، مورد تعظيم و احترام است. حسين به سبب برخورداري از منزلت شهادت، نشان شجاعت و شرافت خانداني با پيامبر، حقيقتي گرديد که انسان هميشه او را در سينه و خاطرش دارد، چه نزديک و چه دور از قبرش باشد. حقيقتي که در کربلا، دمشق، ... وغير اين جاها، يکي است.