تاريخ اسلام در آينه پژوهش

لزوم تأسیس گرایش هاى تخصصى در حوزه مطالعات تاریخى

علوم مختلف و شاخه ها و گرایش هاى گوناگون در یک رشته علمى، مرتبط با یکدیگرند، به گونه اى که مسائل بعضى علوم، نقش تمهیدى و مقدِّمى براى بعضى دیگر دارند. در علم تاریخ نیز این حقیقت حاکم است. امروزه مطالعات تاریخى در حوزه ها و محورهاى گوناگونى در حال انجام است; از تاریخ انبیا و امت هاى آنان گرفته، تا عصر جاهلى; و از ظهور اسلام تا رحلت نبوى; سپس در چندین شاخه هم چون تاریخ خلفا، تاریخ ائمه(علیهم السلام)، تاریخ تشیع، تاریخ تمدن و فرهنگ اسلامى، تاریخ دولت هاى اسلامى، تاریخ دولت هاى شیعى، تاریخ تحولات اجتماعى، سیاسى و فکرى در ادوار مختلف اسلامى، تاریخ گسترش اسلام در مناطق مختلف جهان هم چون خاورمیانه، خاور دور، آسیا، شبه قاره، آفریقا به ویژه شمال آن، اروپا و آمریکا. تاریخ تشیع نیز در چند شاخه تاریخ عمومى تشیع، تاریخ تشیع در ایران، و تاریخ تشیع در کشورهاى مختلف جهان; چنان که تاریخ ایران نیز از ایران باستان را تا ایران عصر اسلامى، و تا ایران در دوره معاصر شامل مى شود. در تاریخ جهان نیز علاوه بر توجه به تاریخ کشورهاى مختلف، توجه ویژه اى به تاریخ یونان و روم باستان، و سپس تاریخ اروپا تا عصر رنسانس، وسپس تا قرن حاضر صورت مى گیرد; و علاوه بر آنچه گذشت، محورهاى دیگرى را نیز مى توان به عنوان حوزه هاى مورد مطالعه توسط پژوهش گران تاریخ در عصر حاضر معرفى کرد.

اما با وجود محورهاى مطالعاتى یاد شده در حوزه تاریخ، رشته هاى تخصصى و گرایش هاى ویژه در دوره هاى مختلف آموزشى و پژوهشى تاریخى آنسان که پاسخ گوى نیازهاى موجود باشد، پدید نیامده است; گو این که اخیراً حرکت هاى محدودى به این سو آغاز شده که به عنوان نمونه، مى توان به تصویب و تأسیس گرایش تاریخ تشیع در برخى مراکز دانشگاهى و حوزوى اشاره کرد.

اما به نظر مى رسد که در مواردى، وجود نگرش هاى تنگ نظرانه و نادرست نسبت به برخى محورهاى مطالعاتى تاریخى ـ هم چون محور تاریخ ائمه(علیهم السلام) ـ و خارج دانستن آن از مقولات قابل تحقیق در تحقیقات آکادمیک تاریخى، زمینه طرح چنین رشته یا گرایشى را تا به حال اصلاً فراهم نیاورده است. شاید غفلت یا تغافل از معرفى منابع مربوط به تاریخ ائمه(علیهم السلام) در برخى منابع مربوط به سیر تاریخ نگارى اسلامى، ناشى از همین نوع نگرش باشد!¹

مطالعات تخصصى در حوزه اى خاصّ، ضرورتى است که اهمیت انکار ناپذیرى دارد; جداى از پشتوانه عقلى این مسأله، سیره معصومان(علیهم السلام) نیز مؤیِّد و گواه بر اهمیت آن است. به عنوان نمونه، مى توان به روایت جالب کلینى و کشّى به نقل از هشام بن سالم درباره مردى از اهالى شام اشاره کرد که به محضر امام صادق(علیه السلام) تشرّف یافته و درخواست مناظره در زمینه علم «کلام» نمود، و آن حضرت نیز وى را به مؤمن الطاق معرفى نمودند، چنان که وى را در زمینه مباحث خاصى چون «استطاعت» به طیّار، «توحید» به هشام بن سالم، و «امامت» به هشام بن حکم، احاله فرمودند و در نهایت خود به قضاوت و جمع بندى مناظرات پرداختند². این روایت، صرف نظر از پیام جالبى که در زمینه حرکت امام صادق(علیه السلام)در راستاى تربیت شاگردان متخصص در حوزه هاى گوناگون علمى دارد، گویاى این حقیقت نیز هست که چه بسا در موضوعى خاص از یک رشته علمى، مى بایست افراد صاحب نظرى وجود داشته باشند.

از این رو با تمسک به این سیره، زمینه هاى تأسیس رشته ها و گرایش هاى خاصى در دوره هاى آموزشى و پژوهشى تاریخ را مى توان مهیّا کرد; گرچه با توجه به سخنى که در آغاز گذشت، با وجود ارتباط بین مباحث مختلف تاریخى، اطلاعات کلى از دیگر محورهاى مطالعات تاریخى نیز براى پژوهش گر در یک حوزه خاص، مفید و گاه ضرورى است.

با توجه به آنچه گذشت، به نظر مى رسد جاى رشته ها و گرایش هاى یاد شده در زیر، در دوره هاى آموزشى و پژوهشى تاریخ خالى است و جا دارد مراکز تخصصى تاریخ، نسبت به تعریف، تدوین عناوین و سرفصل دروس، و تصویب این رشته ها و گرایش ها، حرکت مطلوبى را به انجام رسانند.

1 ـ تاریخ انبیاء

2 ـ تاریخ جهان در آستانه ظهور اسلام (با تأکید بر ابعاد فرهنگى و اجتماعى)

3 ـ تاریخ ائمه(علیهم السلام)

4 ـ تاریخ تشیع; با گرایش هاى: الف) تاریخ عمومى شیعه ب) تاریخ تشیع در جهان (به ویژه ایران).

5 ـ تاریخ تحولات سیاسى و اجتماعى مسلمانان تا پایان عباسیان

6 ـ تاریخ دولت هاى اسلامى و شیعى

7 ـ تاریخ گسترش اسلام در جهان (تاریخ اسلام در کشورهاى اسلامى)

8 ـ تاریخ تحولات فکرى، فرهنگى و تمدنى مسلمانان

9 ـ تاریخ معاصر ایران; با دو گرایش: الف) تاریخ مشروطه و تحولات سیاسى ـ اجتماعى در عصر نوگرایى در ایران، ب) تاریخ معاصر ایران در عصر پهلوى تا انقلاب اسلامى.

10 ـ تاریخ روابط غرب و شرق با تکیه بر تاریخ استعمار

البته برخى از محورهاى یاد شده را مى توان در قالب دوره هاى کارشناسى و برخى دیگر را در قالب گرایش هاى مقطع کارشناسى ارشد و دکترى عرضه کرد.

گروه پژوهشى تاریخ