کشمکش هاى سیاسى ـ نظامى

قطب شاهیان با حکومت هاى هندو و مسلمان دکن

(از تأسیس حکومت قطب شاهیان تا سال 1000ق )

محمود صادقى علوى ¹

چکیده

پس از انقراض حکومت بهمنیان در دکن ، پنج حکومت جدید بر ویرانه هاى این حکومت تأسیس شد. یکى ازاین حکومت ها، حکومت قطب شاهیان بود که توسط سلطان قلى قطب شاه در سال 918 ق بنیان گذارى شد.سلطان قلى پس از تأسیس حکومت ، تصمیم گرفت قلمرو حکومتش را توسعه دهد. این امر، کشمکش هاى سیاسى و نظامى او را با همسایگانش در پى داشت . از آن جا که قلمرو حکومت قطب شاهیان از شمال وجنوب ، مجاور قلمرو حکام هندو بود، سلطان قلى تصمیم گرفت تا جهت حملات ِ خود را به سوى سرزمین هندوها قرار دهد، اما حوادث بعدى سلطان قلى را مجبور کرد به رغم میلش با حکّام مسلمان نیز وارد جنگ شود. در دوره جانشینان او نیز این مناسبات سیاسى ـ نظامى با شدت و ضعف ادامه داشت و پیوسته برخى ازاین حکومت ها علیه دیگرى با هم متحد مى شدند و این حکّام مسلمان در زمان حکومت ابراهیم قطب شاه باهم متحد شده ، توانستند حکومت هندوى ویجانگر را منقرض کنند. گرچه پس از انقراض این حکومت نیزمجدداً اختلافات خود را از سر گرفتند تا این که تقریباً از اوایل دوران حکومت محمد قلى قطب شاه ، دوره آرامش نسبى در دکن برقرار شد.

واژه گان کلیدى : قطب شاهیان ، کشمکش هاى سیاسى ـ نظامى ، دکن ، عادل شاهیان و نظام شاهیان .

مقدمه

در آستانه زوال حکومت بهمنیان دکن (748 ـ 932 ق ) پنج تن از امراى تابع این حکومت ، هر یک در ناحیه تحت فرمان خود، داعیه استقلال کردند. حکومت هایى که این پنج نفر بر ویرانه هاى مملکت بهمنیان بنیان گذاشتند، عبارت بودند از: عماد شاهیان برار² (896 ـ 982ق )، برید شاهیان بیدر³ (892 ـ 1028ق )، عادل شاهیان بیجاپور⁴ (895 ـ 1097ق )، نظام شاهیان احمد نگر⁵ (895 ـ 1046ق ) و قطب شاهیان گلکنده ⁶ (918 ـ 1098ق ).⁷

از میان این حکومت ها نخست ، احمد نظام شاه در سال 895ق در احمدنگر اعلام استقلال کرد. طبق گزارش برخى منابع ، او دیگر حکام تابع بهمنیان را ترغیب کرد تا در مناطق تحت نفوذ خود اعلام استقلال کنند. شاید بتوان گفت علت این اقدام نظام شاه آن بود که با اعلام استقلال این امرا، قدرت حکومت مرکزى بهمنیان تضعیف شده و دیگرنتواند حکومت تازه تأسیس نظام شاهیان را تابع خود کند. به هر حال ، برخى حکام محلى دکن از او تبعیت کرده ،ایالات خود را تجزیه کردند. اما در آن زمان ، سلطان قلى حاکم گلکنده از انجام این کار خوددارى نمود.⁸ برخى منابع ، این موضع گیرى سلطان قلى را صرفاً به وفادارى و احترام او به ولى نعمتش ، سلطان محمود بهمنى ، تعبیرکرده اند. البته این توضیح تا حدى درست است ، زیرا او تا پایان حکومت سلطان محمود بهمنى در سال 924ق و حتى پس از اعلام استقلال حکومت خود، براى وى خراج و هدایا مى فرستاد،⁹ با این حال نمى توان روش سیاسى او را تنها از این بعد توجیه کرد. باید توجه داشت که سلطان محمود هنوز بر مسند قدرت بود که سلطان قلى استقلال خود را اعلام کرد، لذا مى توان تصور کرد که ملاحظات سیاسى ـ نظامى بیشتر در تصمیم او دخیل بوده است ،چرا که در سال 895 ق که دیگر حکام محلى دکن اعلام استقلال کردند، او تازه در گلکنده مستقر شده و وسعت وامکانات قلمرو او کمتر از دیگر حکام تابع بود¹⁰، لذا آن چه در آن زمان بیشر براى او اهمیت داشت تثبیت وتحکیم قدرتش در منطقه بود، نه اعلام استقلال . به هر حال ، قطب شاه نیز23 سال بعد از دیگر حکام محلى دکن ، یعنى در سال 918 ق اعلام استقلال کرد و حکومت قطب شاهیان را در گلکنده بنیان گذاشت .¹¹

حکومت قطب شاهیان به دلایل متعددى از همان آغاز تأسیس ، پیوسته با دیگر حکومت هاى محلى دکن وهمین طور با حکومت هاى هندوى همجوارش کشمکش هاى سیاسى ـ نظامى داشت که در این مقاله به آن ها خواهیم پرداخت .

الف ) کشمکش هاى سیاسى ـ نظامى سلطان قلى قطب شاه با همسایگانش

سلطان قلى قطب شاه در بدو استقلال ، خود را درگیر جنگ نکرد، بلکه سال هاى اولیه سلطنت اش را صرف تحکیم وتثبیت قدرت نمود. او خطوط دفاعى ، برج ها و دروازه هاى قلعه نظامى گلکنده را تقویت کرده و مسجد جامع ، قصرسلطنتى و ساختمان هاى ادارى بنا نمود و به دیگر سردارانش نیز دستور داد تا ساختمان هایى براى خود داخل قلعه بناکنند، و خود مستقیماً بر تمام این امور نظارت داشت .¹²

از آن جا که ولایات تحت تملک سلطان قلى از جهت شمالى شرقى و جنوب با اوریسا¹³ وویجانگر¹⁴ (قلمرو هندها) مجاور بود، او سیاست کلى فتوحات خود را بر جهاد با هندوها و تصرف سرزمین هاى آن ها قرار داد و به هیچ وجه ، مگر در مواقع اجتناب ناپذیر، متعرض ممالک حکام مسلمان نشد.¹⁵ این امر، معلول چند علت بود:

اولاً: خود سلطان قلى که حاکمى مسلمان بود، تمایلى به جنگ با حکام مسلمان و ایجاد درگیرى بین آن ها نداشت ؛

ثانیاً: اگر با حکام مسلمان وارد جنگ مى شد، ممکن بود سپاهیان او از جنگ با هم کیشان خود سر باز زنند؛

ثالثاً: با هندوها به اسم جهاد مى جنگید و این گونه به کشورگشایى هاى خود صبغه مذهبى مى داد که این امر در تشویق و تحریض سپاهیان بسیار مؤثر بود، چرا که به انگیزه رسیدن به یکى از دو پیروزى ( شهادت یا پیروزى ) در جنگ شرکت مى کردند.

پس از تکمیل استحکامات دفاعى قلعه ، سطان قلى اطمینان خاطر یافت که در غیاب او و لشکرش از پایتخت ، دشمن نمى تواند آسیبى به خانواده و اموال او و سپاهیانش بزند، لذا فتوحات خودش را در جهت شرق گلکنده آغاز کرد. اوابتدا عازم فتح قلعه راج کونده ¹⁶ در شمال شرقى گلکنده شد که حاکم آن هر ساله به ولایات نزدیک دارالسلطنه متعرض شده و خرابى هایى ایجاد مى کرد. با فتح این قلعه ، مناطق اطراف آن نیز اظهار انقیاد کردند. پس ازآن ، سلطان قلى عازم فتح قلعه دیورکنده ¹⁷ (ر.ک نقشه شماره 2) در جنوب گلکنده شد. از آن جا که این قلعه ،برج و باروى مستحکمى داشت و حاکم آن آماده جنگ شده بود، محاصره این قلعه مدتى به طول انجامید تا سرانجام با زحمت فراوان فتح شد. ملکه کشتنراى ،¹⁸ حاکم ویجانگر¹⁹ در جنوب گلکنده که بر قسمت بزرگى از دکن حکومت مى کرد، وقتى خبر فتح این قلعه را شنید با سپاه نیرومند خود که تعدادش از تعداد سپاهیان راجه هاى دیگر بیشتر بود، براى مقابله با سلطان قلى شتافت ، قطب شاه با شنیدن این خبر، آماده جنگ شد و به سوى اردوگاه لشکرِ دشمن در قلعه پانکل ²⁰ حرکت کرد، او در برخورد اولیه توانست مقدمه لشکر کشتنراى را فرارى دهد،ولى از آن جا که تعداد سپاهیان دشمن بسیار بیشتر بود، ادامه جنگ براى او موفقیتى نداشت و شکست اش قریب الوقوع مى نمود، در این هنگام سلطان قلى با 1500 نفر سربازى که براى حمایت سپاه در مواقع ضرورى نزد خودنگه مى داشت ، به قلب سپاه دشمن حمله کرد و آنان به این گمان که نیروى کمکى جدیدى براى قطب شاه رسیده پا به فرار گذاشتند ، لشکر قطب شاه که در آستانه مغلوب شدن بود جانى تازه گرفت و توانست بر لشکر کشتنراى غلبه کند.پس از آن حدود دو ماه قلعه پانکل را که در دست یکى از نزدیکان کشتنراى بود محاصره کرد، وقتى شرایط براى محاصره شدگان سخت شد از سلطان قلى امان طلبیده ، قلعه را تسلیم او کردند. قطب شاه نیز پس از آن که قلعه را به یکى از معتمدان خود سپرد، عازم فتح قلاع کنپور²¹ و کویلکنده ²² در جنوب گلکنده ²³شد.²⁴

هنگامى که قطب شاه سرگرم این فتوحات بود یکى از سرداران سابق بهمنى به نام قوام الملک ²⁵ که قلعه ویلکندل ²⁶ و ملنکور²⁷ را در تصرف داشت ، متعرض قسمت هایى از قلمرو قطب شاه در شمال غربى گلکنده مى شد. قطب شاه که بر اساس سیاست هاى کلى خودش تمایل چندانى به جنگ با مسلمانان نداشت ،در آغاز به قوام الملک پیشنهاد مصالحه داد، اما چون قوام الملک این پیشنهاد را نپذیرفت آتش جنگ بین طرفین شعله ور شد. قوام الملک که شکست خود را نزدیک مى دید به عماد الملک ، حاکم برار پناهنده شد و زمینه هاى درگیرى این دو حاکم مسلمان را فراهم آورد. قوام الملک در برار هم از رقابت و خصومت با سلطان قلى دست نکشید وبا دادن خلعت هاى گران بها به عماد الملک (890 ـ 939 ق ) و اطرافیانش آن ها را به جنگ علیه قطب شاه تحریک کردو هر چه قطب الملک با فرستادن نامه ها و رسولان کوشید مانع از بروز جنگ دیگرى بین مسلمانان شود، موفق نشد ودو لشکر درگیر جنگ شدند. به علت برترى نفرات و نیروى لشکر عماد الملک ، پیروزى آن ها قریب الوقوع بود، اما بازقطب الملک سیاست جنگی ِ خود را به کار برد و با نیروهاى کمکى که هنوز وارد میدان نشده بودند به قلب لشکردشمن حمله کرد و با این سیاست نظامى خود، شکست سنگینى بر سپاهیان عماد الملک وارد آورد. پس از این پیروزى ، سپاهیانش را از غنیمت هاى به دست آمده ، فراخور حال ، مورد نوازشات خاصه قرار داد و به گلکنده بازگشت .²⁸

در ایامى که قطب الملک مشغول جنگ با قوام الملک و عماد الملک بود، شتابخان ،²⁹ راجه کامیت ³⁰ (منطقه اى در شمال شرقى گلکنده ) که هندویى بى باک بود و چند قلعه مستحکم چون ورنگل ³¹ و ویلموکنده ³² را در اختیار داشت ، به ولایات مرزى شمال شرقى قلمرو قطب شاهیان هجوم برد. سلطان قلى که اکنون از جنگ با عماد الملک و قوام الملک فراغتى یافته بود پس از استراحتى کوتاه وتجدید قوا، براى سرکوب شتابخان به راه افتاد. شتابخان ابتدا حمله قطب الملک را چندان خطر حادى نمى دانست وبه مقابله او نیامد. اما وقتى سپاه سلطان قلى ، قلعه ویلموکنده را تصرف کرد، شتابخان خطر را جدى یافت و به مقابله باسلطان قلى آمد. این جنگ ، مقدمه جنگ هاى بعدى قطب الملک با هندوها بود و به فتوحات دیگر و گسترش قلمروش در متصرفات راجه هاى هندى منجر شد. بر اساس گزارش منابع ، پس از آن که شتابخان مغلوب قطب شاه شد به دیگرراجه هاى هندو، چون حاکم کوندپلى ³³، اندرکونده ³⁴ و اروپلى ³⁵ پیغام داد که سلطان قلى تمام ممالک تلنگانه ³⁶ را تصرف کرده و اگر در برابر او مقاومت جدى صورت نگیرد به زودى بر تمام مامسلط خواهد شد. این امر باعث اتحاد هندوها و دخالت آن ها در جنگ شد به طورى که آن ها بخشى از نیروهاى خودرا به سوى صحراى کامیت و ورنگل در شمال شرقى گلکنده ، براى کمک به شتابخان فرستادند. در این نبرد که منابع به جزئیات آن اشاره نکرده اند، قطب الملک فاتح شد و شتابخان از صحنه جنگ گریخت و قلاع او و بعضى قلاع دیگر آن منطقه به تصرف قطب شاه درآمد. اما قلعه کامیت که استحکامات فراوان داشت هنوز مقاومت مى کرد و مردم آن حاضر به اطاعت نمى شدند، لذا سلطان قلى در فتح آن زحمات بسیارى متحمل شد. این جا اولین جایى بود که پس ازفتح آن ، قطب شاه به دلیل مقاومت فراوان مردمش ، دستور قتل عام آن ها را صادر کرد و پیش از آن ، بنا به شواهد وقراین ، در هیچ جنگى دستور قتل عام دشمن را صادر نکرده بود. پس از این جنگ و پناهنده شدن شتابخان به رامچندر، راه فتوحات قطب الملک به سمت شمال شرق شبه جزیره دکن هموار شد. رامچندر فرمانرواى تلنگانه بود وناحیه اوریسا در شمال شرقى قلمرو قطب شاه ، در حاشیه اقیانوس هند تا بنگال را در اختیار داشت . او نیز به تحریک شتابخان با لشکرى فراوان آماده جنگ با سلطان قلى شد. دو تن از سرداران معروف قطب الملک در این جنگ حیدرخان و فتح خان بودند که فرماندهى میمنه و میسره لشکر قطب شاه را در اختیار داشتند. سلطان قلى در این جنگ نیز بابه کار بردن شیوه ها و فنون جنگى مخصوص به خود، از جمله حملات ناگهانى به همراه گروهى از سپاهیانش به قلب سپاه دشمن ، با تحمل زحمات بسیار، توانست به فتحى بزرگ نایل آید. در نتیجة این پیروزى او سرزمینى وسیع راتصرف و صدها بت خانه را ویران کرد و به جاى آن مسجد بنا نمود و پس از بذل و بخشش فراوان به سرداران وسربازانش و گماشتن حاکمى براى مناطق تازه مفتوحه ، عازم گلکنده شد.³⁷

جنگ سلطان قلى و اسماعیل عادل شاه

کشتنراى ، حاکم هندوى ویجانگر ـ پیش تر درباره جنگ او با قطب شاه توضیح داده شد ـ زمینه هاى جنگ دو حاکم مسلمان ، یعنى قطب شاه و عادل شاه را فراهم کرد. او با مشاهده فتوحات گسترده و اقتدار روزافزون سلطان قلى ، پس از مشورت با درباریانش به این نتیجه رسید که جز با سیاست تفرقه انداختن بین حکام مسلمان ، نمى تواند از فتوحات گسترده و پى در پى قطب الملک جلوگیرى کند. از این رو به اسماعیل عادل شاه (916 ـ 941ق ) حاکم بیجاپور اظهارانقیاد کرد و پذیرفت که به او خراج بدهد، مشروط بر آن که او با قطب شاه وارد جنگ شود. عادل شاه که منتظر چنین فرصتى بود، به طمع گرفتن خراج از کشتنراى و جلوگیرى از فتوحات پى در پى قطب شاه ، این شرط را پذیرفت وهنگامى که قطب الملک در قلعه مصطفى نگر در شمال غربى گلکنده بود به محاصره گلکنده پرداخت . حاکم آن جا،جعفر بیک که از پسر عموهاى قطب الملک بود، تمام نیروهاى خود را در محافظت از قلعه به کار گرفت . وقتى سلطان قلى از این ماجرا آگاهى یافت به طرف گلکنده حرکت کرد و چون به نزدیکى آن جا رسید نامه اى نزد عادل شاه فرستادو از او خواست که براى منافع غیر مسلمانان بین مسلمانان خون ریزى ایجاد نکند، اما عادل شاه که چشم طمع به خراج کشتنراى داشت و نیز درصدد بود تا قلمروش را توسعه بدهد، پیشنهاد قطب المک را نپذیرفت . قطب الملک براى تهییج روحیه سپاهیانش علیه سپاه عادل شاه ، از علما در باب حاکم مسلمانى که معاونت و مساعدت غیرمسلمانان مى کند فتوا خواست ، آنان نیز فتوا دادند که چنین جنگى همچون جهاد با کفار است . قطب الملک با تکیه براین فتوا وارد جنگ شد. اما این جنگ حدود یازده ماه بدون نتیجه قطعى ادامه یافت و هر روز درگیرى هاى بزرگ وکوچکى رخ مى داد تا این که عادل شاه به واسطه بیماریى که داشت در سال 941 ق درگذشت و لشکریانش ناچار صلح کرده ، به بیجاپور بازگشتند.³⁸

زمانى که قطب الملک مشغول جنگ با عادل شاه بود، امیر برید ( 910 ـ 950ق ) حاکم بیدر که همسایه غربى قطب شاه بود، فرصت را مغتنم شمرده به نواحى مرزى قلمرو قطب شاه هجوم آورد و آن جا را غارت کرد. سلطان قلى که مشغول جنگ با عادل شاه بود نتوانست هم زمان در دو جبهه وارد جنگ شود. از این رو ابتدا به امیر برید عکس العمل جدى نشان نداد، اما وقتى به واسطه مرگ اسماعیل عادل شاه در سال 941 ق با جانشین او (ابراهیم عادل شاه ) صلح کرد، پس از استراحتى کوتاه و تجدید قوا عازم جنگ با امیر برید شد. در رویارویى اولیه دو سپاه ، امیر برید شکست خورد، و به همین سبب گروهى از مردم بیدر که دریافته بودند امیر برید توان مقاومت در برابر قطب شاه را ندارد، باتحف و هدایا نزد وى آمده امان خواستند و قطب الملک درخواست آنان را پذیرفت . پس از آن ، قلعه کوهیر³⁹را که امیر برید در آن متحصن شده بود، محاصره کرد و چون محاصره قلعه به طول انجامید امیر برید تسلیم شد و کلیدقلعه را تسلیم سرداران قطب شاه نمود.⁴⁰

ب ) کشمکش هاى سیاسى ـ نظامى دوران جمشید قطب شاه

پس از آن که در سال 957 ق جمشید قطب شاه به حکومت رسید، دیگر حکام محلى دکن نامه ها و نمایندگانى جهت عرض تعزیت مرگ سلطان قلى و تهنیت جلوس جمشید به خدمت او فرستادند. از آن جمله برهان یکم نظام شاه (915 ـ 961ق ) شاه طاهر پیشواى حکومت خود را از احمدنگر به گلکنده فرستاد. چون در این زمان بین نظام شاهیان و عادل شاهیان براى تصرف قلاع مرزى ، روابطى خصمانه حاکم بود، شاه طاهر بعد از انجام مراسم عرفى ، در باب اتحاد جمشید و نظام شاه با وى گفت و گو کرد. جمشید نیز که در آغاز حکومتش داشتن چنین متحدى را به حال خودمفید مى دانست ، پذیرفت و پیمان اتحاد بین او و نظام شاه به امضا رسید.⁴¹

1. نقش ابراهیم قطب شاه در کشمکش هاى سیاسى ـ نظامى دوران حکومت جمشید قطب شاه

جمشید که با کور کردن برادر بزرگش قطب الدین از جانب او آسوده خاطر شده بود، درصدد برآمد با دست گیرى برادرکوچک تر خود ابراهیم ، از توطئه اى احتمالى که از جانب وى مى توانست سلطنتش را تهدید کند، جلو گیرى نماید. لذافرمان هایى براى دست گیرى وى که در این زمان در قلعه دیورکنده بود، صادر کرد. ابراهیم پس از مشورت با گروهى ازنزدیکانش ، چون حمیدخان و دلاورخان به این نتیجه رسید که براى در امان ماندن از نیّات سوء برادرش ، به بیدر نزدعلى برید (950 ـ 987ق ) برود. از این رو عازم آن جا شد.⁴² این مسئله در کنار توسعه طلبى ها وزیاده خواهى هاى برید شاه ، زمینه ساز جنگ جمشید قطب شاه و بریدشاه شد. وقتى ابراهیم نزدیک بیدر رسیدعلى برید گروهى را به استقبال او فرستاد. وى در روزهاى اول ، ابراهیم را بسیار معزز و محترم مى داشت ، چرا که حضوراو را در بیدر، بهانه خوبى براى حمله به گلکنده و فتح سرزمین هاى قلمرو قطب شاه مى دانست ، لذا در مدتى کوتاه به جمع آورى لشکر و تجهیزات پرداخت و همراه ابراهیم عازم گلکنده شد. در این ایام ، حکومت جمشید هنوز استحکام و ثبات لازم را نیافته بود، علاوه بر این ، بیشتر امرا و سپاهیان به سبب درشت گویى و تندخویى جمشید و چگونگى به حکومت رسیدنش ،⁴³ از او آزرده خاطر بودند، لذا جمشید حضور مستقیم در برابر لشکر على برید را صلاح ندانسته و در قلعه مستحکم ِ گلکنده متحصن شد. على برید قلعه را محاصره کرد. وقتى خبر این محاصره به شاه طاهر(پیشواى برهان نظام شاه ) رسید ماجرا را این گونه براى نظام شاه بیان کرد که على برید قصد حکومت بر تمامى مملکت دکن را دارد و اکنون که به بهانه حمایت از ابراهیم ، عازم فتح گلکنده شده اگر موفق شود، طبعاً قدرت او افزایش خواهدیافت . گذشته از این ملاحظات ، نظام شاه و قطب شاه پیش از این ، پیمان اتحاد امضا کرده بودند، لذا نظام شاه براى مساعدت جمشید عازم گلکنده شد و در راه ، قلعه کوهیر⁴⁴ را که از قلاع تحت تملک برید شاه بود، تصرف کرد. وقتى این خبر به على برید رسید از آن جا که تاب و توان جنگ در دو جبهه را در خود نمى دید محاصره گلکنده رارها کرده ، عازم بیدر شد. در همان حال خواست تا اسب و فیل هایى را که ابراهیم همراه خود آورده بود تصاحب کند،او را نیز بکشد تا دست کم اگر موفق به فتح گلکنده نشد، بى نصیب هم از این نبرد برنگشته باشد. ابراهیم که از این ماجراآگاه شد با گروهى از همراهانش در میانه راه از على برید جدا شد و به رامراج ،⁴⁵ حکمران هندوى ویجانگرپناهنده شد.⁴⁶

2. جبهه متحد قطب شاه و نظام شاه علیه عادل شاه

مدت ها بود که بین نظام شاهیان و عادل شاهیان بر سر تصاحب قلعه مرزى شولاپور⁴⁷ اختلاف وجود داشت .پس از آن که جمشید با کمک نظام شاه از محاصره على برید نجات یافت ، برهان نظام شاه بار دیگر درصدد برآمد این قلعه را که آن زمان در تصرف عادل شاه بود، تصرف کند. از این رو، رامراج حاکم ویجانگر و جمشید قطب شاه را باخود همراه کرده ، عازم فتح آن جا شد. جمشید با لشکرش وارد قلمرو عادل شاه شد و در منطقه کاکنى ⁴⁸ درجنوب غربى گلکنده دژ مستحکمى بنا کرد و تا ولایت گلبرگه ⁴⁹ در قلمرو عادل شاه را به تصرف خود درآوردو دژ اتگیر⁵⁰ را نیز محاصره کرد. رامراج نیز برادر خود نیکتادرى را براى گرفتن دژ رایچور⁵¹ درجنوب قلمرو عادل شاه فرستاد. عادل شاه که اوضاع را چنین دید، دانست که راهى جز دادن باج و ایجاد تفرقه بین متحدان ندارد، از این رو براى رامراج و نظام شاه که نیروى نظامى قدرت مندى داشتند و عادل شاه قادر نبود با آن هاوارد جنگ شود، تحف و هدایاى گران بهایى فرستاد و با آن ها صلح کرد. چون جمشید در میدان تنها ماند، اسدخان لارى ، سردار عادل شاه ، عازم جنگ با جمشید شد. جمشید که اوضاع را چنین دید نامه اى براى نظام شاه فرستاد و به وى خاطر نشان ساخت که با اعتماد به او در این جنگ وارد شده بود و اکنون متحدانش او را تنها گذاشته اند. نظام شاه در پاسخ او نوشت که به اقتضاى شرایط با عادل شاه صلح کرده و از او خواست که در حفظ قلعه کاکنى بکوشد، حتى مناطق قلمرو عادل شاه را نیز در این نامه بین خود و قطب شاه تقسیم کرد. جمشید باز با اعتماد به این سخن نظام شاه در حفظ قلعه کاکنى کوشید، اما در جنگى که بین او و اسدخان لارى درگرفت مغلوب شد و به سوى گلکنده رفت واسدخان نیز او را تعقیب کرد. در طول راه ، سه بار این دو لشکر درگیر جنگ شدند که هر سه بار، جمشید شکست خورد. نظام شاه در هیچ یک از این جنگ ها بر خلاف وعده هایى که به جمشید قطب شاه داده بود، به هیچ وجه به مساعدت او نیامد. در برخورد سوم به طور اتفاقى جمشید و اسدخان در میدان نبرد با هم روبه رو شدند، اسدخان ضربه اى به صورت جمشید زد که سر و بینى او را تا گوشه لبش برید و او تا آخر عمر هنگام خوردن و آشامیدن از این زخم رنج مى برد. چون شکست جمشید قطعى شد ناگزیر از درِ عذرخواهى درآمد و با فرستادن تحف و هدایا براى عادل شاه از او درخواست صلح کرد، عادل شاه نیز این صلح را پذیرفت .⁵²

به طور کلى باید گفت که جمشید مدت هفت سال حکومت کوتاه خود را بیشتر صرف امور نظامى و جنگ با دیگرحکومتهاى محلى دکن کرد. او حاکمى شجاع بود و به اتحاد و انسجام سلسله قطب شاهى کمک کرد. در جنگى که بین او و برید شاهیان به علت زیاده خواهى هاى دو حکومت رخ داد، او نیروهاى بریدشاهیان را در منطقه کولاس ⁵³ و ناراینکده ⁵⁴ در غرب گلکنده شکست داد و قلعه مدک ⁵⁵ در شمال غربى گلکنده را بعد از یک محاصره طولانى تسخیر کرد. هم چنین او سیاست مدارى زیرک بود و سعى کرد موازنه قدرت را درشرایط سیاسی ِ متغیر دکن حفظ کند، از همین رو، با انجام رایزنى هاى سیاسى ، على برید را که در جنگ با عادل شاه دست گیر و زندانى شده بود از حبس عادل شاه نجات داد.⁵⁶ جمشید قطب شاه با استقرار مجدد حکومت على برید و خارج ساختن قلمرو او از زیر سلطه عادل شاهیان ، از قدرت رو به تزاید عادل شاهیان کاست و در ایجادموازنه قدرت در منطقه مؤثر واقع شد.

ج ) کشمکش هاى سیاسى ـ نظامى دوران ابراهیم قطب شاه

در سال هاى آغازین حکومت ابراهیم قطب شاه (957 ـ 988ق ) تا حدودى برخوردهاى نظامى قطب شاهیان باهمسایگانشان متوقف شد، زیرا او در سال هاى نخست حکومتش از شرکت گسترده در درگیرى ها و پیمان هاى نظامى که بین حکّام محلى دکن روى مى داد، خوددارى کرد و وقت خود را صرف تأمین امنیت داخلى و اصلاح دستگاه دیوانى نمود. ابراهیم ، مدیرى توانا بود که در دوره حکومت پدرش فنون کشوردارى را آموخته و در اقامت هفت ساله اش در ویجانگر تجربیات فراوانى اندوخته بود. او درتثبیت حکومت قطب شاهیان به حدى موفق بود که مى توان گفت اگرچه سلطان قلى پادشاهی ِ قطب شاهیان را در گلکنده بنیان نهاد، اما این ابراهیم قطب شاه بود که بنیادهاى این پادشاهى را به رغم آشفتگى ها و ناآرامى هاى سیاسى موجود در دکن استوار ساخت .

1. دوره اول جنگ هاى سلطان ابراهیم علیه حکام محلى دکن (965 ـ 972ق )

چنان که پیش از این اشاره شد، عادل شاهیان و نظام شاهیان پیوسته بر سر تصاحب قلعه هاى مرزى با یکدیگر در حال جنگ بودند و گاه با بستن پیمان اتحاد با دیگر حکومت هاى دکن آن ها را نیز به صحنة این جنگ ها مى کشاندند. در زمان حکومت ابراهیم قطب شاه نیز چون على عادل شاه (965 ـ 987ق ) قلعه کلیانى ⁵⁷ از متصرفات حسین نظام شاه (961 ـ 972ق ) را به قلمرو خود ضمیمه کرده بود، نظام شاه پیوسته درصدد بود تا عادل شاه را شکست داده واین قلعه را باز پس بگیرد. در سال 965ق توسط مصطفى خان اردستانى میرجمله ⁵⁸ ابراهیم قطب شاه وقاسم بیک از وزراى نظام شاه بین دو حکومت پیمان اتحادى بسته شد. بر اساس این قراردادِ اتحاد، قرار شد ابراهیم قطب شاه و حسین نظام شاه براى تسخیر قلعه گلبرگه و بیدر که در قلمرو عادل شاهیان واقع بود، لشکرکشى کنند و بعداز پیروزى ، گلبرگه و اطراف آن به نظام شاه ، و بیدر و اطرافش به قطب شاه تعلق داشته باشد. قطب شاه ، قلعه گلبرگه رامحاصره کرد و نزدیک بود آن قلعه فتح شود. اما عادل شاه که توان مقابله با نیروهاى متحد را نداشت از رامراج ، حاکم ویجانگر درخواست کمک کرد. او نیز به طمع گرفتن باج ، این درخواست را پذیرفته ، عازم گلبرگه شد. وقتى به نزدیکى گلبرگه رسید، نامه اى به ابراهیم قطب شاه نوشت و دشمنى قدیمى نظام شاه و عادل شاه و هم چنین دوستى قدیمى بین خود و ابراهیم (ابراهیم هفت سال نزد رامراج در ویجانگر پناهنده بود) را یادآور شد و از او خواست تا متحد خودرا رها کرده ، به گلکنده بازگردد. قطب شاه پس از مشورت با اطرافیانش به این نتیجه رسید که اگر گلبرگه تسخیر و به قلمرو نظام شاه ضمیمه شود، باعث قدرت مند شدن بیش از حد او خواهد شد و ممکن است در آینده ، تهدیدى براى خود قطب شاه باشد. از طرف دیگر، قلمرو قطب شاه با قلمرو تحت تصرف رامراج هم مرز بود، و اکنون که قطب شاه در قلمرو خود حضور نداشت ، هر لحظه امکان داشت که رامراج گروهى از لشکریانش را براى تسخیر متصرفات اوبفرستد، لذا قطب شاه همکارى بیش از این را با متحد خود (نظام شاه ) صلاح ندانسته ، او را تنها گذاشت و به گلکنده رفت . نظام شاه نیز که به تنهایى توان مقابله با رامراج و عادل شاه را نداشت ، محاصره را رها کرده و بدون نتیجه عازم احمدنگر شد.⁵⁹

مدتى پس از این حادثه ، رامراج ، عادل شاه و برید شاه به درخواست عادل شاه علیه نظام شاه هم داستان شده و ازقطب شاه نیز خواستند تا با آن ها هم پیمان و عازم احمدنگر پایتخت حکومت نظام شاه شود. ابراهیم نیز جانب قوى رااز دست نداد و با نیروهاى متحد همراه شد. وقتى احمدنگر فتح شد نیروهاى متحدین و به ویژه نیروهاى رامراج ، شهررا غارت کردند.⁶⁰ هنگام غارت شهر، بى بى آمنه خاتون ، مادر نظام شاه در نامه اى به ابراهیم قطب شاه از اوخواست تا دست سربازان کفار (سربازان هندو مذهب رامراج ) را از غارت اموال مسلمانان و بى حرمتى به آنان کوتاه کند. این نامه ، حس حمیّت مذهبى قطب شاه را برانگیخت و به بهانه تجدید قوا از رامراج درخواست بازگشت کرد.البته این درخواست ، ابتدا با مخالفت عادل شاه روبه رو شد، ولى با اصرار و پافشارى قطب شاه ، متحدین ، احمدنگر راترک کرده به ولایات خود بازگشتند.⁶¹

در سال 971ق قطب شاه با حسین نظام شاه از درِ دوستى درآمد و براى استحکام این دوستى ، دختر او بى بى جمال را خواستگارى کرد. اما بر اساس گزارش منابع ، نظام شاه که هنوز در آرزوى تصرف قلعه کلیانى بود، انجام این اتحاد وازدواج را به فتح قلعه کلیانى مشروط کرد، لذا دو حاکم با لشکریانشان به کنار قلعه کلیانى آمده و پس از برگزارى مراسم ازدواج و عروسى به محاصره قلعه پرداختند. عادل شاه این بار از رامراج و على برید (950 ـ 987ق ) درخواست کمک کرد و خود نیز آماده جنگ شد. نیروهاى متحد که اوضاع را این گونه دیدند از محاصره منصرف شده ، به ولایات خودبازگشند، اما نیروهاى عادل شاه و رامراج آن ها را تعقیب کرده ، در ولایات آن ها خرابى هاى بسیار به وجود آوردند.

فرمانده ⁶² رامراج در این حملات در ولایت تلنگانه جکدیوراو، از سرداران سابق ابراهیم قطب شاه بود که مغضوب او شده و به رامراج پناهنده شده بود.⁶³ از آن جا که او قبلاً از قلعه داران قطب شاه بود و با فرماندهان قلاع کویلکنده ، کنپور و پانکل ، خویشى داشت ، با وعده هاى گوناگون آن ها را به عنایات رامراج امیدوار ساخت واین گونه بسیارى از قلاع به تصرف دشمن درآمد. اما با تلاش هاى فراوان مصطفى خان اردستانى ، با مهاجمان قراردادصلح به امضا رسید و قرار شد قلعه هاى کنپوره و پانکل که از قدیم الایام جزء ولایت ویجانگر بوده و توسط سلطان قلى تصرف شده بود، هم چنان در اختیار رامراج باشد و دیگر قلعه ها به قطب شاه مسترد شود.⁶⁴

2. جبهه متحد حکام مسلمان دکن علیه رامراج ، حکمران هندوى ویجانگر

تا سال 972ق هیچ کدام از حکومت هاى مسلمان محلى دکن به طور مشخص علیه رامراج ، حاکم ویجانگر وارد جنگ نشده بودند. همان طور که پیش از این اشاره شد، تنها مواقعى که این حکومت ها با یکدیگر وارد جنگ مى شدند برخى از آن ها از رامراج درخواست کمک مى کردند و او نیز به بهانه کمک به این حکومت ها و در اصل به طمع گرفتن غنیمت و گسترش قلمرو، به مساعدت آن ها مى شتافت . اما در این سال (972 ق ) حکومت هاى محلى مسلمان دکن (گلکنده ،بیجاپور، احمدنگر و بیدر) متفقاً علیه رامراج وارد جنگ شدند. این اتحاد آن ها در پى عواملى بود که در ادامه به آن اشاره مى کنیم :

1. در زمان جنگ میان على عادل شاه و حسین نظام شاه ، عادل شاه از رامراج درخواست کمک کرد مشروط بر آن که درصورت پیروزی ِ نیروى متحد، سربازان رامراج که هندو مذهب بودند، در قلمرو نظام شاه ، به مسلمانان ضرر جانى نرسانند، اسیر نگیرند، مساجد را تخریب نکنند و متعرض ناموس مسلمانان نشوند، لکن بعد از شکست نظام شاه ،سربازان رامراج کاملاً برخلاف آن چه میان متحدین معهود بود، عمل نمودند؛ آنان با مرکب هاى خود وارد مساجدشدند، به مقدسات مذهبى مسلمانان توهین کردند و تعداد زیادى از مسلمانان را به قتل رساندند.⁶⁵

2. رامراج در برابر حکام مسلمان و نمایندگان آن ها غرور و فخرفروشى بیش از حدى نشان مى داد به طورى که طبق گزارش برخى منابع ، برخلاف عرف آن دوره به راحتى به نمایندگان حکام مسلمان اجازه ملاقات نمى داد و آن هامجبور بودند براى ملاقات رامراج ساعت ها و بعضى اوقات روزها منتظر باشند. وقتى به آن ها اجازه ورود مى داداجازه نمى داد تا در حضور سلطان بنشینند و چون سوار اسب مى شد این نمایندگان مجبور بودند که او را با پاى پیاده ،مسیر زیادى همراهى کنند.⁶⁶ ظاهراً او با این کار مى خواست اقتدار خود و ضعف حکام مسلمان را نشان دهد.

3. رامراج از مدت ها پیش قصد داشت قلمرو حکام مسلمان دکن را به تدریج تسخیر کرده ، ضمیمه قلمرو خود کند.فتح قلاع کنپوره و پانکل از قلمرو قطب شاهیان در سال 971ق مقدمه نقشه توسعه طلبانه وى بود.⁶⁷

4. عداوت دینى نیز از عوامل مهم این اتحاد بود، زیرا حکام محلى دکن همگى مسلمان بودند ، در صورتى که رامراج ،هندو و در نظر آنان کافر بود و دشمن مشترک آن ها محسوب مى شد.

با توجه به عوامل یاد شده ، دولت مردان برجسته اى همچون مصطفى خان اردستانى ، از بزرگان دربار ابراهیم قطب شاه و حکیم قاسم بیک از وزراى نظام شاه ، تلاش هاى سیاسى گسترده اى براى رفع کدورت هاى بین حسین نظام شاه (961ـ 972ق ) و على عادل شاه (965 ـ 987ق ) انجام دادند، و در نتیجه ، حکام مسلمان دکن در سال 972ق با یکدیگرعلیه رامراج متحد شدند. شاید براى تحکیم این اتحاد بود که بین دودمان نظام شاهى و عادل شاهى دو وصلت صورت گرفت ؛ جاندبى بى ، دختر نظام شاه به ازدواج على عادل شاه درآمد و قلعه شولاپور (در مرز قلمرو نظام شاهیان و عادل شاهیان ) که موضوع مخاصمه دیرینه بین این دو حکومت بود، جهاز او قرار گرفت ، و بى بى هدیه سلطان ، خواهر عادل شاه به ازدواج شاهزاده مرتضى نظام شاه درآمد. پس از آن در 20 جمادى الثانى سال 972 حکام مسلمان براى جنگ با رامراج در کنار دژ شولاپور اردو زدند.

نیروهاى متحد مسلمان که فرماندهى جناح چپ آن با ابراهیم قطب شاه و على برید بود، سپاه ویجانگر را در نبردتالیکوته ⁶⁸ شکست دادند، رامراج کشته شد و شهر ویجانگر با مضافات آن توسط مسلمانان تسخیر وبت خانه ها و عمارات باشکوه آن توسط لشکر حسین نظام شاه به تلافى ویرانى هایى که لشکر رامراج در احمدنگر به وجود آورده بود، ویران شد.⁶⁹ پس از این پیروزى ، سر رامراج را براى عمادشاه (939 ـ 982ق ) حاکم مسلمان برار که در این اتحاد با مسلمانان شرکت نکرده و در حمایت از رامراج به قلمرو نظام شاه حمله کرده بود،فرستادند و او نیز وقتى از مرگ رامراج آگاه شد از حمله دست کشید و به برار بازگشت . عادل شاه و قطب شاه ، قلاع وبلاد خود را که قبلاً رامراج متصرف شده بود، بازپس گرفتند و بعد از شش ماه از ویجانگر به قلمروهاى خودبازگشتند.⁷⁰

3. دوره دوم جنگ هاى ابراهیم قطب شاه علیه حکام محلى دکن (972 ـ 988 ق )

اندکى پس از آن که نیروهاى متحد مسلمان ، رامراج را شکست داده و به قلمروهاى خود بازگشتند، وحدت خود را ازدست داده ، مجدداً همچون گذشته ، درگیر جنگ با یکدیگر شدند. در ذى القعده 972 حسین نظام شاه درگذشت وپسرش مرتضى نظام شاه به حکومت رسید. متعاقب جلوس حکمران جدید مدتى اوضاع داخلى احمدنگر آشفته شد.على عادل شاه (حاکم بیجاپور) که از مدت ها پیش بین آن ها و نظام شاهیان جنگ بود، فرصت را مغتنم دانسته ،درصدد دست اندازى به قلمرو نظام شاه برآمد. او سردارش ، کشورخان لارى را مأمور این کار کرد. نظام شاه که توان مقابله با نیروهاى عادل شاه را در خود نمى دید از ابراهیم قطب شاه و عماد شاه (939 ـ 982ق ) حاکم برار درخواست کمک کرد که مورد موافقت آنها واقع شد و حکمرانان متفق ، عازم بیچاپور شدند. عادل شاه که اوضاع را این گونه دید ازشاه ابوالحسن ، پیشواى خود خواست تا چاره اى اندیشیده و او را از این معرکه که در آن گرفتار شده بود نجات دهد.شاه ابوالحسن با تقدیم هدایا و پول فراوان به نظام شاه و بیان دوستى قدیمى اش با او (مرتضى نظام شاه در زمان حکومت پدرش ، حسین نظام شاه مدتى فرار کرده و به دربار عادل شاه پناهنده شده بود و در آن جا با شاه ابوالحسن دوستى تمام داشت ) توانست نظام شاه را از این جنگ منصرف کرده و در عوض به جنگ با قطب شاه تحریک کند.نظام شاه خیانت به قطب شاه را که براى کمک به او آمده بود پذیرفت و شبانه لشکر قطب شاه را غافل گیر کرد. سلطان ابراهیم که چاره اى جز فرار نداشت به همراه پانصد سوار به سوى گلکنده فرار کرد و به واسطه این خیانت ، خسارات فراوانى متحمل شد.⁷¹

در اواخر عمر ابراهیم قطب شاه ، بار دیگر نظام شاه با عادل شاه وارد جنگ شد و قطب شاه را به مساعدت طلبید.قطب شاه ، امیرتقى الدین اصفهانى معروف به شاه میر طباطبایى را که پس از برکنارى مصطفى خان اردستانى به منصب پیشوایى و میرجملگى گماشته بود،⁷² با ده هزار سوار براى کمک به نظام شاه فرستاد.⁷³ درخلال این جنگ وقتى شاه میر طباطبایى همراه نظام شاه ، مشغول محاصره قلعه نلدرک ،⁷⁴ از قلاع تحت تصرف عادل شاه بود، سلطان ابراهیم بیمار شد و در ربیع الثانى سال 988 در سن 51 سالگى پس از 32 سال حکومت درگذشت .⁷⁵ وقتى خبر مرگ ابراهیم و جلوس سلطان محمد قلى قطب شاه به شاه میر رسید، از این که نظام شاه از موقعیت نابسامان پس از جلوس حاکم جدید، استفاده کرده و به گلکنده حمله کند هراسان شد، لذا قبل از انتشاراین خبر نزد نظام شاه رفت و از او پیمان مجدد گرفت که به گلکنده حمله نکند، و پس از آن ، خبر جلوس محمدقلى رابر تخت حکومت قطب شاهیان آشکار کرد. در همین ایام ، نمایندگانى از طرف شاه میر و نظام شاه براى عرض تسلیت حاکم فقید و عرض تهنیت جلوس پادشاه جدید نزد محمدقلى قطب شاه آمدند. شاه میر نیز پیش از فتح نلدرک درسال 988ق به گلکنده آمد.⁷⁶ بدین ترتیب ، دامنه این جنگ به دوران حکومت محمد قلى قطب شاه کشیده شد.

4. جنگ محمدقلى قطب شاه و عادل شاهیان

محاصره قلعه نلدرک در زمان حکومت ابراهیم قطب شاه با تشکیل جبهه متحد قطب شاهیان و نظام شاهیان آغاز شده بود و بسیار به طول انجامید. شاه میر که از دوران حکومت ابراهیم قطب شاه به عنوان فرماندة او در این محاصره شرکت کرده بود، در رمضان 989 از محمدقلى قطب شاه درخواست کرد که شخصاً فرماندهى این سپاه را بر عهده بگیرد. جاندبى بى بیوه على عادل شاه و شاه ابوالحسن که فرماندهى مدافعان قلعه نلدرک را به عهده داشتند به خوبى از آن جا دفاع مى کردند. از این رو چون در دوران حکومت و فرماندهى محمدقلى نیز محاصره این قلعه بیش از یک سال به طول انجامید، قطب شاه از طول مدت محاصره خسته شد و فرماندهى سپاه را به میرزینل استرابادى ، معروف به مصطفى خان استرابادى واگذار کرد و خود به گلکنده بازگشت . در همین زمان ، دشمنان و رقباى شاه میر که در حال طرح ریزى توطئه اى علیه او بودند، نامه اى از جانب او خطاب به فرماندهان عادل شاهى جعل کردند که آن ها را ازحمایت خارجى هاى ⁷⁷ ارتش قطب شاهى مطمئن مى ساخت ، آن ها این نامه را نزد سلطان آوردند که خشم شدید وى را برانگیخت و بلافاصله شاه میر را زندانى کرد.⁷⁸ این اقدام سلطان باعث ناراحتى خارجى هاى سپاه و در نتیجه ، بى نظمى و آشفتگى ارتش قطب شاه شد. لذا آن ها محاصره قلعه نلدرک را رها کرده عازم گلکنده شدند. در بین راه سپاه قطب شاهى که به فرماندهى مصطفى خان استرآبادى نظم خود را بازیافته بودند، قلعه حسناباد⁷⁹ از توابع گلبرگه ⁸⁰ از قلمرو عادل شاه را محاصره کردند. آن ها توانستند به سرعت این قلعه و مناطق اطراف آن را تصرف کنند، اما این پیروزى ، قطعى نبود، زیرا از سپاهیان دلاورخان حبشى ، سردار عادل شاه که براى مقابله با آن ها آمده بود به سختى شکست خوردند.

پس از این جنگ با پیشوایى میرمحمد مؤمن استرآبادى که بیش از جنگ و توسعه طلبى به فکر توسعه نظام ادارى وتقویت امور فرهنگى بود و هم چنین به علت خستگى دو حکومت از جنگ هاى دائمى ، خصومت و دشمنى بین قطب شاهیان و عادل شاهیان تا مدتى برطرف شد. ابراهیم عادل شاه (987 ـ 1035ق ) در سال 995ق خواجه على سبزوارى را به همراه جمعى از اعیان و بزرگان دربار خود براى خواستگارى خواهر محمد قلى قطب شاه به گلکنده فرستاد. این ازدواج ، روابط دوستانه بین دو حکومت را تقویت کرد، به طورى که پس از آن ، روابط بین این دو حکومت ِمحلى دکن تا پایان حکومت این دو حاکم ، دوستانه و صلح آمیز بود.⁸¹

نتیجه

حکومت قطب شاهیان از همان ابتداى تأسیس (سال 918ق ) تا سال 1000ق پیوسته با همسایگان هندو و مسلمان خویش درگیر جنگ بود. در برخى مواقع بین این حکومت ها صلح و آرامش برقرار مى شد، اما این وضع موقتى و کوتاه مدت بود و بعد از مدت کوتاهى مجدداً بین دو حکومت درگیرى ایجاد مى شد و به دنبال این درگیرى ، پاى دیگرحکومت هاى دکن هم که مسببان اصلى جنگ نبودند، خواسته یا ناخواسته به جنگ باز مى شد. اگرچه در همین دوران آرامش کوتاه مدت هم بیشتر این حکومت ها براى خود به دنبال جذب نیرو و متحدى قدرت مند بودند و در واقع شرایطى همچون دوران جنگ سرد بین آن ها حاکم بود. از آن جا که قلمرو حکومت قطب شاهیان با قلمرو حکام هندومذهب جنوب وشرق دکن هم جوار بود، بیشتر حرکت هاى توسعه طلبانه آن ها در زمان حکومت سلطان قلى قطب شاه به این مسائل معطوف بود. در اواخر دوران حکومت سلطان قلى و در دوره حکومت جانشینان او به دلایل مختلف که پیش تر به آن اشاره شد، دامنه این تنش ها به سوى حکومت هاى مسلمان دکن کشیده شد. حکومت هاى مسلمان دکن که در دوره مورد بحث ، پیوسته با یکدیگر درگیر جنگ بودند، در سال 972ق اتحادیه اى نظامى علیه رامراج ، حاکم هندوى ویجانگر تشکیل داده ، توانستند رامراج را به سختى شکست دهند. چندى پس از این جنگ ، مجدداًحکومت هاى مسلمان دکن با یکدیگر وارد جنگ شدند. اما با به حکومت رسیدن محمد قلى قطب شاه و پیشوایى میرمحمد مومن استرآبادى که بیش از جنگ و توسعه طلبى به فکر توسعه نظام ادارى و تقویت امور فرهنگى بود، ازتنش هاى نظامى دکن کاسته شد و یک دوره آرامش نسبى در دکن برقرار شد.

نقشه شماره (1) نقشه قلمرو حکومت قطب شاهیان و حکومت هاى مجاور آن در سال 931ق / 1525م

Safrani, shehbazeh, golconda and hyder abad,1991

نقشه شماره (2) نقشه قلمرو حکومت قطب شاهیان همراه با مشخص نمودن جاى برخى قلعه هاى مهم و راههاى اصلى

Shervani.h.k,history of the qutb shahi dynasty,new delhi.1974

کتاب نامه

. اطهر رضوى ، عباس ، شیعه در هند، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى ، چاپ اول : قم ، دفتر تبلیغات حوزه علمیه ، 1376.

. خانزمان خان ، غلامحسین خان ، تاریخ آصف جاهیان / گلزار آصفیه ، به اهتمام محمد مهدى توسلى ، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسى ایران وپاکستان ، 1377.

. راى بندر ابن پسر راى بهارمال ، لب التواریخ هند یا تاریخ لب الباب هند، نسخه خطى شماره 5347 ، کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران .

. زبیرى ، میرزا ابراهیم ، تاریخ بیجاپور مسمى به بساتین السلاطین ، از ابتداى دولت عادلشاهیه تا انقراض دولت موصوف ، حیدرآباد دکن ، [بى تا].

. صادقى علوى ، محمود، قطب شاهیان (تاریخ سیاسى و فرهنگى ـ مذهبى )، پایان نامه مقطع کارشناسى ارشد رشته تاریخ اسلام ، دانشگاه تهران ،1385.

. طباطبا، سید على عزیزالله ، برهان مآثر، دهلى ، جامعه دهلى ، 1355ق .

. فزونى استرآبادى ، میرهاشم بیک ، فتوحات عادلشاهى ، نسخه خطى شماره 5289، کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران .

. محمد هاشم خان ، مخاطب به خافى خان نظام الملکى ، منتخب اللباب در احوال سلاطین ممالک دکن ، گجرات و خاندیش ، تصحیح سر ولزلى هیگ ، به اهتمام انجمن آسیایى بنگاله ، کلکته ، 1925م .

. معصومى ، محسن ، فرهنگ و تمدن ایرانى ـ اسلامى دکن در دوره بهمنیان (748 ـ 934ق )، یدالله نصیریان ، رساله مقطع دکترى فرهنگ و تمدن ملل اسلامى ، دانشگاه تهران ، 1383.

. منشى قادر خان ، تاریخ قطب شاهى ، به اهتمام سید برهان الدین احمد، حیدرآباد دکن ، چاپ سنگى ، 1306 ق .

. میرابوالقاسم رضى الدین ابن نورالدین ، مخاطب به میر عالم ، حدیقة العالم ، به اهتمام سید عبد الطیف شیرازى ، حیدرآباد دکن ، 1309 ق .

. ناشناس ، تاریخ سلطان محمد قطب شاه ، به خط نظام ابن عبدالله شیرازى ، نسخه خطى شماره 3885، کتابخانه ملى ملک .

. هالیستر، جان نورمن ، تشیع در هند، ترجمه آذرمیدخت مشایخ فریدنى ، چاپ اول : تهران ، نشر دانشگاهى ، 1373.

. هندوشاه ، محمدابن قاسم ، گلشن ابراهیمى ، تاریخ فرشته ، [بى جا]، چاپ سنگى ، 1301 ق .

. Devare.n,a short history of Persian literature at the bahmani,the adil shahi,the qutb shahi courts deccan,1991.

. Safrani,shehbazeh,golconda and hyder abad,1991.

. shervani.h.k,history of the qutb shahi dynasty,new delhi.1974.