اصول تغذیه در سیرة پیامبر اعظم …

محمدرضا جبارى ¹

چکیده

تغذیه از نیازهاى اجتناب ناپذیر هر موجود زنده اى است و انسان نیز از این قانون ، مستثنا نیست . از این روآگاهى از روش و شیوه بزرگان دین در این زمینه ، شایان توجه و تأمل است . نوشتار حاضر درصدد پاسخ گویى به چند پرسش محورى و مهم دربارة تغذیه ، بر اساس سیرة پیامبر اعظم … است .پرسش هایى چون چرایى تغذیه ، نوع غذا، تنوع و مقدار آن ، زمان تغذیه ، همراهى با دیگران در تغذیه وبالاخره چگونگى انجام تغذیه .

در سیرة نبوى … غذا خوردن با هدف کسب توان براى طاعت و عبادت بوده است .غذاهاى آن حضرت ، ویژگى هایى چون حلال بودن ، تنوع ، سادگى ، مضرّ نبودن و سودمندى را داشته است .آن حضرت از صرف بیش از یک نوع غذا در یک وعده ـ به منظور زهد ـ پرهیز داشته ، مقدار غذاى مصرفى اش نیز در حد نیاز بدن بوده است . وقت غذاى حضرت ، هنگام گرسنگى بوده و اصرار بر صرف غذا به همراه دیگران داشته است . نیز آن حضرت در شروع و پایان صرف غذا نام خدا را بر زبان جارى و در این زمینه ، آداب خاص دیگرى را رعایت مى فرمود.

واژگان کلیدى : سیرة نبوى … ، تغذیه ، خوردن و آشامیدن .

مقدمه

خوردن و آشامیدن از لوازم اصلى استمرار حیات مادى انسان است و بدون آن ، هیچ انسانى قادر به انجام تکالیف اساسى خویش و حرکت در مسیر کمال یابى نخواهد شد. جسم انسان ، هم چون مرکبى است که روح را حمل مى کند واختلال در کار این مرکب ، اختلال در کار روح پدید مى آورد. این حقیقت ، اقتضاى آن داشته که حتى برترین موجودات نظام هستى ، یعنى انبیا و اولیاى الهى نیز وجود را بى نیاز از خوردن و آشامیدن ندانند و با بهره گیرى از شیوه هاى صحیح و در عین حال ضرورى ، لوازم استمرار حیات و حرکت جسم خویش را فراهم کرده و آن را در خدمت روح بلندشان قرار دهند.

با توجه به آن چه گفته شد، در این نوشتار به بررسى روایات حاکى از سیره نبوى در این باره مى پردازیم . مجموع اطلاعات موجود در این زمینه ، در حقیقت پاسخ به این سؤال هاست که پیامبر اکرم … چرا، چه نوع ،چند نوع ، به چه میزان ، چه هنگام ، تنها یا با دیگران ، و چگونه مى خورد و مى آشامید.

1. چـرا؟

سخن از چرایى خوردن و آشامیدن در سیره نبوى … ، منطقاً باید پیش از دیگر مسائل مربوط به سیره آن حضرت در خوردن و آشامیدن ، مورد توجه قرار گیرد. این که چرا انسان به خوردن و آشامیدن رو آورده ، پرسشى است که پاسخ آن ابتدا بدیهى مى نماید، زیرا به محض طرح چنین پرسشى ، این پاسخ به ذهن مى رسد که خوردن وآشامیدن لازمه طبیعى زندگى بشر و زنده ماندن اوست . این سخن در عین درستى ، تمام پاسخ نیست ، زیرا فلسفه خوردن و آشامیدن در نگاه اولیاى دین ، صِرف تأمین نیازهاى جسمانى نیست ، بلکه مسئله اى مهم تر و برتر مطرح است . طبق این دیدگاه ، جسم ، نقش آلى و ابزارى براى حقیقت انسان ، یعنى روح او دارد، از این رو براى این که روح بتواند مسیر کمال یابى خود را طى کند باید نیازهاى جسم به عنوان مرکب و ابزار روح ، تأمین شود. بر اساس دیدگاه اول ، انسان و حیوان مشترک و هم سان مى شوند، اما در این نگاه ، انسان در تأمین نیازهاى جسم در پى تأمین هدفى بس والاست . در برخى روایات به نقش ابزارى خوردن در راستاى عبادت و انجام فرائض و تکالیف اشاره شده است . درروایتى ، از پیامبر اکرم … چنین نقل شده است که به خداوند عرضه داشت :

در نان به ما برکت عطا کن ، و بین ما و نان جدایى میفکن ، چرا که اگر نان نباشد قادر به اداى نماز و گرفتن روزه و انجام فرایض پروردگارمان نخواهیم بود.²

و در روایت امام صادق (علیه السلام) نیز آمده است :

بنیان جسم بر نان نهاده شده است .³

بنا بر روایتى دیگر، هنگامى که مردى از ابوذر درباره برترین اعمال پس از ایمان پرسش کرد وى پاسخ داد: «نماز وخوردن نان !» و هنگامى که آن مرد با شگفتى به ابوذر نگریست ، وى ادامه داد: «اگر نان نباشد خداوند عبادت نمى شود».و مراد ابوذر این بود که انسان براى کسب توانایى انجام عبادت باید از نان بهره ببرد.⁴

با توجه به این گونه روایات ، هدف انسان مؤمن از خوردن غذا، آماده سازى جسم براى انجام تکالیف عبادى وفرایض دینى است ، و ـ چنان که گذشت ـ این نوع نگاه به خوردن ، به مراتب والاتر از نگاه طبیعى به آن است .

2. چه نوع ؟

پرسش دیگر درباره سیره نبوى … در خوردن و آشامیدن ، مربوط به نوع غذاى آن حضرت است . بنابرروایات سیره مى توان ویژگى هایى را در مورد غذاى پیامبر اکرم … استنباط کرد که عبارت اند از:

حلال بودن

از مهم ترین این ویژگى ها حلال بودن غذاست . طبیعى است پیامبر اکرم … با توجه به جایگاه هدایتى اش در میان انسان ها، بارزترین مصداق براى رعایت این اصل است . در برخى روایات آمده است که آن حضرت آن چه را خداوند برایش حلال کرده بود به همراه خانواده و خدمتکار تناول مى کرد.⁵

تنوع

ویژگى دیگر در غذاهاى پیامبر اکرم … آن بود که اصرار بر نوع خاص و برجسته اى از غذاها نداشت وغذایى ، هم چون غذاى متعارف همه مردم را مصرف مى کرد، و در این میان ، به ساده ترین نوع آن قناعت مى کرد و بر آن شاکر بود. بنا به نقل طبرسى ، آن حضرت گونه هاى مختلف از غذاها را مصرف مى کرد.⁶ معناى این سخن مى تواند آن باشد که حضرت اصرار بر نوع خاصى از غذاها نداشت و در این زمینه ، تکلف نمى ورزید و در صورت دست رسى به غذاهاى نافع ، براى تأمین نیاز جسم از آن ها بهره مى برد.

سادگى

در بیشتر موارد، آن حضرت نان جو، با آرد سبوس دار، و در حدّ عدم سیرى مصرف مى کرد. در برخى روایات ، از نان جو به عنوان غذاى انبیا یاد شده است . به عنوان نمونه در روایتى ، به نقل از امام رضا(علیه السلام) چنین مى خوانیم :

هیچ پیامبرى نبوده جز آن که مردم را به خوردن [نان ] جو فرا خوانده و براى آن ، برکت طلبیده است . و [این غذا] در هیچ شکمى داخل نشده جز آن که بیمارى را از میان برداشته است . و این ، غذاى پیامبران است و طعام نیکان . و خداوند ابا کرده ازاین که غذاى انبیا را چیزى غیر از جو قرار دهد.⁷

از دیگر روایات مربوط به سادگى غذاى پیامبر… ، روایت قتاده است . وى گوید: ما گاه نزد انس بن مالک مى رفتیم و مى دیدیم که خدمتکار او مشغول پختن نان بود. روزى انس در همین حال ، رو به ما کرده ، گفت : [از این نان ها] بخورید، اما نسبت به پیامبر، من سراغ ندارم که حضرت نان با آرد الک کرده و بدون سبوس ، و گوشت گوسفندکباب شده مصرف کرده باشد.⁸

خورش ِ غذاى پیامبر… نیز معمولاً بسیار ساده بود. بنا به نقل کلینى از امام صادق (علیه السلام) ، روزى پیامبر اکرم … به حجره ام سلمه وارد شد. ام سلمه قطعه نانى نزد حضرت آورد. پیامبر فرمودند: آیاخورش نیز دارى ؟ گفت : خیر یا رسول الله، جز سرکه ندارم . فرمود: سرکه خوب خورشى است ، و خانه اى که سرکه درآن هست بى چیز نیست .⁹

مضرّ نبودن

ویژگى مهم دیگر در غذاهاى مورد استفاده پیامبر اکرم … ، مضرّ نبودن است . از نظر آن حضرت ،گذشته از مفید و نافع بودن ، یک غذا ـ که در ادامه ، به آن خواهیم پرداخت ـ مى بایست فاقد آثار منفى بر بدن باشد. به عنوان مثال ، بنا به نقل کلینى از امام صادق (علیه السلام) ، و آن حضرت از امیرالمؤمنین (علیه السلام) ، هنگامى که براى پیامبراکرم … غذاى داغى آوردند، فرمود:

آن را بگذارید تا سرد شود، خداوند آتش را غذاى ما قرار نداده و برکت در غذاى غیر داغ است .¹⁰

بنا بر بعضى روایات ، آن حضرت از خوردن برخى غذاها یا گیاهان که بوى آن ها در دهان مى ماند نیز اجتناب مى کرد.البته این پرهیز، ناشى از آثار خانوادگى یا اجتماعى بقاى بوى این غذاها در دهان بود و نه به سبب ضرر آن براى بدن .بنا به نقل طبرسى ، پیامبر اکرم … سیر، پیاز، تره و عسلى که مغافیر¹¹ در آن بود تناول نمى کرد، زیرا بوى آن ها در دهان مى ماند.¹²

سودمندى

ویژگى دیگر غذاهاى مورد استفاده پیامبر اکرم … ، میزان نافع بودن غذا براى بدن بود. بنا بر روایتى که پیش از این گذشت ، حضرت سادگى را در مجموع زندگى و از جمله تغذیه ، رعایت مى کرد، اما این ، منافات با توجه به سودمندى غذاها ندارد و در مواردى که گشایش اقتصادى براى مسلمانان و خود حضرت پدید مى آمد با تنوع بخشى به غذاى خود و خانواده ، از غذاهاى سودمند بهره مى برد. در برخى روایات ، ضمن اشاره به این موارد، از زبان پیامبر… و دیگر معصومان(علیهم السلام) فوایدى براى برخى غذاها بیان شده است . مجموع این روایات ، حکایت از آن دارند که پیامبر اکرم … به علت اتصال به منبع علم الهى و آگاهى از خواص غذاها، نافع ترین آن ها را براى بدن ـ در صورت دست رسى به آن ها ـ بر مى گزیده ، ضمن آن که در میزان مصرف نیزاصول سلامت را رعایت مى کرد.

در روایتى که پیش از این از امام رضا(علیه السلام) نقل کردیم ، به خاصیت درمانى نان جو اشاره شد.¹³ به جزآن ، در برخى روایات ، امام صادق (علیه السلام) شیر، سرکه ، روغن و سویق (نوعى حلیم از گندم یا جو، و شکر و خرما) راغذاى پیامبران ، و گوشت و شیر را، شورباى (آبگوشت ) آنان معرفى کرده است .¹⁴

هم چنین گفته شده است که محبوب ترین غذاها نزد پیامبر اکرم … گوشت بود و مى فرمود:«گوشت موجب افزونى قوه شنوایى و بینایى مى شود». و در کلامى دیگر فرمود:

گوشت ، سرآمد غذاها در دنیا و آخرت است و اگر از خدایم مى خواستم که هر روز مرا با آن اطعام کند چنین مى کرد.¹⁵

آن حضرت گوشت را گاه به صورت پخته [با آب ] و گاه به صورت کباب ، همراه نان مصرف مى کرد.¹⁶

بنا به نقل طبرسى ، پیامبر اکرم … تگرگ را جمع کرده و تناول مى کرد و مى فرمود: این موجب نابودى عوامل فساد دندان ها مى شود.¹⁷

نیز از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که پیامبر اکرم … در صورت دست رسى به شیرینى جات با آن افطار مى کرد، و اگر بدان دست رسى نداشت با آب گرم افطار مى کرد و مى فرمود:

این باعث پاکسازى کبد و معده ، و موجب خوشبو شدن بوى دهان ، و سبب تقویت دندان ها و چشم ، و عامل تیزى بینایى مى شود؛ و گناهان را مى شوید و عروق تحریک شده را ساکن ، و تلخى غالب را از بین مى برد و بلغم را قطع مى کند و حرارت را ازمعده فرو نشانده و سردرد را زایل مى کند.¹⁸

گفتنى است ، تأثیر افطار با آب ولرم در شسته شدن گناهان مى تواند به لحاظ فضیلتى باشد که شخص روزه دار در اثرگرسنگى و سپس افطار با نوشیدنى ساده اى چون آب به دست مى آورد.

پیامبر اکرم … عسل را بسیار دوست داشت و خوردن آن را همراه با قرائت آیاتى از قرآن و جویدن کُندر موجب زوال بلغم مى دانست .¹⁹

پیامبر اکرم … مطلوبیت بعضى غذاها را گاه با تعبیر «طیّب » تأیید مى کرد. به عنوان مثال ، هنگامى که یکى از اصحاب حضرت فالوده اى به ایشان هدیه کرد و حضرت قدرى تناول کردند، پرسیدند: «اى ابا عبدالله، این را از چه چیزى فراهم کرده اى ؟» عرض کرد: پدر و مادرم فدایت ، روغن و عسل را در ظرفى سنگى ریخته ، با آتش تفت مى دهیم و سپس مغز گندم را آسیاب کرده و با آن مخلوط مى کنیم تا به خوبى با هم عجین شوند و چنین چیزى فراهم آید. حضرت فرمود: «این غذایى نیکو و گواراست ».²⁰

3. چن ـ د ن ـ وع ؟

روح ساده زیستى در پیامبر اکرم … مانع از آن بود که بر سر سفره غذاى آن حضرت بیش از یک نوع غذا یافت شود. علت این امر در روایت صحیحة کلینى از امام صادق (علیه السلام) بیان شده است . بنا بر این نقل ، پیامبراکرم … در شام گاه پنجشنبه اى که در مسجد قبا حضور داشت ، براى افطار، نوشیدنى طلب کرد و اوس بن خولى انصارى کاسة بزرگى حاوى شیر مخلوط با عسل آورد. حضرت چون آن را به لب هاى مبارک رسانید ناگاه آن را کنار نهاد و فرمود:

این ، دو نوع نوشیدنى است که به یکى از آن ها نیز مى توان بسنده کرد. من آن دو را با هم نمى نوشم ، اما تحریم نیز نمى کنم ،لکن من براى تواضع در برابر خداوند چنین مى کنم ، و هر کس براى خدا تواضع کند خداوند او را بلند مرتبه سازد، و هر کس تکبّر ورزد خداوند او را فرود آورد. و هر آن کس که در معیشت ، راه میانه برگزیند خداوند روزى اش دهد، و هر آن که اهل تبذیرباشد خداوند او را محروم سازد، و هر آن که فراوان یاد مرگ کند خداوند دوستش دارد.²¹

این روایت چندین پیام دارد:

. قناعت پیامبر اکرم … بر یک نوع از نوشیدنى و غذا؛

. این قناعت ، بُعد استحباب و ترجیح داشته و ترک آن حرام نیست ؛ و این در حقیقت ، ناشى از شریعت سهله اى است که پیامبر… خود را مروّج و آورنده آن معرفى کرد.²² و از این رو فرمود: من این دونوشیدنى را با هم نمى نوشم ، اما تحریم نیز نمى کنم ؛

. زهد مثبت در سیره معصومان(علیهم السلام) و اولیاى صالح خداوند عبارت از همین است که با وجود دست رسى به مواهب دنیوى جز در حد ضرورت ، از آن ها چشم پوشى مى کردند؛

. پیامبر اکرم … سرّ این اقدام خویش را تواضع در برابر خدا معرفى مى کند، و این ، جلوه اى دیگر ازصفت تواضع است که عبارت از تواضع در برابر خداست . افراد متکبّر و دنیازده با گردن کشى و روحیة طلب کارانه دربرابر خداوند ظاهر شده و نعمت هاى الهى را بى توجه به مُنْعِم مصرف مى کنند، در حالى که بندگان حقیقى خداوند بااظهار کوچکى و تواضع در برابر خداوند، خود را مستحق کوچک ترین نعمت ها نیز ندیده و نسبت به توان برشکرگزارى براى کمترین نعمت نیز اظهار عجز مى کنند و درصدد افزون خواهی ِ همراه با ناسپاسى نیستند؛

. توصیه کلى پیامبر اکرم … در این حدیث ، به اعتدال و میانه روى در زندگى ، و ترک تبذیر است ؛

. و نهایتاً در راستاى اصول و سیره و شیوه تربیتى پیامبر اکرم … ، مسئله یاد مرگ مطرح مى شود که بهترین وسیله حفظ انسان ها از کژى است .

4. به چـه میزان ؟

اولیاى دین و نیز حکیمان ، همواره به کم خورى و پرهیز از پرخورى سفارش اکید داشته اند. این مسئله امروزه نیز موردتأکید پژوهشگران علوم پزشکى است و به عنوان راز سلامت و پیش گیرى از بیمارى ها مطرح است . در روایت کلینى ازامام باقر(علیه السلام) آمده است :

چیزى نزد خداوند، مبغوض تر و ناپسندتر از شکم پر نیست .²³

در روایتى دیگر از آن حضرت آمده است :

آن گاه که شکم پر شود، ره طغیان در پیش گیرد.²⁴

و به گفته برخى حکما:

زیاد نخورید تا زیاد بنوشید تا زیاد بخوابید تا زیاد حسرت بخورید.²⁵

در روایات نبوى … نیز بر این امر تأکید شده است . آن حضرت ، پرخورى را موجب فساد بدن ، بروزبیمارى ، کسالت در عبادت ، قساوت و مردن قلب ، دورى از خدا، مبغوض خداوند واقع شدن ، ضرر زدن به دین فرد واز ویژگى هاى افراد کافر و منافق معرفى فرموده است .²⁶ در بعضى روایات ، آن حضرت میزان مناسب براى خوردن را چنین تعیین کرده است :

فرزند آدم ! هیچ ظرفى بدتر از شکم را پر نکرده ، براى او تنها چند لقمه که سبب قوام وجودش شود کافى است . و اگر ناچار ازغذا خوردن شد، پس ثلث [معده ] براى غذایش ، و ثلث آن براى نوشیدنى اش ، و ثلث دیگر را براى نفس بگذارد.²⁷

در این زمینه ، از بعضى همسران پیامبر اکرم … نقل شده است که : «هیچ گاه شکم پیامبرصلى الله علیه و آله و سلم از غذا پر نشد».²⁸

5. چه هنگام ؟

پرسش دیگر دربارة سیره نبوى … در تغذیه ، این است که آن حضرت در چه اوقاتى غذا صرف مى کرده است ؟ از برخى روایات مى توان اصلى کلى در این باره استنباط کرد و آن این که آن حضرت جز به وقت گرسنگى و احساس نیاز بدن ، اقدام به صرف غذا نمى کرده است .²⁹ در روایتى از آن حضرت نقل شده است که فرمود:

بخور در حالى که اشتها به خوردن دارى ، و دست بکش در حالى که هنوز اشتها به خوردن دارى .³⁰

و بنا به نقل انس بن مالک :

هیچ گاه در روز یا شب ، آن حضرت گوشت یا نان مصرف نکرد مگر هنگامى که بدن نیاز به آن داشت .³¹

بر این اساس ، نقل شده است که پیامبر اکرم … شخصاً با مردم مواسات و همراهى مى کرد، به گونه اى که ازار (لنگ ) خود را با پوست وصله مى کرد و هیچ گاه ، هم صبحانه (یانهار) و هم شام نخورد تا این که از دنیا رحلت فرمود.³²

بنا بر بعضى روایات ، معصومان(علیهم السلام) دو وعده غذایى را در طول شبانه روز سفارش مى کردند و از صرف غذابین آن دو وعده ، نهى مى کردند.³³ و از برخى روایات ، بر مى آید که معصومان(علیهم السلام) تأکید بر آن داشتند که افراد، شب هنگام چیزى خورده و بخوابند، ولو بسیار اندک باشد. امام صادق (علیه السلام) در این زمینه فرموده است :

خوردن شام را ترک نکن ، حتى اگر سه لقمه به همراه نمک باشد. و کسى که شام خوردن را [به کلى ] ترک گوید رگى در بدنش مى میرد که هرگز احیا نخواهد شد.³⁴

پیامبر اکرم … نیز مى فرمود:

شام بخورید هر چند یک مشت خرماى غیرمرغوب باشد، چرا که ترک شام خوردن موجب پیرى است .³⁵

6. تنها یا با دیگران ؟

بخش دیگرى از روایات سیره نبوى … در باب خوردن و آشامیدن ، از آن حکایت دارد که پیامبراکرم … در حدّ امکان ، به تنهایى غذا نمى خورد و مى فرمود: آیا شما را از بدترینتان خبر دهم ؟ کسى که به تنهایى بخورد و برده اش را بزند و میهمانش را ردّ کند.³⁶ آن حضرت ، غذا خوردن جمعى ، حلال بودن غذا،و گفتن بسم الله در ابتدا و حمد خدا در پایان را از اسباب کمال در غذا خوردن معرفى مى فرمود.³⁷ و نیزمى فرمود:

بهترین غذاها نزد خداوند آن است که دستان زیادى آن را بخورند.³⁸

و بنا به نقل امام صادق (علیه السلام) از امیرالمؤمنین (علیه السلام) ، پیامبر اکرم … مى فرمود:

جماعت ، موجب برکت است و غذاى یک نفر، دو نفر را، و غذاى دو نفر، چهار نفر را کفایت مى کند.³⁹

گفتنى است که هر چند زیادتر شدن افراد ممکن است سهم هر فرد از غذا را کاهش دهد، اما مراد پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم مى تواند آن باشد که حتى با وجود عدم سیرى ، نیاز بدن همراه با کم خورى که مطلوب است ، تأمین مى شودو این مى تواند در نتیجه ایثار افراد در اختصاص سهم خود به دیگران باشد.⁴⁰ امروزه نیز ثابت شده است که صرف غذا بادیگران ، همراه با نشاط و گوارایى مى شود و این امر، در جذب نیکوى غذا و تعادل گوارش نقش مهمى دارد.

بنا به نقل طبرسى ، پیامبر اکرم … آن چه را خوردنش بر وى حلال بود، همراه اهل و خادم یا همراه کسانى که حضرت را دعوت به غذا خوردن مى کردند، روى زمین یا آن چه دعوت کنندگان بر آن غذا مى خوردند، و ازآن چه آنان مى خوردند تناول مى فرمود، مگر آن که میهمانى بر حضرت وارد مى شد که در این صورت ، به همراه میهمان غذا مى خورد.⁴¹ بنابه نقل دیگر طبرسى ، هنگامى که کسى به پیامبراکرم … عرض کرد: ماغذا مى خوریم ، اما سیر نمى شویم ! حضرت فرمود:

شاید به صورت متفرق غذا مى خورید؛ در حال غذا با هم جمع شوید و نام خداى بر زبان آرید تا موجب برکت براى شماشود.⁴²

آن حضرت ، گاه غذا را در میان مساکین و نیازمندان و همراه آنان میل مى کرد و از برکت حضور حضرت ، آنان نیز سیرمى شدند، بنا به نقل حمیرى از امام باقر(علیه السلام) ، شبى پیامبر اکرم … همراه مساکینى که در مسجدمى خوابیدند در کنار منبر، روزه خود را افطار کرد و از غذایى که در دیگى سنگى نهاده شده بود میل فرمود، و به برکت حضور حضرت ، سى نفر از آنان از آن غذا خورده و سیر شدند، سپس آن ظرف نزد همسران حضرت باز گردانده شد وهمه آنان نیز سیر شدند.⁴³ این گونه روایات هرچند از یکى از معجزات آن حضرت حکایت دارد، اما پیش ازآن ـ با توجه به آن چه گذشت ـ حاکى از اهتمام حضرت بر ایثار و نیز توجه به غذا خوردن در جمع مى باشد.

7. چـگونه ؟

درباره این که پیامبر اکرم … چگونه غذا مى خورد و چه آدابى را رعایت مى کرد روایات زیادى دردست است و طبیعى است که سیره نبوى … در این زمینه نزد مسلمانان جذابیت بسیارى دارد، چراکه آنان مایلند در آداب و شیوه عمل ، به آن حضرت تأسّى کنند.

ویژگى ها و آدابى که براى غذا خوردن یا نوشیدن حضرت نقل شده بدین قرار است :

7 ـ 1. شروع با نام خدا و دعا؛ و ختم با حمد خدا

پیامبر اکرم … هم چون دیگر کارها، خوردن و آشامیدن را نیز با جارى کردن نام خدا بر زبان آغازمى کردند.⁴⁴ پیش از این ، از آن حضرت نقل شد که مى فرمودند: هنگامى که غذا چهار ویژگى بیابد کامل شود:حلال باشد، و دستانى که از آن مى خورند زیاد باشند، و با بسم الله آغاز شود، و با حمد ختم شود.⁴⁵

هنگامى که مقابل حضرت غذا نهاده مى شد مى فرمود:

بسم الله، خدایا آن را نعمتى مورد سپاس قرار ده که به واسطه اش نعمت بهشت را دریابیم .

و یا مى فرمود:

بسم الله، خدایا در آن چه به ما روزى کرده اى برکت عطا کن وآن را استمرار بخش .⁴⁶

نکتة قابل توجه در این روایت این است که برخلاف عادت رایج ، پیامبر اکرم … پیش از شروع غذادست به دعا بر مى داشته است که قابل حمل بر پیش دستى در شکر پیش از تنعم و در آستانه آن است .

آن حضرت به وقت نوشیدن نیز نام خدا و دعا را در ابتدا، و حمد خدا را در پایان بر زبان جارى مى ساخت ، و چون آب را در سه نفس مى نوشید، لذا سه بسم الله و سه حمد اشت ⁴⁷ و هنگام شروع به نوشیدن ، چنین دعامى کرد:

حمد خدایى را که نازل کننده آب از آسمان ، و تبدیل کننده امور است به هرگونه که بخواهد. به نام خدا که بهترین نام هاست .⁴⁸

در روایت امام صادق (علیه السلام) از پدران گرامى اش از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نیز آمده است :

بارها دیدم پیامبر اکرم … هنگام نوشیدن ، سه بار نفس مى کشید، و با شروع به نوشیدن ، بسم الله، و درپایان آن حمد خدا مى گفت .⁴⁹

بنا به نقلى دیگر، پیامبر اکرم … هنگام نوشیدن شیر مى فرمود:

خدایا، براى ما در آن برکت ده و بیشتر از این روزى کن .

و هنگام نوشیدن آب مى فرمود:

حمد خدایى را که با رحمتش ما را از آب گوارا و زلال سیراب کرد و به واسطه گناهانمان ، آب شور و تلخ بر ماننوشانید.⁵⁰

7 ـ 2. نوشیدن در سه جرعه

آن سان که گذشت ، روش و سیره پیامبر اکرم … در نوشیدن ، چنین بود که هر وعده نوشیدن را در سه جرعه تقسیم مى کرد، و در هر جرعه نیز نام و حمد الهى را بر زبان جارى مى نمود. در روایات معصومان(علیهم السلام)،تفاوت انسان و حیوانات در نوع نوشیدن ، چنین معرفى شده است که انسان هم چون بهائم به یک باره آب ننوشد. ازامام باقر و امام صادق ‡ نقل شده است که فرمودند: نوشیدن در سه نفس بهتر از یک نفس است . و آن دوبزرگوار اکراه داشتند از این که انسان ، هم چون شترِ بسیار تشنه سر در آب فرو بَرَد و سر بر ندارد تا سیراب شود.⁵¹ اما از ابن عباس نقل شده است که پیامبر اکرم … هنگام نوشیدن ، دو بار نفس مى کشید.⁵² نیز بنا به نقلى از طبرسى ، آن حضرت گاه با یک نفس مى نوشید.⁵³ البته این دو روایت رامى توان بر مواردى حمل کرد که حضرت آب اندکى مى نوشیده و نوشیدن با سه نفس لزومى نداشته است .

7 ـ 3. پرهیز از نوشیدن از داخل ظرف

از دیگر آداب نوشیدن که مورد تأکید پیامبر اکرم … بود، پرهیز از نوشیدن از داخل ظرف است . آن حضرت هنگامى که مردى را دیدند که دهان در آب کرده و هم چون حیوانات از وسط آب مى نوشد به وى فرمودند:

آیا مثل بهائم سر در آب کرده و مى نوشى ؟ اگر ظرف ندارى با دستانت بنوش که از پاکیزه ترین ظروف تو به شمارمى روند.⁵⁴

البته روشن است که توصیة حضرت به نوشیدن با دست ، هنگام پاکیزگى دستان است که نکتة بهداشتى مهمى است .

از دیگر شیوه هاى پیامبر… در نوشیدن ، این بود که آب را با حال مکیدن تناول مى نمود ومى فرمود:

آب را با مکیدن بنوشید و به یک باره سر نکشید که موجب درد کبد مى شود.⁵⁵

امروزه نیز از نظر علمى ثابت شده که نوشیدن تدریجى آب در رفع تشنگى مؤثرتر است .

عدم تنفس در ظرف آب

پیامبر اکرم … هنگام نوشیدن ، براى نفس کشیدن ، ظرف آب را از دهانش دور مى کرد.⁵⁶ واین شیوه ، به خوبى گویاى رعایت دستورات بهداشتى توسط آن حضرت ، در شرایطى است که مردم عرب جاهلى درشرایط نامناسب بهداشتى مى زیستند و با این گونه نکته هاى ظریف بهداشتى ، کاملاً بیگانه بودند.

7 ـ 5. خوردن از غذاى مقابل و نزدیک خود

ویژگى دیگر اخلاق نبوى در تغذیه ، این بود که در صورت حضور دیگران بر سر غذا، آن حضرت به غذاى متقابل خودبسنده کرده و دست به سمت غذایى که در مقابل دیگران بود، دراز نمى کرد.⁵⁷ این ، نوعى ادب اجتماعى است که از ظرافت خاصى برخوردار است ، و گرچه به اخلاق اجتماعى حضرت مربوط است ، اما به لحاظ ارتباط آن باسیره حضرت در تغذیه در این جا بدان اشارت رفت .

7 ـ 6. شروع قبل از دیگران و ختم بعد از دیگران

این ویژگى ـ به خصوص ـ در آن جا که دیگران میهمان حضرت بودند، بیشتر نمود مى یافت .⁵⁸ روشن است که این اقدام حضرت نه براى پرخورى ، بلکه براى رفع حجب و حیا در میهمان ، و آسودگى وى در خوردن بود. این صفت نیز از ظرافت خاص اخلاقى برخوردار است و همواره مى تواند مورد توجه پیروان آن حضرت باشد.

7 ـ 7. رعایت ادب در خوردن

به عنوان نمونه ، در برخى روایات ، درباره چگونگى گوشت خوردن پیامبر… آمده است که حضرت سر را به سوى غذا خم نمى کرد، بلکه گوشت را به دهان نزدیک کرده و با دندان آن را جدا مى کرد.⁵⁹ این مى تواند ناشى از آن باشد که حضرت ، هم چون برخى افراد، حرص بر خوردن از خود نشان نمى داد و تأنّى و ادب را درخوردن رعایت مى کرد.

7 ـ 8. خوردن و آشامیدن با دست راست

در فرهنگ دینى ما دست راست به عنوان نماد و سمبل یُمن و برکت مطرح است . در قرآن کریم «اصحاب المیمنه » یا«اصحاب الیمین » به فلاح و رستگارى معرفى شده اند، و نیز آمده است که نامة اعمال نیکان نیز به دست راست ایشان داده مى شود.⁶⁰ پیامبر اکرم … نیز کارها، از جمله خوردن و آشامیدن را با دست راست انجام مى داد. طبرسى ضمن برشمارى مکارم اخلاق حضرت چنین گفته است :

... و دست راست حضرت براى خوردن و نوشیدن و گرفتن و دادن بود و جز به دست راست نمى گرفت و جز به دست راست عطانمى کرد، و دست چپ حضرت براى کارهاى دیگر بود. و آن حضرت تیمّن (عمل با دست راست ) را در تمام کارهایش دوست داشت ؛ در لباس پوشیدن ، در کفش پوشیدن ، در حرکت کردن و... .⁶¹

هم چنین بنا بر روایت امام صادق (علیه السلام) از پدران گرامى اش ، پیامبر اکرم … از خوردن و آشامیدن بادست چپ نهى کردند.⁶² روایات دیگرى نیز وجود دارد که حاکى از تأکید پیامبر اکرم … دراین زمینه است .⁶³

7 ـ 9. تواضع در نشستن براى غذا

روایاتى حاکى از آن است که پیامبراکرم … به وقت خوردن ، به حال تواضع و هم چون برده و بدون تکیه و بى شباهت به وضع نشستن ملوک و پادشاهان مى نشستند. از امام صادق (علیه السلام) در این باره چنین نقل شده است :

پیامبراکرم … از آن گاه که به نبوت مبعوث شد تا وقت مرگ ، هیچ گاه در حال تکیه کردن غذا نخورد، و این به سبب تواضع در برابر خداوند بود... .⁶⁴

در روایت محمد بن مسلم از امام باقر(علیه السلام) نیز آن حضرت ضمن تأکید بر این که پیامبر… هیچ گاه با حال تکیه کردن غذا نخورد، این گونه حالات را نتیجه تواضع خاص پیامبر… در برابر خداونددانسته اند.⁶⁵

در روایتى دیگر، بشیر دهّان از امام صادق (علیه السلام) پرسید: آیا رسول الله… با حال تکیه بر چپ یاراست غذا مى خورد؟ آن حضرت در پاسخ فرمود:

رسول الله… هیچ گاه چنین نبود که در حال تکیه کردن بر سمت راست یا چپ خویش غذا بخورد، بلکه اوهم چون عبد مى نشست ، و این به سبب تواضع در برابر خدا بود.⁶⁶

نیز امام صادق (علیه السلام) به معلى بن خنیس فرمود:

پیامبر… از وقتى که به پیامبرى مبعوث شد با حال تکیه کردن غذا نخورد، و آن حضرت اکراه داشت که شبیه پادشاهان و ملوک رفتار کند.⁶⁷

این که مراد از نخوردن در حال تکیه کردن چیست ، آن چه ابتدا از واژة «متکى ء» به ذهن مى رسد، تکیه به پشت یا چپ وراست در حال خوردن است و دلیل پرهیز از این گونه خوردن نیز ـ چنان که از روایات یاد شده بر مى آید ـ پرهیز از تشبّه به ملوک ، و اظهار تواضع در برابر حق است .

نوع نشستن متواضعانه پیامبر اکرم … بر سر سفرة غذا، در روایتى از خود آن حضرت و دیگرمعصومان(علیهم السلام) به نشستن عبد تشبیه شده است ؛ یعنى همان گونه که بندگان نه با حال تبختر و غرور، بلکه با حال تذلل و خشوع بر سر سفرة غذا حاضر مى شوند، پیامبر… نیز چنین بود. خود آن بزرگوار در این باره مى فرمود:

من ، بنده اى هستم که هم چون بندگان مى خورم ، و چون آنان مى نشینم .⁶⁸

امام باقر(علیه السلام) نیز در این باره فرمود:

پیامبر اکرم … هم چون بندگان مى خورد و چون آنان مى نشست و روى زمین غذا مى خورد ومى خوابید.⁶⁹

نیز از امام باقر(علیه السلام) از پیامبر اکرم … چنین نقل شده است :

پنج چیز است که تا هنگام مرگ آن ها را ترک نخواهم کرد: خوردن روى زمین همراه بردگان ، سوارى بر چهارپاى بى پالان ،دوشیدن شیر بز با دستانم ، پوشیدن لباس پشمینه و سلام کردن بر کودکان ، تا این ها پس از من سنّت شوند.⁷⁰

روشن است که مرادِ حضرت از سنّت شدن این امور، پیامى است که در پس این رفتارهاى ظاهرى نهفته است که همان داشتن روحیه تواضع در برابر بندگان است ، چراکه امروزه زمینة عمل به برخى از موارد یاد شده ، براى بسیارى از افرادـ به ویژه شهرنشینان ـ وجود ندارد و طبعاً هر فردى باید به تناسب وضعیتى که در آن زندگى مى کند تلاش کند خود رادر داشتن روحیة تواضع ، با پیامبر اکرم … منطبق سازد.

از ابن عباس نیز نقل شده است که :

پیامبر اکرم … بر زمین مى نشست و روى زمین غذا تناول مى کرد و شخصاً گوسفندان را مى بست و دعوت بردگان را براى صرف نان جو مى پذیرفت .⁷¹

امام صادق (علیه السلام) نیز فرمود:

پیامبر اکرم … ، هم چون عبد غذا مى خورد و هم چون عبد مى نشست و مى دانست که عبداست .⁷²

نشستن حضرت هم چون عبد را چنین تفسیر کرده اند که حضرت مثل بردگان به نشانه تذلل در پیشگاه الهى بر دو زانومى نشستند. این معنا در نقل طبرسى چنین آمده است :

پیامبر اکرم … در غالب اوقات ، هنگام غذا خوردن ، از غذاى مقابل خود مى خورد و دو زانو و دو پا را جمع مى کرد همان گونه که نمازگزار هنگام تشهد مى نشیند، جز آن که حضرت یک زانو را روى زانوى دگر، و یک پا را بر پاى دیگرمى نهاد و مى فرمود: من بنده اى هستم که چون عبد مى خورم و چون عبد مى نشینم .⁷³

به جز آن چه گذشت ، در بعضى روایات مى خوانیم که پیامبر اکرم … از خوردن در حال خوابیده بر قفایا بر شکم نیز نهى مى فرمود، و این نیز علاوه بر جهت ادب و تواضع ، ناشى از رعایت مسائل طبّى در خوردن بوده است .⁷⁴

7 ـ 10. عدم تقیّد به وجود لوازم اضافى

در برخى روایات آمده است که پیامبر اکرم … تقیدى به وجود سفره و لوازم آن نداشت و غذا را روى زمین نهاده و تناول مى کرد،⁷⁵ به ویژه در صورتى که چیزى یافت نمى شد تا آن را به عنوان سفره یا در حکم سفره قرار دهد. به عنوان مثال ، روزى یکى از انصار مقدارى خرما براى حضرت هدیه آورد و چون در خانه ظرفى نیافتند، حضرت با لباس ِ خود زمین را جارو کرده و فرمود:

این جا بریز؛ به خدا قسم اگر دنیا نزد خدا به قدر بال مگسى ارزش داشت چیزى از آن را به کافر و منافق نمى داد.⁷⁶

7 ـ 11. خوردن با دست

در راستاى پرهیز پیامبر اکرم … از هرگونه رفتارى که به گونه اى شائبه تشبّه به سلاطین و اهل کبر راتقویت مى کرد، آن حضرت هنگام غذا خوردن نه هم چون آنان از دو انگشت ، بلکه ـ بسته به اقتضاى مورد ـ از سه یاچهار انگشت و گاه از تمام دست یا هر دو دست براى تناول غذا بهره مى جست .⁷⁷ امام صادق (علیه السلام) دراین خصوص فرموده است :

پیامبر اکرم … ، هم چون عبد مى نشست و دست بر زمین مى نهاد و با سه انگشت غذا مى خورد؛ او هم چون جبابره با دو انگشت نمى خورد.⁷⁸

طبرسى نیز در توصیف این معنا گفته است :

پیامبر اکرم … با سه انگشت ابهام و دو انگشت کنار آن ، و گاه با کمک گیرى از انگشت چهارمى و [گاه ] باتمام دست غذا مى خورد، و با دو انگشت نمى خورد و مى فرمود: خوردن با دو انگشت [هم چون ] خوردن شیطانى است .⁷⁹

7 ـ 12. اسراف گریزى

پیامبر اکرم … پس از صرف غذا، انگشتانى را که با آن ها غذا خورده و باقى مانده غذا به آن ها چسبیده بود، و هم چنین باقى مانده غذاى ظرف را مصرف کرده و دست خود را پس از خوردن غذا و پاک کردن تمام انگشتان ،با دستمال پاک مى کرد و مى فرمود: «معلوم نیست که برکت در کدام انگشت [نهاده شده ] است ».⁸⁰ آن حضرت درباره مصرف غذاى مانده در ظرف نیز مى فرمود: «بیشترین برکت در آخر غذاست ».⁸¹ از امام صادق علیه السلام نیز نقل شده است که فرمود:

پیامبر اکرم … ظرف غذا را مى لیسید و مى فرمود: کسى که چنین کند گویا به اندازة غذاى آن ظرف ،صدقه داده است .⁸²

بنا به روایت دیگرى از امام صادق (علیه السلام) ، پیامبر اکرم … مى فرمود:

آن گاه که یکى از شما پس از خوردن ، غذاى باقى مانده در انگشتان را بلیسد خداوند خطاب به او مى فرماید: برکت خداوند برتو باد.⁸³

این که لیسیدن انگشتان یا ظرف غذا منشأ برکت دانسته شده ، مى تواند ناشى از آن باشد که در این کار به نوعى شکرنعمت و پرهیز از اسراف و کفران نعمت ، نهفته است و از این رو، صاحب چنین عملى مشمول «لئن شکرتم لازیدنّکم »⁸⁴ مى شود.

بنا بر روایتى دیگر، پیامبر اکرم … ظرف غذا را مى لیسید و مى فرمود آخر غذا بیشترین برکت رادارد، و فرشتگان بر کسانى که چنین مى کنند درود فرستاده ، براى وسعت روزى آنان دعا مى کنند. و چنین کسى حسنه اى دوچندان دارد.⁸⁵

از آن جا که حکمت لیسیدن انگشتان توسط پیامبر… و دیگر معصومان … پس ازصرف غذا، پرهیز از اسراف ، و اداى شکر نعمت هاى الهى بود، آنان قبل از پاک شدن کامل دستان از غذا، آن ها را بادستمال پاک نمى کردند. بنا به نقل عیاشى امام صادق (علیه السلام) فرمود:

پدرم اکراه داشت از این که دستانش را در حالى که چیزى از غذا بر آن مانده بود، پاک کند مگر پس از مکیدن انگشتان توسط خود ایشان یا کودکى که حضور داشت ، و این به خاطر تعظیم [و رعایت حرمت ] غذا بود.⁸⁶

روشن است که این گونه رفتارها براى تواضع در برابر خداوند، رعایت عظمت و حرمت رزق او، پرهیز از تشبّه به ملوک و رفتار جباران بوده است .⁸⁷

7 ـ 13. رعایت بهداشت غذایى

از جمله ویژگى هاى مهم پیامبر اکرم … توجه به بهداشت در ابعاد مختلف بود. در همین راستا، درخوردن و آشامیدن نیز نمودهاى این امر دیده مى شود. به عنوان مثال ، ایشان بر شستن دست ها، هم قبل و هم بعد ازغذا، بسیار تأکید مى کرد، به ویژه که در آن عصر، معمولاً غذا را با دست تناول مى کردند. بنا بر روایتى ، آن حضرت فرموده است :

شستن دست ها قبل و بعد از غذا موجب از بین رفتن فقر و جلب روزى است .⁸⁸

و در برخى روایات نیز بر داشتن وضو قبل و بعد از غذا تأکید شده است .⁸⁹ بنا بر نقل امیرالمؤمنین (علیه السلام) ،پیامبر اکرم … فرمود:

کسى که مى خواهد فزونى در خیر یابد، هنگام حاضر شدن غذا وضو سازد.⁹⁰

و در روایتى دیگر، فرمود:

وضو قبل از غذا موجب نفى فقر، و وضوى بعد از غذا موجب نفى جنون و موجب صحت بینایى است .⁹¹

و نیز فرمود:

کسى که قبل از غذا وضو سازد با وسعت روزى زندگى کرده و از بیمارى جسم رهایى مى یابد.⁹²

نمود دیگر بهداشت غذایى در سیره نبوى … ، تأکید حضرت بر بهداشت ظرف آب و غذاست . بنا برروایتى از امام صادق (علیه السلام) ، پیامبر اکرم … دوست داشت که از ظروف شامى که از شام برایش هدیه مى آوردند، آب بنوشد⁹³ و مى فرمود که : «این ، نظیف ترین ظرف هاى شماست ».⁹⁴

هم چنین آن حضرت در ظروف چوبى ، پوستى و سفالى ، و هم در کف دو دست آب مى نوشید و مى فرمود: «هیچ ظرفى تمیزتر از کف دست نیست ».⁹⁵ پیش از این گذشت که توصیه و عمل حضرت بر نوشیدن با کف دودست باید در کنار توصیه و عمل حضرت بر شستن دستان قبل از خوردن و آشامیدن مورد توجه قرار گیرد.

بنا بر بعضى روایات ، پیامبر اکرم … از این که کسى در مشک را خم کرده و آب بنوشد نهى مى فرمودو خود نیز چنین نمى کرد و مى فرمود: این عمل آن را بدبو و متعفن مى کند.⁹⁶ گفته شده که این نهى ممکن است ناشى از دو چیز باشد: نخست ، این که ممکن است در چنین حالتى حیوانى که داخل مشک رفته ، به این وسیله داخل دهان شود. دوم ، ـ چنان که ذیل روایت تصریح شده ـ ممکن است به سبب بدبو شدن آب مشک در نتیجه خم شدن و کثیفى و آلودگى تدریجى قسمت خم شده باشد، چرا که با وجود مرطوب بودن مشک و خم شدن یک قسمت و مرطوب ماندن طولانى و مکرر دهانة آن ، امکان کثیفى و عفونت آن قسمت بیشتر است .⁹⁷ و این ، نکته بهداشتى ظریفى است .

پیش از این ، اشاره به روایتى شد که طبق آن ، پیامبر اکرم … هنگام تنفس در اثناى نوشیدن آب ،ظرف آب را از مقابل دهان دور کرده و پس از تنفس ، آن را مجدداً به دهان نزدیک مى کرد،⁹⁸ و این مى تواند ازتوجه آن حضرت به ظریف ترین اصول بهداشتى و تربیتى حکایت کند، زیرا تنفس در ظرف آب ، به ویژه اگر دیگرى نیزبخواهد از آن بنوشد، با ادب و اصول بهداشتى ، هم خوان نیست .

نتیجه

مى توان با تأمل در آنچه گذشت به این حقیقت دست یافت که رفتار به ظاهر طبیعى و ساده اى که موجودات زنده چون انسان و حیوان در آن مشترکند، مى تواند از آداب و قواعدى برخوردار باشد که انسان هاى برجسته اى چون انبیاء ـ ازجمله پیامبر خاتم … ـ و نیز امامان معصوم(علیهم السلام) مقید به رعایت آن ها بوده اند. این رفتار طبیعى وساده نیز همچون دیگر نمودهاى حیات این بزرگان ، جلوة توحیدى داشته و مقدمة حرکت و سلوک معنوى شان بوده است . در نوع غذا، تنوع ، مقدار، زمان و چگونگى مصرف آب و غذا، آداب دقیق و قابل تأملى وجود داشته که براى بشر امروز از ضرورى ترین دستورات زندگى دنیایى است . بشر ناچار از تغذیه است و بسیارى از مشکلات بهداشتى ـ وحتى روانى ـ او به دنبال سوء رفتار او در تغذیه پدید مى آید، و معصومان(علیهم السلام) در سیره و سخن خود تلاش داشته اند الگوهایى ثابت و ماندگار در این باره از خود برجاى نهند.

کتاب نامه

. ابن حنبل ، احمد (م 241 ق )، مسند احمد، بیروت ، دارصادر.

. ابن عساکر، على بن حسن بن هبة الله (م 571ق )، تاریخ مدینة دمشق ، تحقیق على شیرى ، بیروت ، دارالفکر، 1415 ق .

. بخارى ، محمد بن اسماعیل (م 256 ق )، صحیح البخارى ، بیروت ، دارالفکر، 1401 ق .

. برقى ، احمد بن محمد بن خالد (م 274 ق )، المحاسن ، تحقیق سید جلال الدین حسینى ؛ دارالکتب الاسلامیه .

. بغدادى ، احمد بن على خطیب (م 463 ق )، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت ، دارالکتب العلمیه ، 1417 ق .

. بیهقى ، احمد بن حسین بن على (م 458 ق )، السنن الکبرى ، بیروت ، دارالفکر، [بى تا].

. ترمذى ، محمد بن عیسى بن سوره (م 279 ق )، الشمائل المحمدیّه … ، تحقیق سید عباس جلیمى ، بیروت ، مؤسسة الکتب الثقافیه ، 1412 ق .

. ترمذى ، محمد بن عیسى (م 279ق )، سنن ترمذى ، تحقیق عبدالوهاب عبداللطیف ، بیروت ، دارالفکر، 1403 ق .

. تمیمى مغربى ، نعمان بن محمد بن منصور بن احمد بن حیون (م 363 ق )، دعائم الاسلام ، تحقیق آصف بن على اصغر فیضى ، دارالمعارف ،1383 ق / 1963م .

. حرّ عاملى ، محمد بن حسن (م 1104 ق )، وسائل الشیعة ، تحقیق محمد رازى ، تهران ، اسلامیه .

. حسنى راوندى ، فضل الله بن على (م 571 ق )، النوادر، تحقیق سعیدرضا على عسکرى ، قم ، دارالحدیث ، 1377.

. حمیرى بغدادى ، ابوالعباس عبدالله بن جعفر (م 300 ق )، قرب الاسناد، تحقیق و نشر مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث ، قم ، 1413 ق .

. راوندى ، قطب الدین (م 573 ق )، الدعوات ، قم ، مدرسة الامام المهدى (علیه السلام) ، 1407 ق .

. سرخسى ، شمس الدین (م 483 ق )، المبسوط ، تحقیق جمعى از فضلا، بیروت ، دارالمعرفه ، 1406 ق .

. سیدمرتضى ، على بن حسین موسوى (م 436 ق )، الانتصار، قم ، مؤسسة النشر الاسلامى ، 1415 ق .

. سید مرتضى ، على بن حسین موسوى (م 436 ق )، امالى المرتضى ، تحقیق احمد بن امین شنقیطى ، قم ، کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى ،1403ق .

. شیخ صدوق ، محمد بن على بن بابویه قمى (م 381ق )، من لایحضره الفقیه ، تحقیق على اکبر غفارى ، قم ، نشر جامعه مدرسین ، 1404 ق .

. طبرسى ، حسن بن الفضل (قرن ششم )، مکارم الاخلاق ، بیروت ، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات ، 1392 ق / 1972م .

. طبرى ، محمد بن جریر بن رستم (قرن چهارم )، دلائل الامامه ، قم ، مؤسسة البعثه ، 1413 ق .

. طوسى ، محمد بن حسن (م 460 ق )، الامالى ، تحقیق مؤسسة البعثه ، قم ، دارالثقافة للطباعة و النشر و التوزیع ، 1414 ق .

. قضاعى ، قاضى ابى عبدالله محمد بن سلامه (م 454 ق )، مسند الشهاب ، تحقیق حمدى عبدالمجید سلفى ، بیروت ، مؤسسة الرساله ، 1405ق .

. کلینى ، محمد بن یعقوب (م 329 ق )، الکافى ، تحقیق على اکبر غفارى ، چاپ سوم : تهران ، دارالکتب الاسلامیه ، 1367 ق .

. کوفى ، ابن ابى شیبه (م 235 ق )، المصنف ، تحقیق سید محمد لحام ، چاپ اول : بیروت ، دارالفکر، 1409 ق .

. کوفى اهوازى ، حسین بن سعید (قرن 2 و 3)، کتاب الزهد، تحقیق غلامرضا عرفانیان ، قم ، علمیه ، 1399 ق .

. مجلسى ، محمد باقر (م 1110ق )، بحارالانوار، مؤسسة الوفاء، چاپ دوم : بیروت ، 1403ق .

. نورى طبرسى ، میرزا حسین (م 1320 ق )، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، چاپ دوم : قم ، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث ، 1409 ق .

. نیسابورى ، محمد بن فتال (شهید در 508 ق )، روضة الواعظین ، با مقدمة سید حسن خرسان ، قم ، منشورات الرضى ، [بى تا].

. یحصبى ، قاضى ابى الفضل عیاض ، (م 544 ق )، الشفاء، بتعریف حقوق المصطفى … ، بیروت ، دارالفکر، 1409 ق .

---