آثار تاریخى محدثان قم تا قرن پنجم هجرى / محمدرضا جبارى
Article data in English (انگلیسی)
آثار تاریخى محدثان قم تا قرن پنجم هجرى
محمدرضا جبارى1
چکیده
قم از پرسابقه ترین مراکز شیعه نشین در ایران است. این منطقه در نیمه دوم قرن اول هجرى، پذیراى مسلمانان عرب با گرایش شیعى شد و رفته رفته به یکى از قطب هاى علمى تشیع در عالم اسلامى تبدیل گردید. گرایش حدیثى موجود در این مرکز شیعى موجب پدید آمدن محدثان بسیارى در آن شد، به گونه اى که گاه ارقام شگفت آورى درباره تعداد محدثان این حوزه حدیثى گزارش شده است. این حوزه حدیثى تا قرن چهارم هم چنان پا برجا بود و نشاط و فعالیت داشت. شیخ صدوق، شخصیت برجسته حدیثى این قرنوبزرگ ترین نماینده فکرى این حوزه بود.
حاصل تلاش محدثان این حوزه تا پایان قرن چهارم، آثار بسیارى در محورهاى زیر بوده است:
تفسیر، علوم قرآن، فقه، کلام، سیره، تاریخ، مناقب، مثالب، اخلاق و آداب، رجال و تراجم و انساب، ادب و شعر، فن حدیث، جغرافیا و کیهان شناسى، علوم غریبه، طب و بالأخره موضوعات متفرقه.
در این مقاله، نگاهى داریم به نمونه هایى از آثار محدثان قم در زمینه هاى سیره نبوى، مغازى، خصائص النبى(صلى الله علیه وآله)، فضائل و مناقب اهل بیت(علیهم السلام)، مثالب دشمنان، تاریخ و سیره امامان شیعه، مقتل، دلائل، تاریخ انبیا، تاریخ خلفا، تراجم، تاریخ محلى، ملاحم و تاریخ عمومى.
قم از پرسابقه ترین مراکز شیعه نشین در ایران است. این منطقه در نیمه دوم قرن اول هجرى، پذیراى اعراب مسلمان با گرایش هاى شیعى شد و رفته رفته به یکى از قطب هاى علمى تشیع در عالم اسلامى تبدیل گردید. گرایش حدیثى موجود در این مرکز شیعى موجب پدید آمدن محدثان بسیارى در آن شد، به گونه اى که گاه ارقام شگفت آورى درباره تعداد محدثان این حوزه حدیثى گزارش شده است. به گفته مولا محمد تقى مجلسى (متوفاى 1070ق) در دوره زندگى على بن بابویه قمى (متوفاى 329 ق) تعداد دویست هزار محدث در قم مى زیستند!2 این آمار گرچه خالى از مبالغه به نظر نمى رسد، اما به یقین مى تواند بر فراوانى محدثان در این حوزه حدیثى دلالت کند. البته مجلسى اول براى دفع استبعاد، اضافه کرده است که در آن زمان، عموم مردم قم، حتى افراد عادى نیز با ثبت و ضبط حدیث و عمل به آن، سروکار داشته اند. محدث قمى نیز در تأیید این توجیه، به نقلى اشاره کرده که از وجود سى صد هزار محدث در نیشابور به هنگام ورود امام رضا(علیه السلام) به آن شهر حکایت دارد که براى استماع حدیث، نزد آن حضرت گرد آمده بودند.3 اما احتمالا سى صد هزار، تصحیف شده سى هزار باشد. در نقل على بن عیسى اربلى از تاریخ نیشابور رقم 24 هزار،4 و در نقل واسعى، رقم بیست هزار آمده است.5برخى از محققان معاصر نیز براى توجیه سخن مجلسى اول، احتمال داده اند که رقم دویست هزار، در اصل بیست هزار بوده که گرفتار تصحیف شده است.6
در هر حال، قرن سوم و چهارم هجرى را مى توان اوج دوران فعالیت حوزه حدیثى قم دانست. به جز نقلى که درباره کمّیّت محدثان قم در قرن 3 و 4 گذشت، آثار حدیثى برجسته قمییّن در این دو قرن نیز که برخى از آن ها به دست ما رسیده و از برخى دیگر تنها نامى باقى مانده، از عظمت و پویایى این حوزه حدیثى حکایت دارد. تنها نگاهى به تعداد آثار برخى محدثان قم مى تواند این مدعا را تأیید کند. به عنوان نمونه، نام ابن ابى جیّد قمى در بسیارى از روایات کشى، نجاشى و شیخ طوسى آمده است که از پرتألیف بودن وى حکایت دارد.7 هم چنین آمار آثار على بن بابویه قمى بنا به نقل فرزندش، شیخ صدوق، یک صد اثر بوده است.8 و آمار تألیفات خود شیخ صدوق را نیز سى صد اثر ذکر کرده اند.9 شایان توجه است که یکى از تألیفات وى ـ که گویا از نظر وسعت و حجم، شبیه بحارالانوار بودهـ کتاب مدینة العلم اوست که با کمال تأسف مفقود شده است.10 همین طور، بنا به نقل نجاشى، محمدبن احمدبن یحیى اشعرى قمى کتابى با عنوان نوادر الحکمة داشته است که آن را دبة شبیب مى نامیدند، چرا که شبیب فردى سیر فروش بود و دبّه اى از پوست داشت که در قسمت هاى مختلف آن روغن و غیر آن مى نهاد و مى فروخت، و کتاب مزبور را نیز به دلیل تنوع موضوعات چنین نام نهاده بودند.11
قدرت حفظ و قوه فقاهت برخى از محدثان قم نیز زبان زد بوده است. به عنوان نمونه، نجاشى درباره محمدبن احمدبن داود قمى، از حسین بن عبیداللّه نقل کرده که گفته است: کسى را در حد محمدبن احمدبن داود قمى از نظر قوت حفظ و فقاهت و آشنایى به حدیث، مشاهده نکردم.12 تبحّر و مهارتِ حدیثى و فقهى قمیّین موجب آن شده بود که به عنوان مرجعى براى تعیین قوت و ضعف آثار حدیثى به حساب آیند. نقل شیخ طوسى در این باره، جالب است که بنابراین نقل، سومین سفیر ناحیه مقدسه در عصر غیبت صغرا، یعنى حسین بن روح نوبختى کتابى را براى تعیین صحت و سقم روایاتش نزد محدثان قم فرستاد و آنان نیز ضمن بررسى، به جز یک حدیث، دیگر احادیث کتاب را تأیید کردند.13 این اقدام نایب سوم علاوه بر این که از نوعى مرجعیت علمى محدثان این حوزه در عصر غیبت صغرا حکایت دارد، هم چنین مى توان آن را در راستاى تعلیم و عادت دادن شیعیان به مراجعه به فقها و محدثان برجسته در عصر غیبت کبرا توجیه کرد. این حوزه حدیثى در قرن چهارم نیز هم چنان پابرجا بود و نشاط و فعالیت داشت. شیخ صدوق، شخصیت برجسته حدیثى این قرن و بزرگ ترین نماینده فکرى این حوزه بود که با رحلت وى در سال 381ق از سویى، و جایگزینى مکتب عقل گراى بغداد به جاى مکتب حدیث گراى قم در عصر شیخ مفید، عملا بغداد جاى قم را گرفت.
حاصل تلاش محدثان در این حوزه حدیثى تا پایان قرن چهارم، آثار بسیارى در این محورها بود: تفسیر، علوم قرآن، فقه، کلام، سیره، تاریخ، مناقب و مثالب، اخلاق و آداب، رجال و تراجم و انساب، ادب و شعر، فن حدیث و مجامع حدیثى، جغرافیا و کیهان شناسى، علوم غریبه، طب و بالأخره موضوعات متفرقه. آثار مربوط به تاریخ، سیره، مناقب و مثالب در حوزه حدیثى قم را مى توان در چند محور خلاصه کرد: سیره نبوى(صلى الله علیه وآله)، مغازى، خصایص النبى(صلى الله علیه وآله)، فضایل و مناقب اهل بیت(علیه السلام)، مثالب دشمنان، تاریخ و سیره امامان شیعه(علیه السلام)، مقتل، دلایل، تاریخ انبیا، تاریخ خلفا، تراجم، تاریخ محلى، ملاحم و تاریخ عمومى. اکنون، نمونه هایى را براى محورهاى یاد شده، تا آن جا که منابع فهرست نگار آورده اند، ذکر مى کنیم:
1ـ سیره نبوى(صلى الله علیه وآله)، مغازى و خصائص
- مغازى النبى(صلى الله علیه وآله); احمدبن محمدبن خالد برقى14
- الخصائص; همو15
- المغازى; على بن ابراهیم قمى16
- خصائص النبى(صلى الله علیه وآله); احمدبن حسین بن حسن بن دؤل قمى17
- الخصائص; همو18
- اسماء رسول اللّه(صلى الله علیه وآله); حسن بن خرّزاذ قمى19
- اوصاف النبى; ابوجعفر محمدبن على بن بابویه قمى20
-المنبىء عن زهد النبى(صلى الله علیه وآله); جعفربن احمدبن على فقیه قمى ایلاقى21
2ـ فضائل و مناقب
ـ فضل النبى(صلى الله علیه وآله); سعدبن عبداللّه بن ابى خلف أشعرى22
ـ فضل النبى(صلى الله علیه وآله); احمدبن محمدبن عیسى أشعرى قمى23
ـ شواهد امیرالمؤمنین(علیه السلام) و فضائله; احمدبن محمد بن حسین بن حسن بن دؤل قمى24
ـ فضائل امیرالمؤمنین(علیه السلام); على بن ابراهیم قمى25
ـ مقصد الراغب الطالب فى فضائل على بن ابى طالب(علیه السلام); حسین بن محمدبن حسن قمى26
ـ نوادرالاثر فى على(علیه السلام) خیر البشر; جعفربن احمدبن على فقیه قمى27
ـ فضل ابى طالب و عبدالمطلب و أبى النبى(صلى الله علیه وآله); سعدبن عبداللّه بن ابى خلف أشعرى28
- المعرفة فى فضل النبى(صلى الله علیه وآله) و امیرالمؤمنین(علیه السلام) و الحسن و الحسین(علیهما السلام); محمدبن على بن بابویه قمى (شیخ صدوق)29
- فضائل العلویّة; همو30
- المائة منقبة (المناقب); محمدبن احمدبن على بن حسن بن شاذان فامى قمى31
- المناقب; احمدبن محمدبن حسین بن حسن بن دؤل قمى32
- المناقب; حسین بن سعید اهوازى (ساکن قم و مدفون در آن)33
- المناقب; على بن ابراهیم قمى34
- المناقب; محمدبن اورمة قمى35
- المناقب; محمدبن حسن بن فرّوخ صفّار قمى36
- مختصر بصائر الدرجات (فى مناقب السادات); سعدبن عبداللّه اشعرى قمى37
3- مثالب
- المثالب; احمدبن محمد بن حسین بن حسن بن دؤل قمى38
- المثالب; حسین بن سعید اهوازى39
- المثالب; محمدبن أورمة قمى40
- المثالب; محمدبن حسن بن فرّوخ صفّار قمى41
- المثالب; یونس بن عبدالرحمان قمى42
- المثالب; احمدبن حسین بن سعید اهوازى (مدفون در قم)43
4ـ تاریخ و سیره امامان شیعه(علیهم السلام)
- آثارى از شیخ صدوق با عناوین: اثبات الوصیة لعلىّ(علیه السلام)، اثبات خلافت على(علیه السلام)، اثبات النص على علىّ(علیه السلام)، اثبات النص على الائمه(علیهم السلام). این آثار طبیعتاً اطلاعات تاریخى دارند.44
- اسماء امیرالمؤمنین(علیه السلام); حسین بن شاذویه صفّار قمى45
- قضایا امیرالمؤمنین(علیه السلام); ابراهیم بن هاشم قمى46
- مولد امیرالمؤمنین(علیه السلام); محمدبن على بن بابویه قمى (شیخ صدوق)47
- الجمل; همو48
- الجمل; احمدبن محمدبن خالد برقى49
- مولد فاطمه(علیها السلام); محمدبن على بن بابویه قمى (شیخ صدوق)50
- اخبار الزهراء(علیه السلام); همو51
- عیون اخبار الرضا(علیه السلام); همو52
- کمال الدین و تمام النعمة; همو53
- کتاب الزهد; همو54
این اثر، مشتمل بر سیزده کتاب بوده که هر کدام به تبیین سیره یک معصوم (تا امام یازدهم) در زمینه صفت حمیده زهد اختصاص داشته است.
5ـ دلائل و معاجز
- الدلائل; احمدبن محمدبن حسین بن حسن بن دؤل قمى55
- المعجزات; همو56
- الدلائل; عبداللّه بن جعفر حمیرى57
- الدلائل; محمدبن على بن ابراهیم بن موسى قشى (ساکن قم)58
- دلائل الائمة و معجزاتهم; محمدبن على بن بابویه قمى (شیخ صدوق)59
6ـ مقتل
- مقتل الحسین(علیه السلام); محمدبن یحیى عطار60
ـ مقتل الحسین(علیه السلام); محمدبن احمدبن یحیى بن عمران بن عبداللّه اشعرى قمى61
ـ مقتل العرب; همو62
- مقتل الحسن و الحسین(علیهما السلام); محمدبن على بن بابویه قمى (شیخ صدوق)63
7ـ تاریخ انبیا
- الانبیاء; على بن ابراهیم قمى64
- محن الأنبیاء و الأوصیاء و الأولیاء; ابى بشر احمدبن ابراهیم بن احمد قمى فقیه متکلم65
ـ الأنبیاء; حسین بن سعید اهوازى (ساکن و مدفون در قم)66
- الأنبیاء; احمدبن حسین بن سعید اهوازى (مدفون در قم)67
- جامع حجج الأنبیاء; محمدبن على بن بابویه قمى(شیخ صدوق)68
8ـ تاریخ خلفا
- التاریخ العباسى; احمدبن اسماعیل بن عبداللّه بَجَلى قمى69
به گفته نجاشى این اثر با حجمى در حدود ده هزار ورقه، و کتابى عظیم، بى نظیر و مستوفا درباره اخبار خلفا و دولت عباسى بوده است.
- تاریخ الخلفاء; ابى نصر حسن بن على قمى منجم
به گفته شیخ آقابزرگ تهرانى، صاحب کتاب التاریخ العباسى، ازاین کتاب نقل کرده و مؤلف کتاب تاریخ قم نیز این نقل را ضمن یک صفحه آورده است.70
9ـ تراجم، رجال و انساب
- بنات النبى(صلى الله علیه وآله) و ازواجه; احمدبن محمدبن خالد برقى71
- ما رُوى فى أولاد الأئمه(علیهم السلام); محمدبن حسن بن فرّوخ صفّار قمى72
- کتاب فى عبدالمطلب و عبداللّه و ابى طالب و آمنة بنت وهب ـ رضوان اللّه علیهم ـ ; محمدبن على بن بابویه قمى (شیخ صدوق)73
- فضائل جعفر الطیار; همو74
- کتاب فى زیدبن على(علیه السلام) (اخبار زیدبن على(علیه السلام)); همو75
- اخبار سلمان و زهده و فضائله; همو76
- اخبار أبى ذر و فضائله; همو77
- الرجال المختارین من اصحاب النبى(صلى الله علیه وآله);همو78
- کتاب المختار بن ابى عبیدة; همو79
- جامع اخبار عبدالعظیم بن عبداللّه الحسنى; همو80
- مناقب الرجال; محمدبن احمدبن یحیى بن عمران بن عبداللّه اشعرى قمى81
- الممدوحین و المذمومین; محمدبن احمدبن داود قمى82
- الطبقات; احمدبن محمدبن حسین بن حسن بن دؤل قمى83
- طبقات الرجال; (الطبقات، الرجال); احمدبن محمدبن خالد برقى84
- الرؤسا; ابن ابى حجاج قمى
در کتاب تاریخ قم ـ که در بند 10 خواهد آمد ـ از این کتاب یاد شده، و در آن آمده است که ابن ابى معاد جرجانى در ازاى دادن مبلغى، از ابن ابى حجاج خواست که نام و ترجمه اش را در این کتاب بیاورد و او نپذیرفت!85
- المصابیح; محمدبن على بن بابویه قمى (شیخ صدوق)86
این کتاب مشتمل بر پانزده مصباح بوده و هر مصباح نیز به راویان از یک معصوم اختصاص داشته است، جز آن که راویانِ مَرد از پیامبر(صلى الله علیه وآله) در مصباح اول، و راویان زن در مصباح دوم معرفى شده و در مجموع از پانزده مصباح تشکیل شده بود، اما متأسفانه این اثر ارزش مند به دست ما نرسیده است.
- کتاب الرجال (ناتمام); همو87
- مناقب رواة الحدیث; سعدبن عبداللّه اشعرى88
- مثالب رواة الحدیث; همو89
- المآثر و الأنساب; احمدبن محمدبن خالد برقى90
- أنساب الأمم; همو91
10ـ تاریخ محلّى
ـ تاریخ قم و ذکر اخبار العرب الاشعریّین النازلین بقم و أیّامهم و حروبهم; على بن حسین بن محمدبن عامربن عمران بن ابى عمر اشعرى قمى. به گفته شیخ آقا بزرگ تهرانى، مؤلف تاریخ قم در مقدمه کتابش نقل کرده که به جز کتابى که آن را در خانه على بن حسین اشعرى دیده، کتاب دیگرى درباره تاریخ قم سراغ ندارد. وى حدس زده که مؤلف کتاب نیز خود صاحب خانه بوده است، و در ادامه، از نابودى کتاب بر اثر سیلِ سال 328ق خبر داده است.92
- تاریخ قم; حسن بن محمد بن حسن قمى
مؤلف، کتاب را به سال 378 یا 385ق، به زبان عربى براى صاحب بن عبّاد تألیف کرد،اما متأسفانه اکنون دست رسى ما به کتاب جز از طریق ترجمه پنج باب اول از بیست باب آن که در سال 805 و 806 ق توسط حسن بن على بن حسن بن عبدالملک قمى به فارسى ترجمه شده،93 ممکن نیست.
- المصنف فى تاریخ الکوفة; حسن بن محمدبن جعفر تمیمى قمى (ابن نجار)94
- فضل قم و الکوفة; سعدبن عبداللّه اشعرى(علیه السلام)95
- الکوفة; محمد بن بکران بن عمران رازى (اهل قم و ساکن کوفه)96
- مکّة و المدینة; محمد بن خالد برقى97
11ـ ملاحم
- الملاحم; حسین بن سعید اهوازى98
- الملاحم; محمدبن احمدبن یحیى بن عمران بن عبداللّه اشعرى قمى99
- الملاحم; محمدبن حسن بن فرّوخ صفّار قمى100
- علامات آخرالزمان; محمدبن على بن بابویه قمى (شیخ صدوق)101
12ـ تاریخ عمومى
- کتاب التاریخ; احمدبن محمدبن خالد برقى102
- کتاب التاریخ; محمدبن على بن بابویه قمى (شیخ صدوق)103
شیخ آقا بزرگ تهرانى احتمال داده که این کتاب، همان کتاب شیخ صدوق، مشتمل بر تراجم عامّه راویان، اعم از شیعه و غیر شیعه باشد که در تاریخ ابن عقده به آن تصریح شده است.104
- وصف قتال الشراة المارقین; همو105
- تاریخ الشهور و الحوادث فیها; جعفربن محمدبن قولویه قمى106
- کتب محمدبن اسحاق القمى فى الاخبار107
- حروب الاوس و الخزرج; محمدبن خالد برقى108
به جز آثار یاد شده، در دیگر آثار حدیثى نیز اطلاعات تاریخى فراوانى درج مى شده است; به عنوان مثال، امالى شیخ صدوق که با عنوان امالى یا مجالس، امروزه در دست است اطلاعات ارزش مند تاریخى دارد. اما از آن جا که عنوان این گونه آثار، عنوانى تاریخى نیست و در آثار مفقود، به دلیل اطلاع نداشتن از محتواى آن ها نمى توان قضاوتى درباره میزان گزارش هاى تاریخى آن ها داشت، لذا اسامى آن ها در این پژوهش ذکر نشد. آثار یاد شده، بخشى از میراث تاریخى دانشمندان در حوزه علمى قم تا آغاز قرن پنجم هجرى است. روشن است که بسیارى دیگر از آثار نه به دست ما رسیده و نه نامى از آن ها در منابع فهرست نگارى ثبت شده است، گرچه اطلاعات موجود در برخى از آن ها در منابع بعدى آمده است. توجه به محورهاى مختلف تاریخى در آثار نام برده، از این حقیقت حکایت دارد که فنّ تاریخ نگارى در میان دانشمندان شیعى ـ آن سان که برخى مدعى اندـ فنّى مهجور نبوده است; تا جایى که ـ چنان که گذشت ـ تنها یک اثر از آثار تاریخى قمیّین درباره خلفاى عباسى، بالغ به ده هزار ورقه بوده است! توجه دانشمندان این حوزه حدیثى به موضوع مغازى و سیره نبوى نیز نکته دیگرى است که مى تواند بى پایگى اتهام کم توجهى شیعه به این مقوله را روشن سازد. هم چنین آثار تاریخى متنوعى که در فهرست آثار محدثى، همچون شیخ صدوق یا برقى یا دیگر محدثان قم به چشم مى خورد، گویاى ارتباط تاریخ و حدیث و روایت در قرون مورد بحث است.
کتاب نامه
1. ابن ندیم، الفهرست، بیروت، دارالمعرفة، 1417ق.
2. اربلى، على بن عیسى، کشف الغمة فى معرفة الأئمة، بیروت، دارالأضواء، 1405ق.
الواسعى، بیروت، منشورات دارمکتبة الحیاة، [بى تا].
3. بحرانى، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، تحقیق سید محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، مطبعة النعمان، [بى تا].
4. تهرانى، شیخ آقابزرگ، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، بیروت، درالأضواء، 1403ق.
5. حسینى جلالى، سید محمدرضا، مقدمه الإمامة و التبصرة من الحیرة، على بن بابویه قمى، بیروت، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1412ق.
6. حلّى، حسن بن على بن داود، کتاب الرجال، نجف، حیدریه، 1392ق.
7. حلّى، حسن بن یوسف (علامه حلّى)، خلاصة الأقوال، نجف، حیدریه، 1381ق/1961م.
8. صدوق، على بن بابویه قمى، معانى الأخبار، تحقیق سید محمد مهدى خرسان، نجف، حیدریه، [بى تا].
9. طوسى، ابوجعفر محمد بن حسن، الفهرست، نجف، مرتضویه، 1356ق.
10. طوسى، ابوجعفر محمد بن حسن، کتاب الغیبة، بیروت، دارالکتاب الإسلامى، 1412ق.
11. عسکرى، سید مرتضى، معالم المدرستین، تهران، مؤسسة البعثة، 1405ق.
12. قمى، شیخ عباس، فوائد الرضویة فى أحوال علماء المذهب الجعفریة، تهران، کتابخانه مرکزى، 1367ق.
13. مجلسى، محمدتقى، لوامع صاحبقرانى، تهران، نشر برادران علمى، [بى تا].
14. نجاشى، احمد بن على بن عباس، فهرست اسماء مصنفى الشیعة (رجال النجاشى)، قم، انتشارات داورى، [بى تا].
15. نیشابورى کنتورى، سید اعجاز حسین، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، قم، کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، 1409ق.
16. واسطى، ابوخالد، مسند الإمام زید، تحقیق شیخ عبدالواسع بن یحیى
17. همو، طبقات اعلام الشیعة، قم، اسماعیلیان، بى تا، ج 2.
2- محمدتقى مجلسى، لوامع صاحبقرانى، ج 1 ص 405 و یوسف بن احمد بحرانى، لؤلؤة البحرین، ص 373.
3- شیخ عباس قمى، الفوائد الرضویة، ص282.
4- على بن عیسى اربلى، کشف الغمة فى معرفة الائمة(علیه السلام)، ج3، ص101.
5- ابوخالد واسطى، مسند الامام زید، ص440ـ 441.
6- سید محمدرضا حسینى جلالى، مقدمه الامامة و التبصره من الحیرة، ص36.
7- به عنوان نمونه ر.ک: شیخ طوسى، الفهرست، شماره هاى 39، 40، 49، 52، 53، 55، 57، 64، 65، 66، 68، 112،123،131،151،153،161، 174، 185، 187، 190، 197، 220، 221، 222، 230، 231، 238، 241، 255 و... .
8- ابن ندیم گوید: بر پشت یک جزء، این جمله را به خط شیخ صدوق دیدم که نوشته بود:«براى فلان بن فلان، روایت همه کتاب هاى پدرم را که صد کتاب است اجازه دادم» و در برخى نسخه هاى فهرست ابن ندیم به جاى عدد صد، عدد دویست آمده است، ر.ک: الفهرست، ابن ندیم، ص242.
9- علامه حسن بن یوسف حلّى، خلاصة الاقوال، ص147.
10- علامه سید مرتضى عسکرى، معالم المدرستین، ج 3، ص 278.
11- نجاشى، رجال النجاشى، ص245ـ 246.
12- همان، ص272; علامه حلى، همان، ص162 و حسن بن على بن داود حلّى، کتاب الرجال، ص162.
13- شیخ طوسى، کتاب الغیبة، ص240.
14- نجاشى، همان، ص60.
15- شیخ طوسى، الفهرست، ص21.
16- همان، ص 89 و نجاشى، همان، ص 183.
17- نجاشى، همان، ص 66.
18- همان.
19- همان، ص33
20- همان، ص277 و شیخ طوسى، الفهرست، 157.
21- شیخ آقا بزرگ تهرانى، الذریعه،ج1، ص68- 69.
22- شیخ طوسى، الفهرست، ص 76 و نجاشى، همان، ص126.
23- شیخ طوسى، الفهرست، ص25 و نجاشى، همان، ص59.
24- نجاشى، همان، ص66.
25- همان، ص183 و شیخ طوسى،الفهرست، ص89.
26- شیخ آقابزرگ تهرانى، طبقات اعلام الشیعة، ج 1، ص 119.
27- همان، ج 1، ص 68ـ 69.
28- نجاشى، همان، ص126 و شیح طوسى، الفهرست، ص76.
29- نجاشى، همان، ص276.
30- همان، ص277 و شیخ طوسى، الفهرست، ص157.
31- طبقات اعلام الشیعة، ج1، ص 33 و سید اعجاز حسین نیشابورى کنتورى، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، ص555.
32- نجاشى، همان، ص66.
33- همان، ص43 و شیخ طوسى، الفهرست، ص58.
34- شیخ طوسى، الفهرست، ص89 و نجاشى، همان، ص183.
35- نجاشى، همان، ص232.
36- همان، ص251.
37- شیخ آقا بزرگ تهرانى، الذریعة الى تصانیف الشیعة، ج 20، ص 182. به گفته شیخ آقابزرگ، این کتاب، تلخیص بصائر الدرجات است که توسط شیخ حسن بن خالد حلّى (از شاگردان شهید اول) انجام شده است.
38- نجاشى، همان، ص66.
39- همان، ص43 و شیخ طوسى، الفهرست، ص58.
40- نجاشى، همان، ص232.
41- همان، ص251.
42- همان، ص312.
43- همان، ص56 و شیخ طوسى، الفهرست، ص22.
44- نجاشى، همان، ص276.
45- همان، ص49.
46- همان، ص12 و شیخ طوسى، الفهرست، ص4.
47- نجاشى، همان، ص277 و شیخ طوسى، الفهرست، ص157.
48- نجاشى، همان، ص277 و شیخ طوسى، الفهرست، ص157.
49- نجاشى، همان، ص55 و شیخ طوسى، الفهرست، ص21.
50- نجاشى، همان، ص277 و شیخ طوسى، الفهرست، ص157.
51- همان.
52- شیخ آقا بزرگ تهرانى، همان، ج15، ص375.
53- همان، ج2، ص283 و ج18، ص283.
54- نجاشى، همان، ص278 و شیخ طوسى،الفهرست، ص157.
55- نجاشى، همان، ص66.
56- شیخ طوسى، الفهرست، ص65.
57- همان، ص102 و نجاشى، همان، ص152.
58- نجاشى، همان، ص234.
59- همان، ص278.
60- همان، ص250.
61- همان، ص183.
62- شیخ طوسى، الفهرست، ص144.
63- همان، ص 157.
64- همان، ص89 و نجاشى، همان، ص183.
65- شیخ آقا بزرگ تهرانى، همان، ج20، ص160.
66- نجاشى، همان، ص56 و شیخ طوسى، الفهرست، ص22.
67- نجاشى، همان، ص56 و شیخ طوسى، الفهرست، ص22.
68- نجاشى، همان، ص277.
69- همان، ص71; شیخ طوسى، الفهرست، ص31 و شیخ آقابزرگ تهرانى، همان، ج 3، ص 264.
70- شیخ آقابزرگ تهرانى، همان، ج26، ص130.
71- شیخ طوسى، الفهرست، ص21.
72- نجاشى، همان، ص251.
4ـ تا 12ـ همان، ص 277 - 279; شیخ طوسى، الفهرست، ص 157.
82- همان، ص136 و نجاشى، همان، ص272.
83- نجاشى، همان، ص65.
84- همان، ص55 و شیخ طوسى، الفهرست، ص21.
85- شیخ آقابزرگ تهرانى، همان، ج 17، ص 275.
86- شیخ طوسى، الفهرست، ص157 و نجاشى، همان، ص277.
87- شیخ طوسى، الفهرست، ص157.
7و 8ـ همان، ص76 و نجاشى، همان، ص126.
90- شیخ طوسى، الفهرست، ص21 و نجاشى، همان، ص 55.
91- شیخ طوسى، الفهرست، ص21 و نجاشى، همان، ص55.
92- شیخ آقا بزرگ تهرانى، همان ،ج3، ص279.
93- طبقات اعلام الشیعة، ج1، ص99.
94- شیخ آقابزرگ تهرانى، همان، ج 23، ص 47.
95- نجاشى، همان، ص126.
96- همان، ص280 و طبقات اعلام الشیعة، ج1، ص250.
97- نجاشى، همان، ص236.
98- همان، ص43 و شیخ طوسى، الفهرست، ص58.
99- نجاشى، همان، ص183.
100- همان، ص251.
101- همان، ص277 و شیخ طوسى، الفهرست، ص157.
102- شیخ طوسى، الفهرست، ص21.
103- همان، ص157 و نجاشى، همان، ص277.
104- شیخ آقا بزرگ تهرانى، همان، ج3، ص222.
105- شیخ صدوق، معانى الاخبار، تحقیق سید محمدمهدى خرسان، مقدمه، ص 22.
106- نجاشى، همان، ص90.
107- شیخ طوسى، الفهرست، ص154.
108- نجاشى، همان، ص236.
