تاريخ اسلام در آينه پژوهش

بررسى تطبیقى و مقایسه اى فتوح ابن اعثم

با ترجمه فارسى آن على غلامى دهقى ¹

درآمد

اهتمام مسلمانان به نگارش تاریخ صدر اسلام در سده هاى نخستین تشکیل جامعه اسلامى ، موجب تألیف کتاب هاى فراوانى به زبان عربى شد. بسیارى از نویسندگان این آثار ایرانى بوده و مى بایست نوشته هاى خویش را به فارسى مى نگاشتند، اما با وروداسلام به ایران و رواج زبان عربى ، که زبان این آیین نوین بود و مخاطبان بیشترى داشت ،این زبان به عنوان زبانى براى نگارش آثار علمى نیز تثبیت شد و ایرانیان مسلمان نیز آثارخود را به آن زبان نگاشتند. به تدریج ضرورت برگرداندن تألیفات عربى به پارسى احساس شد و بزرگانى به این امر همت گماشتند.

یکى از منابع تاریخ اسلام ، که به عربى نگارش یافت و آن گاه در سده هاى بعد به فارسى ترجمه شد، "کتاب الفتوح " نوشته ابن اعثم کوفى (م 314 ق ) است . این کتاب دراواخر قرن ششم هجرى (596 ق ) توسط محمد بن احمد مستوفى هِرَوى به فارسى برگردانده شد. از آن جا که معرفى و نقد و بررسى منابع فارسى تاریخ اسلام ازبایسته هاى پژوهش است ؛ نگارنده با اهتمام به این موضوع و جهت آشنایى علاقه مندان به متون فارسى تاریخ اسلام و این که ترجمه با متن اصلى چه مقدار مطابقت دارد، اقدام به نگارش این نوشتار کرده است . این پژوهش شامل دو بخش است . در بخش نخست ، بااشاره به فتوح نگارى به عنوان شاخه اى از تاریخ نگارى اسلامى و معرفى «کتاب الفتوح »و بررسى جایگاه آن در میان دیگر متون کهن تاریخ اسلام ، تاریخ تألیف ، روش نویسنده وفات او و در نهایت مذهب وى مورد بررسى قرار گرفته است .

بخش دوم شامل مطالبى درباره ترجمه الفتوح ، سخنى درباره مترجم ، ارزش ادبى آن ، شیوه مترجم و دخل و تصرف او در متن (مانند آراستن نثر به نظم فارسى ، گویاسازى نام ها، افزوده ها و کاستى هاى ترجمه )، ترتیب موضوعى گزارش ها، وجود عبارت عربى بدون ترجمه و نیز گزارش مذهب مترجم است .

نگارنده با مقابله و مقایسه بخش هایى از متن با ترجمه ، به ویژه حوادث دوران خلافت علی(علیه السلام)، که بیشترین حجم ترجمه فارسى را به خود اختصاص داده ، به این نتیجه رسیده که مترجم ، ضمن آراستن نثر به نظم فارسى و مسجّع نمودن عبارات و آوردن گزارش ها بانثرى بلیغ و دل نشین و گاهى حفظ متن عربى به همراه ترجمه یا بدون آن ؛ سعى کردهبرخى گزارش ها را خلاصه کند و بر برخى دیگر، با بهره مندى از منابع معتبر، بیفزاید.هم چنین با جستجو در منابع تاریخ اسلام ، اقدام به گویا کردن برخى نام هاى مبهم در متننموده است . ترتیب موضوعى گزارش ها از دیگر کارهاى مترجم است . در این نوشتار ازراه مقابله متن با ترجمه ، با نمونه هایى از افزوده ها، کاستى ها، تقدیم و تأخیر گزارش ها وگویا نمودن نام هاى مبهم ، آشنا مى شویم .

از این نکته نباید غفلت کرد که ، هر چند این ترجمه در سده شش هجرى انجام گرفته و در مقایسه با دیگر منابع تاریخ اسلام از مآخذ دست اول بشمار نمى آید اما، از دو جهت حایز اهمیت است ؛ نخست این که ، ترجمه یکى از منابع نخستین اسلامى است ؛ دیگراین که ، مترجم با مراجعه به منابع اولیه ، برخى گزارش ها را تکمیل و مطالبى را به آنهاافزوده است . این کتاب براى همه علاقه مندان به تاریخ صدر اسلام ، به ویژه کسانى کهتوان بهره مندى از کتاب هاى عربى را ندارند، بسیار ارزش مند است . مترجم با به کاربردن عبارات زیبا و دلنشین ، گزارش ها را داستان گونه نوشته به طورى که خواننده ازمطالعه کتاب خسته نمى شود که چه بسا ساعت ها با آن همراه گردد.

بخش اول

ارزش و جایگاه فتوح ابن اعثم

در میان متون کهن تاریخ صدر اسلام

فتوح نگارى شاخه اى از تاریخ نگارى اسلامى

تاریخ نگارى اسلامى داراى شاخه هاى گوناگون و شیوه هاى مختلف است که مهم ترین آنها عبارتند از: سیره نگارى ، مغازى نگارى ، مقتل نویسى ، تاریخ نگارى عمومى ،تاریخ نگارى دودمانى ، تک نگارى و.... یکى از مهم ترین شاخه هاى تاریخ نگارى اسلامى فتوح نگارى است . فتوح جمع فتح و در اصطلاح به شاخه اى از تاریخ نگارى اسلامیاطلاق مى شود که به بیان چگونگى گشایش "دارالحرب " مى پردازد.² موضوع کتاب هاى فتوح یا فتوح البلدان بیان نحوه گشایش سرزمین ها و کشورهایى است که پس از رسول خدا9 به کوشش مجاهدان مسلمان ، در عصر خلفاى اولیه ، به صلح یا به جنگ به تصرف اسلام درآمده است . پژوهش گران تاریخ اسلام ، فتوح نگارى را، که از قرن سوم هجرى آغاز مى شود، دنباله جریان مغازى نگارى قرن دوم هجرى به حساب آورده اند. براثر همت مورخان قرن سوم ، گذشته از تدوین اخبار فتوح ، معلومات ارزش مندى در باباوضاع فرهنگى و اقتصادى شهرها و سرزمین هاى فتح شده نیز فراهم شده است .تألیفات بر جاى مانده فتوح بر دو قسم عام و خاص است : نوع اول به ذکر فتوح اسلامى در کلیه سرزمین هاى اسلامى مى پردازد؛ مانند فتوح البلدان تألیف احمدبن یحیى بلاذرى (م 279 ق ) و نوع دوم ، ذکر مطالب مربوط به منطقه یا ناحیه و سرزمین خاص مى باشد؛مانند فتوح الشام محمد بن عبداللَّه ازدى و فتوح الشام محمد بن عمرو اقدى .³

فتوح ابن اعثم : تاریخ نگارى عمومى

گرچه "کتاب الفتوح " ابن اعثم نام "الفتوح " به همراه دارد و در وهله نخست چنین مى نماید که مانند دیگر آثار مذکور فتوح ، موضوع آن فتح سرزمین ها است ، اما با دقت ومطالعه معلوم مى شود که این کتاب ضمن آن که شامل فتح سرزمین ها در عصر خلفاى اولیه و اندکى پس از آن است ، اما در واقع مانند کتاب هایى چون تاریخ طبرى ، اخبارالطوال ، کامل ابن اثیر و غیر اینها؛ نوعى تاریخ اسلام عمومى است که به نقل جزئیات اهتمام خاص ورزیده است . این کتاب از ماجراى سقیفه بنى ساعده و جانشینى رسول خدا6 آغاز و تا خلافت معتصم عباسى و جنگ افشین با بابک خرّمدین (218 ق )ادامه مى یابد. کتاب الفتوح ابن اعثم کوفى به لحاظ پرداختن به جزئیات ، که در کمترمنبعى یافت مى شود، از اهمیتى ویژه برخوردار است .

روش ابن اعثم

روش ابن اعثم در تدوین کتاب ، روش ترکیبى (در برابر دو روش روایى و تحلیلى ) است .مراد از روش ترکیبى در تاریخ نگارى آن است که مورخ به جاى ذکر روایات مختلف واسانید یک واقعه ، از راه مقایسه و ترکیب و ایجاد سازگارى میان روایات گوناگون ، واقعه مذکور را طى یک روایت توضیح دهد.⁴

مؤلف خود به این روش تصریح نموده آن جا که مى گوید: «... وَقَدْ جَمَعْت ُ مَا سَمِعْت ُ مِن ْرِوایاتِهِم ْ عَلی َ اخْتِلاف ِ لُغَاتِهِم ْ فَاَلَّفْتُه حَدیثاً وَاحِداً عَلَى نَسَق ٍ واحدٍ.»⁵ مترجم نیز با ترجمه عبارات مذکور چنین مى نویسد:

«چنین گوید احمد بن اعثم کوفى ، رحمة اللَّه علیه ، که این اخبار از ثقات معتمدان وجماعتى که بر صدق لهجه و حسن سیرت معروف و مذکور بودند سرّاً و علانیة ً شنیدم وروایات ایشان اگر چه در لغات مختلف بود چون به معنى تفاوت نداشت آنها را در یک سلک کشیدم .»⁶

و باز ابن اعثم در جاى دیگر کتابش به این روش اشاره کرده مى نویسد: «... وَ قَدْ جَمَعْت ُمِن رِوَایَاتِهِم عَلی َ اخْتِلاف ِ لُغَاتِهِم ْ فَاَ لَّفْتُه ُ حَدیثاً وَاحِداً عَلی َ نَسَق ٍ وَاحِدٍ...»⁷ در همین راستا درترجمه آمده است :

«ابو احمد بن اعثم کوفى که از مشاهیر ثقات مورخین و رُوات است روایت مى کند ومى گوید که آنچه مردم در حق عثمان گفتند و اقوال و افعال ناپسند او را برخود روا نداشتند ازمعتمدان رُوات به الفاظ مختلف و عبارات متفاوت شنیدم . چون معنى یکى بود الفاظ وعبارات ایشان را به اختلاف لغات بر یک عبارت جمع کردم و در سلک یک آوا کشیدم .»⁸

با این که روش ابن اعثم روش ترکیبى است ولى در عین حال از ذکر منابع اثر خود غافل نمانده است . بیشتر منابع او عبارتند از آثار: مدائنى ، ابو مخنف ، واقدى ، زُهرى و ابن کلبى .⁹

گرچه او تأکید مى کند که احادیث راویان را در هم آمیخته و از مجموع آنها گزارش تاریخى فراهم آورده است ، اما خوشبختانه در مورد حوادث مهم باز هم منبع کار خود رایاد مى کند و در این میان نام مدائنى بیشتر آورده مى شود.¹⁰ او در میان منابع خود به جاى نصر بن مزاحم مِنقرى از نُعیم بن مزاحم نام مى برد.¹¹

ارزش و اهمیت فتوح ابن اعثم

همان طور که گفته شد این کتاب از سقیفه بنى ساعده آغاز و تا ایام خلافت معتصم وجنگ افشین با بابک خرّمدین پایان مى یابد، اما اهمیّت این اثر بیشتر از ناحیه جزئیات مهمى است که در نقل حوادث مربوط به فتح عراق ، خراسان ، ارمنستان ، آذربایجان وجنگ هاى عرب و خزرها و روابط بیزانس با عرب ها در بردارد.¹²

ابن اعثم به علت کوفى بودنش به حوادث کوفه و سرزمین هاى اطراف آن از جمله صفین علاقه مند بوده است .¹³ بر ارزش کار ابن اعثم باز از این روى افزوده مى شود کهچنان که گفته شد، در میان مآخذ او نام کسانى چون مدائنى ، واقدى ، زُهرى ، ابو مخنف ،ابن کلبى ، و دیگر محدّثان را مى بینیم . او نه تنها دقت زیادى به احادیث «اخبار الرُّسُل والمُلوک » داشته ، بلکه جزئیات مهمى را نیز یادداشت کرده که تنها در کتاب الفتوح مى توان یافت .¹⁴

محمدحسین روحانى در مقایسه «فتوح ابن اعثم » با «فتوح البلدان » بلاذریمى نویسد:

«راست که بلاذرى در فتوح البلدان جامع ترین گزارش را درباره پیشرفت ارتش هاى عربى به درون مملکت ساسانى بدست مى دهد و از مآخذ بیشترى چون ابوعبیده ، که دراثر ابن اعثم نیامده ، نقل قول مى کند، ولى ابن اعثم جزئیات بیشترى درباره وضعیت عربها در سرزمین هاى گشوده فراهم مى آورد و در این مورد ارمنستان و خراسان بویژه درخور یادشدن است . از آن گذشته ، در حالى که بلاذرى نظر به فتوح دارد ابن اعثم از اوپیشتر مى رود. علاقه او به حوادث درونى عراق ، دورنماى تاریخى گسترده ترى ازبلاذرى ، پیش رو مى نهد.»¹⁵

هم او درباره اهمیت کتاب ابن اعثم مى نویسد:

«تاریخ ابن اعثم از آن جا که افتادگى ندارد... داراى دقتى تاریخى ، گزارشى مفصل و بیانى دلنشین و شیرین است که پژوهنده را با جزئیات حوادث آشنا مى سازد و رازهایى را بروى آشکار مى کند که در کمتر منبعى از منابع اولیه اسلام نظیر آن را مى توان یافت وبنابراین هنوز جاى تحقیق هاى بسیار درباره این کتاب ، از هرسویى باز است .»¹⁶

نظریات دانشمندان درباره آثار و نام ابن اعثم

با این که بروکلمان محتواى این کتاب را از شرح زندگانى نخستین خلفا تا زمان یزید بن معاویه مى داند، ولى چاپ هاى جدید مشخص نمود که موضوعات کتاب فراتر از زمان یزید مى باشد.¹⁷ این کتاب جزئیات مفصلى پیرامون فتح سرزمین هاى قِبرس ، جزیره رَوْدِس ، جنگ معاویه با قسطنطین ، آفریقا و سِقِلیه مى دهد.¹⁸

درباره آثار و تألیفات ابن اعثم ، یاقوت حَمَوى در مُعجم الاُدباء مى نویسد: «من دوکتاب از او دیده ام که یکى از آنها از روزگار مأمون عباسى تا زمان مقتدر را در بردارد وشاید این کتاب دنباله همان کتاب نخست باشد.»¹⁹

مؤلف ریحانه الادب نیز درباره تألیفات ابن اعثم مى نویسد:

«از تألیفات اوست : 1 ـ تاریخ که به تاریخ اعثم کوفى و تاریخ ابن اعثم معروف و بعضى از وقایع را از زمان مأمون عباسى (م 218 ه¨) تا ایام هجدهمین خلیفه عباسى مقتدر باللّه (320 ـ 295 ه¨) نگارش داده و در معجم الادباء احتمال داده که این کتاب ، تاریخ مستقل نبوده و ذیل همان کتاب الفتوح باشد. 2 ـ الفتوح یا تاریخ الفتوح یا فتوحات الشام یا فتوح اعثم که در کلمات اهل فن به هریک از آنها مذکور و حاوى وقایع صدر اسلام تا زمان هارون الرّشید (م 193 ه¨) و از منابع بحار الانوار مجلسى بوده است .»²⁰

غفارى کاشانى نیز در تاریخ نگارستان ، از کتاب ابن اعثم به عنوان «تاریخ فتوح » یادکرده است .²¹

نام مؤلف را به گونه هاى متفاوت نوشته اند. حاجى خلیفه در کشف الظنون ذیلفتوحات الشام مى نویسد: «... ابومحمد احمد بن اعثم ، نیز در این موضوع کتابى نوشته واحمد بن محمد مستوفى آن را به فارسى ترجمه کرده است .²² مؤلف الذریعه هم مى نویسد: «شکى نیست که این کتاب [الفتوح ] ترجمه شده به پارسى با فتوحات الشام ...یکى است و نویسنده هر دو کتاب نیز یک نفر است که ابومحمد احمد بن اعثم باشد ویاقوت نیز او را به همین نام خوانده است .»²³

خیرالدین زِرکلى او را احمدبن محمدبن على بن اعثم کوفى نامیده است .²⁴ مؤلف ریحانة الادب نیز ذیل ابن اعثم مى گوید: «احمد یا محمدبن على اعثم کوفى ، مورخ اخبارى شیعى از مشاهیر مورخین شیعه اوائل قرن چهارم هجرت مى باشد.»²⁵

تاریخ تألیف و وفات ابن اعثم

مشهور در میان رجال نویسان این است که تاریخ وفات ابن اعثم 314 ق بوده است .²⁶ امابیشتر منابع از جمله لغت نامه دهخدا (جلد آ ـ ابوسعید، ذیل ابن اعثم )، دائرة المعارف فارسى مصاحب (ج ، ص )، دانشنامه ایران و اسلام (ج 3، ص 424) و دائرة المعارف شیعه (ج 1، ص 303) در ارائه تاریخ فوت "ابن اعثم " دچار اشتباه فاحش شده و به جاى سال 314 ق ، تاریخ درگذشت وى را سال 214 ق قید کرده اند. تاریخ فوت مندرج درمنابع مزبور، با آنچه یاقوت حَمَوى مى گوید، مغایرت دارد. وى مى گوید ابن اعثم غیر از«کتاب الفتوح » کتاب دیگرى به نام «کتاب التاریخ » در شرح وقایع تاریخى از زمان مأمون (218 ق ) تا المقتدر باللّه (مقتول در 320 ق ) به رشته تحریر درآورده ، و خود یاقوت این کتاب اخیر را همراه «کتاب الفتوح » دیده است .²⁷ وستنفلد تاریخ در گذشت ابن اعثم رازمانى بس دیرتر از 314 ه¨ آورده است .²⁸

درباره تاریخ تألیف کتاب الفتوح ابن اعثم نیز همین مغایرت دیده مى شود. ظاهراًنخستین اشتباه را خود مترجم مرتکب شده است . او مى نویسد: «... گاه گاه شبى در اثناى این حالت امام کمال الدین ... حکایتى از کتاب فتوح که احمد بن اعثم الکوفى (در سال دویست و چهار) تألیف کرده است برخواندى ...».²⁹ محمدحسین روحانى دلیل پنداراشتباه مترجم را این گونه بیان مى کند: «ظاهر این است که مترجم بر کتاب تاریخ ابن اعثم دست نیافته و تنها "الفتوح " وى را که به حدود سال 204 ه¨ . منتهى مى شود ملاحظه کرده و آن را سال فراغت از تألیف پنداشته است و همین کتاب را به فارسى برگردانده است . هر چند تمام همین کتاب را هم ترجمه نکرده است و تا بازگشت أسراء به مدینه سخن گفته است .»³⁰

همین اشتباه باعث شده است که هنوز برخى پژوهش گران معاصر، تاریخ نگارشفتوح ابن اعثم را سال 204ق بدانند.³¹ مؤلف الذریعه تألیف کتاب الفتوح در سال 204 ه¨را نادرست مى خواند و مى نویسد:

«تألیف الفتوح در 204 ه¨ نادرست است ، زیرا یاقوت ، که معاصر مترجم بوده (زیرا به سال 624 ه¨ درگذشته )، مى گوید که وى هر دو کتاب را دیده است . فتوح منتهى به روزگاررشید و تاریخ منتهى به روزگار مقتدر مقتول در سال 320 ه¨ است و این هر دو کتاب نوشته احمد بن اعثم است . با این حال چگونه مى توان کتاب او را تألیف سال 204 ه¨دانست ؟»³²

مذهب ابن اعثم

یاقوت حَمَوى او را مورخى شیعى دانسته که نزد اصحاب حدیث ضعیف شمرده شده است .³³ صاحب الذریعه نیز به نقل از معجم الاُدباء او را شیعى مذهب معرفى کرده است .³⁴ برخى مستشرقان نیز کتاب وى را بر اساس نظر شیعیان دانسته اند.³⁵ مؤلف ریحانة الادب هم او را از مشاهیر مورخان شیعه اوایل قرن چهارم هجرت به شمار آورده است .³⁶ در جاى جاى کتاب ، به ویژه در جریان خلافت علی(علیه السلام)، گرایش او به تشیع وطرفدارى از علی(علیه السلام) بر ضد بنى امیه ، خارجیان و اهل جهل به خوبى آشکار است .³⁷ اوگزارش عبور علی(علیه السلام) را از سرزمین کربلا و گریستن آن امام و اِخبارش را از شهادت فرزندش حسین(علیه السلام) به تفصیل آورده و مترجم هم آنها را به خوبى و بى کم و کاست ترجمه کرده است .³⁸ این گونه گزارش کاملاً شبیه گزارش هاى آثار شیعى در این زمینهاست . اما به رغم اشتهار ابن اعثم به تشیع ، ظاهراً سندى قطعى در این زمینه در دست نیست . تنها سند عبارت یاقوت در "معجم الادباء" است . قاضى نوراللَّه شوشترى در"مجالس المؤمنین " ابن اعثم را شافعى مذهب و از ثِقات متقدّمین دانسته است .³⁹

مؤلف "الذریعه " نیز بعد از آن که الفتوح را از منابع مجلسى دانسته ، مى گوید: مجلسى درآخر فصل اول ، که ویژه منابع است ، آن را از نوشته هاى اهل تسنّن شمرده و همراه تاریخ طبرى و تاریخ ابن خلّکان یاد کرده است .⁴⁰ مطالب "کتاب الفتوح " نیز خواننده را درمورد شیعه بودن مؤلفش به تردید مى اندازد؛ براى نمونه ، او بعد از نقل ماجراى بیعت ابوبکر و سقیفه بنى ساعده مى نویسد: این جا سخن بسیار باشد که روافِض و غیر ایشان بر سبیل غلوّ و مبالغت گویند و از ایراد آن جز تعرّض و تهمت فایده نباشد.⁴¹ چگونگى یادکرد مؤلف از پیامبر(صلى الله علیه) و خلفاى اولیه و به کار بردن القاب براى آنان نیز مطابق شیوه علماى عامه است .

بخش دوم

شیوه ترجمه و ویژگى هاى آن

ترجمه فتوح ابن اعثم

از جمله منابع تاریخ صدر اسلام که در سده هاى نخستین اسلامى به عربى تألیف شد ودر سده ششم هجرى به فارسى ترجمه گردید، "کتاب الفتوح " ابن اعثم کوفى است . این کتاب در اواخر قرن ششم هجرى (596) به دستور یکى از امیران خوارزم ، در تایبادخراسان ، به فارسى برگردانده شد. مترجم موفق به ترجمه تمام کتاب الفتوح نشده است .علت ناتمام ماندن آن براى ما معلوم نیست ، اما احتمال مى رود که ، یا عمر مترجم به سررسیده و یا این که نسخه در دسترس او، همین مقدار از مطالب را داشته است .

این ترجمه با گزارش سقیفه بنى ساعده آغاز و با آمدن اسراى کربلا به مدینه پایان مى یابد. این کتاب ، که آقاى غلامرضا طباطبایى مجد آن را تصحیح کرده ، در 6 فصلتدوین شده است . این فصل بندى در متن اصلى نبوده و به وسیله مصحح محترم انجامشده است . فصل نخست مربوط به حوادث دوران خلافت ابوبکر مى باشد که 80 صفحه از مجموع 924 صفحه کتاب را شامل مى گردد. فصل دوم در بردارنده حوادث دوران خلافت عمر است که از صفحه 81 تا 275 را به خود اختصاص داده است . فصل سوم شامل رویدادهاى زمان خلافت عثمان است که از صفحه 277 تا 386 ادامه دارد. فصلچهارم ، که پرحجم ترین فصل کتاب و نشانه علاقه مندى ابن اعثم به حوادث کوفه است ،مربوط به دوران خلافت علی(علیه السلام) است . این فصل از صفحه 389 تا 754 کتاب را شامل است . فصل پنجم مربوط به دوران امام حسن 7 و صلح او با معاویه است که از صفحه 755 تا 818 ادامه مى یابد و فصل ششم متضمّن قیام امام حسین(علیه السلام) بر ضد یزید است که تا صفحه 924 را شامل مى شود. مصحح محترم براى هریک از فصول ، تعلیقاتى در پایان کتاب آورده که براى خواننده سودمند است . کتاب یاد شده را شرکت سهامى انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى چاپ و منتشر کرده است .

مترجم الفتوح

درباره مترجم دو سؤال وجود دارد: 1. نام او چیست ؟ 2. آیا مترجم یک نفر بوده یا دونفر؟ در مورد نام مترجم گویاترین سند، مقدمه خود او است . وى مى نویسد: «...اما بعد...محمد بن احمد المستوفى الهروى مى گوید...» و در پایان مقدمه دوباره مى نویسد: «...عاقبت بر محمد مستوفى قرار مى گیرد...».⁴² با این که مترجم خود را محمد بن احمدمعرفى کرده است اما، در کشف الظنون (ج 2، ص 1237)، ریحانة الادب (ج 5، ص 251)، لغت نامه دهخدا در دوجا ذیل نام احمد بن محمد و نیز در تاریخ ادبیات در ایران نوشته ذبیح الله صفا⁴³، نام او را احمد بن محمد ثبت کرده اند. این در حالى است که دردائرة المعارف تشیّع ⁴⁴ و تاریخ ادبیات فارسى هِرمان اِتِه ⁴⁵، نام او محمد ثبت شده است .نوشتن نام احمد به جاى محمد براى مترجم اشتباهى است که از سوى نویسندگان یاد شده رخ داده است . مصحح ترجمه فتوح نیز نام او محمد نوشته و هیچ اشاره اى به این که برخى به جاى آن احمد نوشته اند، نکرده است .⁴⁶

اما درباره یک یا دو نفر بودن مترجم ، همان گونه که مصحح نیز آورده است ، بین فضلاو اهل تحقیق ابهام و شک وجود دارد. دسته اى اعتقاد دارند که مترجم اول یعنى محمدبن احمد بن ابى بکر مستوفى هروى (رضى الدین سید الکتاب ) ـ در آغاز ترجمه کتاب ـیعنى به زمان ترجمه وقایع خلافت ابوبکر ـ جهان را وداع کرده و کار نیمه تمام او رامحمد بن احمد بن ابى بکر مابیژ نابادى ، طبق همان دستورى که از طرف امیر خوارزم وخراسان براى مترجم اول صادر شده بود، ادامه داده است .⁴⁷ از این دسته مى توان به آقاى دبیر سیاقى اشاره کرد، که در مقاله اى با عنوان «ترجمه فارسى تاریخ اعثم و دومترجم آن »⁴⁸، با استناد به مقدمه برخى نُسَخ خطى ، به این مطلب اعتقاد پیدا کرده اند.نُسَخ مورد استناد وى به دو مترجم تصریح دارند. گویا به تَبَع نوشته آقاى دبیر سیاقى است که دائرة المعارف بزرگ اسلامى نیز مى نویسد: «این کتاب به وسیله دو مترجم به فارسى ترجمه شده است ، اما در منابع در این باره اختلاف است ».⁴⁹

البته هِرمان اتِه نیز، با استناد به نسخه موجود در بودلین ، به بودن دو مترجم تصریح کرده است . او مى نویسد: «...ترجمه این کتاب در 596 ه¨ توسط محمد بن احمدالمستوفى هراتى آغاز شد و بعد از مرگ او (چنان که در نسخه نفیس موجود در بودلین معلوم مى شود) تکمیل آنرا محمد بن احمد بن ابى بکر الکاتب المابران آبادى به عهده گرفت .⁵⁰

مصحح محترم ترجمه فتوح ، با مغایر خواندن مطالب مندرج در مقاله آقاى دبیرسیاقى با مقدمه مترجم در نُسَخ مورد استفاده در تصحیح متن ، مى نویسد: «چگونه این مقدمه در هشت نسخه خطى اَقدم و اَصح ّ، که در دسترس مصحح است ، وجود نداردو لیکن در دو نسخه متأخر 1034 ه¨ . ق و 1024 ه¨ . ق ... که مشهود آن استاد بوده ، آمده است ؟»⁵¹ او ضمن مبهم و نارسا خواندن مقدمه اى که آقاى دبیرسیاقى به آن استناد کرده است ، مى نویسد: «تنها چیزى که از کل مقدمه دستگیر مصحح شده ناتمام ماندن کارترجمه کتاب بود توسط سیدالکتاب رضى الدین ـ مترجم اول ـ و مرگ وى پیش از پایان ترجمه .»⁵² مصحّح محترم همه آنچه را که در مقدمه ترجمه آمده است از استنساخ کننده اى مى داند، که از خود نام نبرده و خویشتن را «کمترین بنده اى از بندگان ِ محمد بن احمد بن ابى بکر» معرّفى کرده است .⁵³

به عقیده نگارنده ، اگر دو نسخه اى که آقاى دبیر سیاقى به آنها استناد کرده است معتبر باشند، در بودن دو مترجم تردیدى باقى نمى ماند، زیرا در مقدمه آنها آمده استکه ، محمد بن احمد بن ابى بکر الماثر نابادى (مترجم دوم ) بعد از درگذشت عالم اخص محترم رضى الدین سید الکُتّاب أمیرالشعراء محمدبن احمدالمستوفى الزاوى ، اقدام به این ترجمه و ادامه کار او نموده است .⁵⁴

در هر حال ، آنچه اهمیت دارد سادگى ، یکنواختى و عامّه فهم بودن ترجمه کتاب است که در سراسر آن مشهود مى باشد. در همین باب ، هِرمان اتِه مى نویسد: «این کتاب نیز مانند تاریخ بلعمى به سبک ساده ، که براى عموم مفهوم است ، نوشته شده ، که از این لحاظ خصوصاً مدیون مترجم دوم هستیم . وى در قسمت مترجم اول هم (که شرح دوره خلافت ابوبکر است ) تجدید نظر و ساده تر نموده است .»⁵⁵

ارزش ادبى ترجمه الفتوح

ادب فارسى در ایران ادوار مختلفى را سپرى کرده است . دوره اى که ترجمه "الفتوح " درآن به نگارش درآمده ، دوره رواج و توسعه زبان و ادبیات فارسى است . در قرن چهارم واوایل قرن پنجم ، نثر پارسى تازه ظهور کرده بود و با همه پیشرفت هایى که داشته هنوز درآغاز راه سیر مى کرده است ، و چون به نیمه دوم قرن پنجم مى رسیم با دوره بلوغ آن مواجه مى شویم و در قرن ششم و اوایل قرن هفتم آن را در حال پختگى و کمال مى یابیم .⁵⁶ این پختگى ، روانى و خالى از تکلف بودن کاملاً در ترجمه یادشده محسوس است . البته باید توجه داشت که قرن ششم ، قرن نثر فنى است ⁵⁷ که در آن نثر مانند شعربه استعمال صنایع و تکلفات صورى و سجع هاى مکرّر و آوردن جمله هاى مترادف المعنى و مختلف اللفظ متوسل گردیده ، و در همان حال ، براى اظهار فضل و اثبات عربى دانى ، الفاظ و کلمات تازى بى شمار به کار برده شد و شواهد شعریّه از تازى و پارسى بسیار گردید.⁵⁸

با این حال ، "ترجمه تاریخ اعثم کوفى " به دلیل ایجاز در بیان ـ که از صفات ممیّزه آن است ـ از امّهات آثار منثور زبان فارسى است و نظایر آن در میان کتب تاریخى صدراسلام از شماره انگشتان دست تجاوز نمى کند. این کتاب نمونه فصیح و نفیسى است ازنثر اصیل فارسى و یادگار روزگارى است که هنوز زبان شیرین فارسى براثر حمله مغول به ضعف و تنزل نگراییده بود.⁵⁹

آراستگى نثر به نظم فارسى

یکى از ویژگى هاى این کتاب ، آراستن نثر به نظم فارسى است . مترجم به تناسب موضوع ، براى رساندن بهتر پیام به مخاطب ، گاهى عبارات عربى مبهم را با یک شعر به صورت ساده و روان بیان کرده ، که نشان دهنده اطلاع وسیع او از ادبیات فارسى زمان خویش است . یکى از مختصات دوره اى که فتوح ابن اعثم در آن به فارسى ترجمه شده است «تحلیل اشعار» مى باشد، و آن به این صورت بوده که مؤلف یا مترجم سروده شاعرى را در ضمن نثر حل ّ سازد یا مصرعى را ضمیمه نثر کند. مترجم کتاب حاضر نیز،به شیوه معمول روزگار خود، نثر را با نظم فارسى و عربى آراسته و در موارد مقتضى ،براى انتقال دقیق منظور مؤلف از زبان تازى به پارسى ، از ابیات و مصراع هاى فارسى بااستادى استفاده کرده است . شیوه مترجم در به کار بردن این اشعار چنان است که وى ابتدا مضمون اشعار را به نثر بیان مى کند و به دنبال آن ، جهت غناى مطلب ، بیتى یامصرعى را براى تفهیم دقیق مطلب به خواننده ارایه مى دهد.⁶⁰ اینک چند نمونه از این اشعار را با هم مى خوانیم :

1. در ترجمه رَجَزى که مُسیلمه کذّاب در جنگ با خالدبن ولید سروده ، مى نویسد:

رسول پسندیده خالقم

نه چون خالد فاجر فاسقم ⁶¹

2. در تفهیم عبارت عربى «فَاذا هُوَ اَصْفَرُ، اَحْمَش ْ، ضعیف البدن »⁶² در ترسیم چهره مسیلمه کذّاب مى نویسد:

سیه چردى ، ضعیفى ، زشت رویى

نحیفى ، أزرقى ، فرخارمویى ⁶³

3. در تأیید سخنان مالک أشتر، که مى گوید: «... هیچ کس بى أجل نمى زیَد و اگر کسى از مرگ کراهیت دارد، چون اجل رسد، لابدّ آن شربت بباید چشید.» مترجم مى نویسد:

از مرگ حذرکردن دو روز روا نیست

روزى که قضا باشد روزى که قضا نیست

روزى که قضا باشد کوشش نکند سود

روزى که قضا نیست درو مرگ روا نیست ⁶⁴

4. در گفتگوى معاویه و عمروعاص درباره مناقب علی(علیه السلام)، مترجم مى نویسد:

در وى شرف هیچ کسى نیست برابر

سودا چه پزى بیهُده طوبى و سپیدار

امّا درباره معاویه مى گوید:

به مار و ماهى مانى نه این تمام و نه آن

منافقى ، چه کنى مار باش یا ماهى ⁶⁵

5. در گزارش خوددارى عبیدالله بن عمر، نزد معاویه ، از رفتن به منبر و بیان معایب علی(علیه السلام)، مترجم مى نویسد:

همى کند نَسَبش بر ستاره استخفاف

همى کند هنرش بر زمانه استهزا

کلام او به دل پندنامه لقمان

حدیث او حسد عهدنامه کسرى

ز رأى روشن او گشته اختران روشن

ز کلک لاغر او گشته کیس ها فربى

وفاق او تن و جان را حلال گشته چو تیغ

خلاف او دل و دین را حرام گشته چو زبى ⁶⁶

6. معاویه در نامه اى ، علی(علیه السلام) را متهم به حسد مى کند و آن حضرت در پاسخ اومى نویسد: «... فصلى در معنى حسد نوشته بودى و مرا بدان متهم کرده اى ، معاذالله ! من در جهان کدام کس را حسد برده ام که تو را و دیگرى را حَسَد کنم ؟» مترجم براى رساندن پیام سخنان علی(علیه السلام) مى نویسد:

متهم کرده اى مرا به حسد

از چو من کاملى حَسَد ناید

تا جمال و جلال من بیند

دیده تیزبین همى باید⁶⁷

7. مردى از قبیله عبدالقیس ، عمروعاص را نصیحت مى کرد که ، بر فرض با همکارى با معاویه به مُلک مصر رسیدى از فرعون زیادت نخواهى شد. مترجم اشعار زیر را درتأیید سخنان وى آورده است :

گردون در آفتاب سعادت کِه را نشاند

کاخر چو صبح اولش اندک بقا نکرد

خیاط روزگار به بالاى هیچ کس

پیراهنى ندوخت که آن را قبا نکرد

وقتى شنیده ام که وفا کرد روزگار

دیدم به چشم خویش که در عهد ما نکرد⁶⁸

از این گونه اشعار، ضرب المثل ها و ترکیبات بِکر و بدیع در این کتاب فراوان است .

گویا کردن نام ها

یک از شیوه هاى مترجم در ترجمه فتوح ابن اعثم کوفى ، گویاکردن و در برخى مواردتصحیح نام ها است . گاهى ابن اعثم از فردى به طور مبهم یاد کرده است . مترجم بامراجعه به منابع دیگر آن اسم مبهم را گویا و مشخص نموده است . توجه خواننده گرامیرا به چند نمونه جلب مى نماییم :

1. ابن اعثم در گزارش مربوط به سِجاح یکى از مدعیان نبوت بعد از رحلت پیامبراسلام 6 مى نویسد: «وَکَان َ لَهَا مُؤَذِّن ٌ یُؤَذِّن ُ بِهَا» و در ادامه مى نویسد: «... وَ دَعَا مُسَیْلَمَة ُبِمُؤَذّنِه ِ» (ج 1، ص 22). با این که ابن اعثم از مؤذّن نام نبرده و به ضمیر اکتفا کرده است ،اما مترجم اسم او را گویا کرده و مى نویسد: «مسیلمه ... مؤذن سجاح ، شَبَث بن رِبعى الرّیاحى را بخواند...» (ص 21). این در حالى است که ابن قُتیبه در "المعارف "⁶⁹ و طبرى در تاریخش ⁷⁰ و ابن اثیر در «الکامل »⁷¹ از او به همین نام یاد کرده اند.

2. در متن عربى (ج 3 ص ، 172) مى نویسد: «فَأَنْشَأَ رَجُل ٌ مِن ْ أَصْحَاب مُعَاوِیَة َ یَقُول ُ...».با این که مؤلف نام "رَجُل " را مبهم گذارده ، امّا مترجم مى نویسد: «معاویه بن ضحاک بن سفیان که ... در دل ، امیرالمؤمنین را دوست داشت ... قطعه اى شعر گفت ...» (ص 660).نصر بن مُزاحم مِنْقَرى هم در "وقعه صفین " گوینده اشعار را همین معاویه بن ضحاک بن سفیان معرفى مى کند.⁷² این گویا سازى نام ها و هم خوانى آنها با دیگر منابع ، نشان گراستفاده مترجم از این آثار است .

هم چنین در متن عربى الفتوح (ج 3، ص 78) مى گوید: «فَأَنْشَأَ رَجُل ٌ مِن ْ أَصْحَاب ِعلی(علیه السلام) یَقول ...» امّا مترجم در ترجمه (ص 570) او را عبدالله بن سُوید معرفى کرده است . و باز در "الفتوح " (ج 3، ص 79) مى گوید: «فَأَنْشَأَ رَجَل ٌ مِن بَنى قیس ...» که مترجم او را عبدالله بن عمرالعبسى معرفى کرده است . این هر دو نام در وقعه صفین به همین صورت آمده اند.⁷³ و نیز در ماجراى دفن عثمان ، ابن اعثم (ج 2، ص 436) مى نویسد:«فَقَال َ رَجُل ٌ مِن المصریین و أمَة ٌ: لا نَذْفَنُه ُ اِلاَّ فِى مَقَابِر الْیَهُودِ...» مترجم این رجل گمنام رامعرفى کرده ، مى نویسد: «عبدالله بن سواد که از بزرگان مصریان بود همى گفت : هرگزنگذاریم او را در گورستان مسلمانان به خاک سپارند...»⁷⁴

3. در برخى موارد مترجم اقدام به تصحیح نام ها کرده است . در متن عربى الفتوح (ج 3، ص 39) آمده است که در جنگ صفین ، عبیدالله بن عمر براى فریب دادن حسین بن علی(علیه السلام) نزد وى آمد و از او خواست که پدرش علی(علیه السلام) را از خلافت خلع کند و با اومخالفت نماید. حسین بن علی(علیه السلام) با او به تندى برخورد کرد و از پدرش دفاع نمود.مترجم در ترجمه (ص 540 ـ 541) بجاى حسین 7، حسن 7 آورده است که باوقعة صفین هم هماهنگ است .⁷⁵ هم چنین ابن اعثم (ج 4، ص 216) اشعارى از أشعث بن قیس در دفاع از علی(علیه السلام) و سرزنش تحمیل کنندگان حکمیّت نقل مى کند، در حالى که در ترجمه (ص 703) گوینده اشعار کردوس بن هانى معرفى شده است . با توجه بهعملکرد و سابقه أشعث در جنگ صفین و نهروان ، نباید گوینده اشعار او باشد، چرا که خود از تحمیل کنندگان حکمیت بود. نصر بن مزاحم نیز گوینده اشعار را کردوس بنهانى نوشته است .⁷⁶ اما با همه اینها مترجم در حالى که در صدد گویاسازى و یا تصحیح نام ها بوده ، گاهى دچار خطا شده و شاید این خطا به جهت خلاصه سازى و حذف برخى مطالب از گزارش ها بوده است ؛ مثلاً در متن عربى الفتوح (ج 3، ص 24) آمده است که وقتى در جنگ صفین ماه محرم به سررسید، امام علی(علیه السلام) مرثد بن حارث را به سوى لشکر معاویه فرستاد تا ندا دهد که علت توقف جنگ ماه محرم بود نه ترس از دشمن و یاشک و تردید در کار خود و اینک آماده جنگیم زیرا معاویه و یارانش هنوز به راه ضلالت ادامه مى دهند. این گزارش در وقعه صفین نیز همین گونه آمده است .⁷⁷ اما مترجم آن را به گونه اى ترجمه کرده است که گویا امام علی(علیه السلام) خود این سخنان را خطاب به یارانشایراد کرده است .⁷⁸

افزوده هاى مترجم

مقابله ترجمه با متن نشان مى دهد که مترجم ، در موارد فراوانى ، در محدوده کتاب نمانده و مطالبى را از منابع دیگر تاریخ اسلام به گزارش ها افزوده است . جالب این که افزوده ها،با اندکى تتبّع ، در کتاب هاى معتبر تاریخ اسلام دیده مى شوند. از باب نمونه ، بیشترافزوده هاى مترجم در گزارش صفین با کتاب "وقعه صفین " نصربن مزاحم منقرى (م 212ق ) هماهنگ است . و نیز در گزارش جنگ هاى ردّه ، افزوده هاى او با "کتاب الردّة " محمدبن عمر واقدى (م 207 ق ) سازگار است . بلکه باید گفت وقایع دوران خلافت ابوبکر،پیش از آن که با متن "الفتوح " هماهنگ باشد با "کتاب الردّه " واقدى هم خوانى دارد.مترجم در همان آغاز کتاب اشعارى را از أبوالهِیثَم بن التَّیهان آورده که متن عربى فاقدآنها است ، اما در کتاب الردّه وجود دارد.⁷⁹ او در پایان گزارش سقیفه مى نویسد: «این جاسخن بسیار باشد که روافض و غیر ایشان برسبیل غلوّ و مبالغت گویند و از ایراد آن جزتعرّض و تهمت فایده نباشد (ترجمه ، ص 8). این عبارت ، ترجمه سخنان واقدى است که مى نویسد: «فَهذَا مِن ْ سَقیِفَة ِ بَنى سَاعِدَة َ وَ رِوایَة ِ الْعُلَمَاءِ و لَم اَرِدْ اَن اَکْتُب َ هَاهُنا شیئاً مِن زِیَادات ِ الرَّافِضَة ِ.»⁸⁰

در گزارش مشورت ابوبکر با اصحاب در لشکرکشى به روم ، بعد از اظهار نظرعلی(علیه السلام) در این باره ، خلیفه مى گوید: «مرا شاد کردى ، خدا تو را شاد کند.» (ترجمه ، ص 55). این مطلب را متن عربى (ج 1، ص 81) نیز دارد. اما در ترجمه ادامه مى دهد که «...پس ، روى به یاران آورد و گفت : اى مسلمانان ، این مرد [علی(علیه السلام)] وارث پیغمبر است ، هرکه در صدق او به گمان بَوَد بى گمان منافق باشد...» (ترجمه ، ص 55). این عبارت در متن عربى نیست . مترجم هم چنین در ادامه مى نویسد: «بلال را فرمود تا صحابه را ندا کند که حاضر شوند» (ترجمه ، ص 55) اما در متن عربى نامى از بلال در این مورد برده نشده است .(ج 1، ص 81)

ابن اعثم در گزارش غسل عمر، به نقل از امام صادق (علیه السلام)، مى نویسد که علی(علیه السلام) خوداو را غسل داد و حنوط و کفن نمود و با مردم درباره اوصاف عمر سخن گفت (ج 2، ص 330)، اما در ترجمه ، روایت امام صادق (علیه السلام) حذف شده و بجاى آن آمده است : «روایت کنند که على بن ابى طالب ، شستن امیرالمؤمنین عمر را، به افلح ⁸¹ فرمود، او را بشست ،حنوط کرد و کفن پوشانید.» (ترجمه ، ص 247).

در پایان جنگ صفین مردى کوفى از علی(علیه السلام) درباره قضا و قدر سؤال کرد. امام پاسخ داد: با این که جنگ با شامیان به امر خداوند بوده ، ولى ما مجبور نبوده و با اختیار این کاررا انجام مى دهیم و به همین خاطر مأجوریم . این مطلب هم در متن (ج 4، ص 217ـ218)و هم در ترجمه (ص 705) آمده است . اما مترجم این عبارت را افزوده که امام علی(علیه السلام)فرمود: «این سخن بت پرستان و دشمنان خداى تبارک و تعالى است . دروغ زنان ومجوسان بر این آئین روند و جماعت قَدَریّه این امّت نیز بر این عقیدت باشند.» در حالیکه در متن در سخنان آن حضرت نامى از مجوس یا قَدَریّه برده نشده است .

در گزارش پیمان نامه حکمیت ، در متن عربى (ج 4، ص 205) همین مقدار آمده است که گواهان عراق بر نسخه شامیان و گواهان شامیان بر نسخه عراقیان شهادت دادند، امادر ترجمه (ص 693) نام گواهان هر دو طرف را هم آورده است . این نام ها در اخبارالطوال ⁸² و وقعة صفین ⁸³ آمده است .

مترجم ، داستان مهمانى امام علی(علیه السلام) شب ِ نوزدهم ماه رمضان ِ خانه دخترش ام کلثوم و افطار نکردن ایشان با دو نان خورش ، و نیز بیرون آمدن و به آسمان نگاه کردن آن حضرت را آورده است . وى هم چنین مى نویسد: علی(علیه السلام)، پیامبر(صلى الله علیه) را در خواب دید واز امت به او شکایت کرد. (ترجمه ، ص 747 ـ 748) در حالى که در متن عربى خبرى ازاین مطالب نیست . (ج 4، ص 275 ـ 279). هم چنین ، نقل بانگ مرغابى ها، اِخبار امام علی(علیه السلام) از شهادتش ، داستان گیرکردن قلاب در کمربند آن حضرت ، گریه ام کلثوم واصرار فرزندش حسن 7 براى همراهى پدر در شب نوزدهم ، از افزوده هاى مترجم دراین قسمت است (ترجمه ، ص 749).

کاستى هاى ترجمه

از شیوه هاى مترجم در ترجمه کتاب "الفتوح "، علاوه بر خلاصه سازى برخى گزارش ها، حذف برخى دیگر از آنها است . او خود هدف از این کار را اعتدال در حجم کتاب دانسته است . در مقدمه مى نویسد: «...فرمود که این ترجمه را تمام باید کرد و آن رابه عبارت سهل که در زبانها متداول است پرداخت و اشعار تازى و مقطعات و رجزهاییکه در اثناء محاربه مى گفته اند بگذاشت تا حجم کتاب از حدّ اعتدال نگذرد...»⁸⁴ با این که او محذوفات را منحصر در اشعار تازى و رجزها دانسته ، اما در عمل به این مقدار اکتفانکرده و گاهى مطالب مهمى را افکنده است . اینک نمونه هایى از افکنده هاى مترجم :

1. حذف أسناد و نام راویان . ابن أعثم در چندجا از کتابش ، نام راویانى را که از آنهاگزارش کرده و در واقع منابع او نیز به شمار مى آیند، آورده است . از باب نمونه ، او درجلد 4، ص 322، یک صفحه کامل به بیان نام راویان و منابع اختصاص داده است ، امامترجم فقط به عبارت «چنین گویند...» اکتفا کرده و نام تمامى راویان و منابع مؤلف راافکنده است . (ترجمه ، ص 916)

2. حذف اشعار. همان گونه که خود مترجم در مقدمه تصریح کرده ، وى براى رعایت حد اعتدال اشعار فراوانى را حذف نموده است (هرچند خود مؤلّف هم به آوردن مَطلَع برخى از آنها اکتفا کرده و با عبارت «اِلى آخِرها» آنها را ناتمام گذارده است ) اما در ترجمه جاى خالى اشعارى را حس مى کنیم که از نظر تاریخى و آگاهى از انگیزه ها و بینش شرکت کنندگان در جنگ ها و رفتار دینى و سیاسى مسلمانان صدر اسلام از اهمیت ویژه اى برخوردارند. اینک نمونه هایى از اشعارى که مترجم آنها را حذف کرده است :

ـ رجز عماریاسر در جنگ صفین که دربردارنده دو واژه «تنزیل » و «تأویل » منقول دراحادیث نبوى است (ر.ک : متن عربى ، ج 3، ص 159و ترجمه ، ص 644)

ـ اشعار عبدالله بن حارث کِندى در اعتراض به معاویه . ( ج 3، ص 89 و ترجمه ، ص 579)

ـ اشعار حَجّاج بن خُزیمه در تحریک معاویه براى خونخواهى عثمان . ( ج 2، ص445 و ترجمه ، ص 399)

ـ اشعار معاویه و فضل بن عباس . ( ج 3، ص 153 ـ 154 و ترجمه ، ص 639)

ـ اشعار نجّاشى ، شاعر علی(علیه السلام)، خطاب به معاویه . ( ج 3، ص 155 و ترجمه ، ص 640)

ـ اشعار عمروعاص ، که موجب خشم معاویه شد. (ج 3، ص 155 ـ 156 و ترجمه ،ص 640)

ـ اشعار مُنذِر بن جارود عَبدى در فرمان بُردارى خود و أصحابش از علی(علیه السلام). ( ج 3،ص 90 و ترجمه ، ص 579).

3. حذف حدیث نبوى . ابن اعثم مى نویسد: امام صادق (علیه السلام) از پدرش از عبادة بنصامت نقل مى کند که ، روزى عبادة دید معاویه و عمروعاص کنار هم نشسته اند، آمد ومیان آن دو نشست . آن دو به او گفتند: دیگر جا نبود؟ پاسخ داد: چرا جا هست ، اما منروزى از پیامبر(صلى الله علیه)، در حالى که بسیار به شما دو نفر نگاه مى کرد، شنیدم که فرمود: «اِذَارأَیْتُم مُعَاوِیَة َ و عَمْراً مُجْتَمِعین ِ فَفَرِّقُوا بَیْنَهُما، فَاِنَّهُمَا لا یَجْتَمِعَان ِ عَلَى خَیْرٍ». این حدیث بااین که در متن آمده ( ج 2، ص 514)، در ترجمه (ص 469) حذف شده است . از دیگرموارد افکنده شده مترجم مى توان از نمونه هاى زیر نام برد:

ـ حذف گزارش نام گذارى عمر به امیرالمؤمنین . ( ج ، ص 124 و ترجمه ، ص 18)

ـ حذف گفتگوى مفصل علی(علیه السلام) با فرستادگان معاویه . ( ج 3، ص 22 ـ 23 و ترجمه ، ص 533)⁸⁵

ـ حذف نامه معاویه به مردم مدینه . ( ج 2، ص 527 ـ 528 و ترجمه ، ص 482)

4. حذف گزارش هاى بى ارتباط با موضوع . ابن عثم در کتابش گزارش هایى آورده که با مطالب قبل و بعد آنها تناسب و ارتباطى ندارند. مترجم این گونه گزارش ها را افکندهاست . از باب نمونه ، مؤلف در حالى که حرکت علی(علیه السلام) به صفین و نامه نگارى او بامعاویه را گزارش مى کند، یک باره به دیدار هشام بن عبد الملک به صورت ناشناس باپیرمردى کوفى ، در سه صفحه کتاب ، پرداخته که ارتباطى با قبل و بعد موضوع ندارد.مرد کوفى در حالى که هشام را نمى شناسد به نقل مثالب بنى امیه مى پردازد( ج 2، ص 562 ـ 564). مترجم این گزارش بى ارتباط با موضوع را افکنده است .(ترجمه ، ص 521)

5. خلاصه سازى بى مورد. با این که مترجم برخى گزارش ها را حذف نکرده است امابه قدرى آنها را خلاصه نموده که موجب از بین رفتن پیام آن گزارش ها شده است . براى نمونه ، با این که ابن اعثم درباره خوارج و جنگ نهروان 30 صفحه متوالى مطلب نوشته است ( ج 4، ص 251 ـ 280) اما مترجم 30 صفحه را در 6 صفحه خلاصه کرده است (ص 742 ـ 747). براى آگاهى از دیگر موارد خلاصه شده مى توان به گزارش هاى زیردر مقابله متن با ترجمه مراجعه کرد:

( ج 2، ص 532 - 533، ترجمه ، ص 487؛ ج 2، ص 490، ترجمه ، ص 442؛ ج 1،ص 72 ـ 73، ترجمه ، ص 49؛ ج 1 ص 77، ترجمه ، ص 51).

ترتیب موضوعى گزارش ها

با این که مترجم برخى گزارش ها را افکنده است ، اما خواننده کتاب نباید در مراجعه نخست و نیافتن مطلبى درجاى خود، فوراً آن را حمل بر حذف از سوى مترجم نماید؛زیرا او برخى اخبار را پس و پیش نموده و با تقدیم و تأخیر آنها اقدام به ترتیب موضوعى کرده است . گویا این مسئله نزد او اهمیت بیشترى نسبت به ترتیب زمانى (کرونولوژیک )وقایع تاریخى داشته است . اینک نمونه هایى از ترتیب موضوعى :

1. در ماجراى کشته شدن عثمان و بیعت مردم با علی(علیه السلام)، گزارش دفن خلیفه مقتول در متن عربى ( ج 2، ص 436) بعد از گزارش اجتماع مردم براى بیعت با امام علی(علیه السلام)آمده است ؛ اما مترجم خبر دفن خلیفه را برگزارش بیعت مردم با علی(علیه السلام) مقدّم داشته است . (ترجمه ، ص 385 ـ 386)

2. گزارش مخالفت عایشه با خلافت علی(علیه السلام) در ترجمه (ص 398) بعد از گزارش بیعت مروان ، ولید بن عُقبه و سعید بن العاص آمده است ؛ در حالى که در متن عربى ( ج 2، ص 437) پیش از بیعت این افراد و قبل از بیعت کوفیان ، مصریان و یمنیان با آن حضرت ، آمده است .

3. در متن عربى ( ج 4، ص 322 ـ 328) بعد از گزارش شهادت امام حسن 7،روایاتى در باب شهادت امام حسین(علیه السلام) آمده است ؛ اما مترجم این روایات را در آخرفصل ششم و بعد از گزارش حادثه کربلا و شهادت امام حسین(علیه السلام) آورده است . (ترجمه ،ص 916 ـ 924)

عبارات بى ترجمه

با این که مترجم در مقدمه ترجمه هدف از برگرداندن کتاب از تازى به پارسى را آگاهى همگان از آن دانسته و مى نویسد: «... اما مى بایستى که کسى این کتاب را از عبارات عربى به پارسى آوردى تا عجمى چون عربى دریافتى و بلخى چون کرخى واقف شدى ،طرازى چون حجازى بدانستى و رازى چون تازى مطلع گشتى ...»⁸⁶ اما در بسیارى ازصفحات کتاب مشاهده مى شود که تنها به آوردن عبارات عربى اکتفا کرده و ترجمه آن رها شده است . البته احتمال افتادگى ترجمه ها توسط نسّاخ و مصحح نیز وجود دارد.بیشتر عبارات ترجمه نشده را اشعار تشکیل مى دهند.

گفتنى است که در فصول ترجمه ، در فصل دوران حکومت ابوبکر، هیچ عبارت عربى بدون ترجمه رها نشده است . در فصل مربوط به عمر و عثمان نیز، تنها یک مورد بدون ترجمه مانده است . بیشتر عبارات ترجمه نشده در فصل دوران خلافت علی(علیه السلام) است .نمونه هایى از عبارات بدون ترجمه را در صفحات زیر مى توان دید: 494، 519، 551،552، 570، 573، 574، 587، 705، 632، 702، 743، 744.

علاوه بر رهایى ترجمه در موارد یادشده ، دربرخى موارد، هم عبارت عربى و هم ترجمه آن آمده است ، که این با اعتدالى که توسط مترجم ، براى پرهیز از پرحجم شدن کتاب ، دنبال مى شده مغایرت دارد. براى مشاهده عبارات عربى به همراه ترجمه آن ها به صفحات زیر مى توان مراجعه نمود: ص 4ـ3، 69، 115، 147، 514، 642، 644، 667، 728.

گرایش مذهبى مترجم و عشق به اهل بیت :

شیوه مترجم در کتاب ، شیوه علماى عامه است و این مسئله در سراسر کتاب مشهودمى باشد. وى حدیث نبوى «مَن ْ کُنْت ُ مَولاه ُ فَهَذَا عَلِی ٌّ مَوْلاه ُ» را که عماریاسر خطاب به عمروعاص به آن استدلال کرده ، چنین ترجمه نموده است : «... اى ناکس ابتر، نشنیده اى که مصطفى 9 فرموده است : من دوست خدا و رسول اویم و على دوست من و تو را درجهان به غیر از شیطان دوستى نیست .» (ترجمه ، ص 567)

ترجمه کلمه "مولا" در حدیث نبوى غدیر به دوستى ، به جاى ولایت و رهبرى ، بانظریه اهل سنّت سازگار است . با این حال ،او از ابراز عشق و علاقه خود نسبت به اهل بیت 7، بویژه علی(علیه السلام)، دریغ نکرده است . او تنفّر خود را از دشمنان علی(علیه السلام) و عشق به آن حضرت را در ترجمه عبارت عربى «...اِنَّهُم سَبُّو عَلَی ّ بن َ اَبیطَالِب رَضِی َ اللَّه ُ عَنْه ُ وَ قَالُوافیه الْقَبیح َ...» ( ج 4، ص 346) چنین ابراز مى دارد:«... و امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) را دشنام هادادند و خاک خذلان بر فرق و دهان خود ریختند و نفس رسول را ناسزا گفتند...»(ترجمه ، ص 811). در این جا مى بینیم که مترجم علی(علیه السلام) را نفس رسول مى خواند. اوهم چنین اصحاب معاویه را اهل بغى (بُغاة ) و تجاوز دانسته و مى نویسد: «... القصّه عماریاسر دل از جان برگرفته بود و بى تحاشى حمله ها مى کرد. جماعتى از اهل بَغى گرد او درآمد...» (ترجمه ، ص 644)؛ با این که در عبارت متن ( ج 3، ص 159) نامى از اهل بَغیبرده نشده است . او در نقل گزارش دشمنى ولید بن عُقبه با علی(علیه السلام) او را لعن کردهمى نویسد: «...موجب دشمنى آن ملعون یکى آن بود که ...» (ص 449)؛ در حالى که درمتن واژه لعن یا ملعون نیست . ( ج 2، ص 495)

کتاب نامه

1. آئینه وند، صادق ؛ علم تاریخ در گستره تمدن اسلامى ؛ چ نخست ؛ تهران : پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى ، 1377.

2. ابن اثیر جزرى ، عزالدین ؛ اسدالغابة فى معرفة الصحابه ؛ بیروت : دار الفکر، بى تا.

3. ابن اثیر، عزالدین ؛ الکامل فى التاریخ ؛ بیروت : دار الفکر، 1398 ق .

4. ابن اعثم الکوفى ، احمد؛ کتاب الفتوح ؛ تحقیق على شیرى ؛ الطبعة الاولى ؛ بیروت :دار الاضواء، 1411 ق .

5. ابن اعثم ، احمد؛ الفتوح ؛ ترجمه محمدبن احمدمستوفى هروى ؛ تصحیح غلامرضاطباطبائى مجد؛ چ اول ؛ تهران : انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى ، 1372.

6. ابن قتیبه ، عبداللَّه بن مسلم ؛ المعارف ؛ تحقیق ثروة عکاشه ؛ الطبعة الاولى ؛ قم :منشورات الشریف الرضى ، 1415 ق .

7. اِته ، هِرمان ؛ تاریخ ادبیات فارسى ؛ ترجمه رضازاده شفق ؛ چ دوم ؛ تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، 2536.

8. بهار، محمدتقى (ملک الشعراء)؛ سبک شناسى ؛ چ ششم ؛ تهران : مؤسسه انتشاراتامیرکبیر، 1373.

9. تبریزى ، محمدعلى ؛ ریحانة الادب ؛ چ دوم ؛چاپخانه شرکت سهامى طبع کتاب ،1335.

10. حاجى خلیفه ، مصطفى بن عبدالله ؛ کشف الظنون عن اسامى الکتب و الفنون ؛ بیروت : دارالفکر، 1402 ق .

11. حموى ، یاقوت ؛ معجم الادباء؛ بیروت : دار احیاء الثراث العربى ، بى تا

12. دائرة المعارف تشیّع ؛ زیر نظر احمد صدر حاج سیّد جوادى ، کامران فانى و دیگران ؛چ دوم تهران : مؤسسه دائرة المعارف تشیع ، 1372.

13. الدینورى ، احمدبن داود؛ الاخبار الطّوال ؛ تحقیق عبد المنعم عامر و جمال الدین الشیّان ؛ قم : منشورات الشریف الرّضى ، 1409 ق .

14. رفیعى ، على ؛ «ابن اعثم کوفى .» دائرة المعارف بزرگ اسلامى ؛ زیر نظر کاظمموسوى بجنوردى ؛ چ اول ؛ تهران : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامى ، 1369.

15. روحانى محمدحسین ؛«تاریخ اعثم کوفى و ترجمه آن » راهنماى کتاب ؛ تیر ـشهریور 1355 ، سال نوزدهم ، شماره 4ـ6.

16. زرکلى ، خیرالدّین ؛ الاعلام ؛ الطبعة الثامنة ؛ بیروت : دار العلم للملایین ، تموز1989.

17. سجّادى ، صادق و هادى عالم زاده ؛ تاریخ نگارى در اسلام ؛ چ اول ؛ تهران : سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانى دانشگاه ها (سمت )، 1375.

18. صفا، ذبیح الله ؛ تاریخ ادبیات در ایران ؛ چ سیزدهم ؛ تهران : انتشارات فردوسى ،1373.

19. طبرى ، محمد بن جریر؛ تاریخ الطبرى ؛ تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم ؛ بیروت : دارالثرات ، 1387 ق .

20. غفارى ، احمد بن محمد؛ تاریخ نگارستان ؛ به کوشش مرتضى مدرسى گیلانى ؛تهران : کتابفروشى حافظ ، 1340 .

21. منقرى ، نصر بن مزاحم ؛ پیکار صفین ؛ تصحیح عبدالسّلام محمدهارون ؛ ترجمه پرویز اتابکى ؛ چ نخست ؛ بى جا: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى ، خرداد1366.

22. منقرى ، نصر بن مزاحم ؛ وقعه صفین ؛ تحقیق و شرح عبد السلام محمد هارون ؛ قم :مکتبة آیة الله العظمى المرعشى النجفى ، 1404 ق .

23. ناظمیان فرد، على ؛ «صفین از منظر سه منبع تاریخى »؛ کتاب ماه تاریخ و جغرافیا،شماره 41.

24. واقدى ، محمد بن عمر؛ کتاب الردّة ؛ تحقیق الدکتور محمود عبداللَّه ابوالخیر؛ عمّان ـ الاردن : دار الفرقان ، بى تا.

---