بررسى تطبیقى شخصیت و آثار ابن قتیبه و ابوحنیفه دینورى و نقش آن دو در تاریخ ، فرهنگ و تمدن اسلامى

محمدقاسم احمدى

دانشجوى دکترى تاریخ اسلام

چکیده

در این مقاله ، شخصیت و آثار ابن قتیبه و ابوحنیفه دینورى به صورت تطبیقى بررسى شده است . ابتدا زندگى نامه ، مذهب ، جایگاه علمى ، استادان ، شاگردان و آثار این دو شخصیت و میزان تأثیر آن دو در تاریخ ، فرهنگ و تمدن اسلامى مورد بررسى قرار گرفته ، سپس به ارتباط علمى این دو شخصیت و مقایسه آن ها پرداخته شده است .

مقاله شامل دو بخش است : بخش نخست ، مطالب مقدماتى و بررسى شخصیت و آثار ابن قتیبه دینورى است که دراین شماره ، تقدیم مى شود، و بررسى شخصیت و آثار ابوحنیفه دینورى و مقایسه این دو شخصیت با همدیگر وبررسى میزان تأثیرشان در تاریخ ، فرهنگ و تمدن اسلامى و جمع بندى و نتیجه گیرى ، که در شماره آینده تقدیم خواهد شد.

واژگان کلیدى : ابن قتیبه ، ابوحنیفه ، دینورى ، دینور، بغداد، اهل حدیث ، معتزله و اهل سنت .

مقدمه

با توجه به جایگاه علمى و شخصیت برجسته ابن قتیبه و ابوحنیفه دینورى ، ضرورت تحقیق درباره این دو مورخ ودانشمند بزرگ قرن سوم ، به ویژه بررسى تطبیقى آن ها بر کسى پوشیده نیست . هرچند در این زمینه بررسى ها وتحقیقاتى انجام گرفته ، ولى زمینه تحقیق و ضرورت آن هم چنان باقى است . این دو از عالمان برجسته قرن سوم و جزءاولین مورخانى هستند که به تدوین روش مند تاریخ ، به ویژه تاریخ اسلام پرداخته اند.

درباره شخصیت و آثار ابوحنیفه دینورى تحقیقات قابل توجهى انجام نگرفته است . مى توان گفت که شخصیت ابوحنیفه دینورى مورد غفلت و بى توجهى قرار گرفته است . تحقیقات انجام شده در این زمینه ، بسیار اندک و اجمالى است .

عبد المنعم عامر، محقق کتاب الاخبار الطوال ابوحنیفه دینورى در مقدمه تحقیق این کتاب به بررسى شخصیت و آثاردینورى پرداخته است . شاید بتوان گفت که کار او از بهترین تحقیقاتى است که درباره ابوحنیفه دینورى صورت گرفته است . عصام محمد الحاج على محقق دیگر کتاب الاخبار الطوال نیز در مقدمه خود به بررسى شخصیت و آثاردینورى پرداخته است . البته تحقیق او در مقایسه با تحقیق عبد المنعم عامر ضعیف است .

برخى دایرة المعارف ها و آثار تحقیقى نیز مطالبى درباره ابوحنیفه دینورى آورده اند که یا بسیار مختصر و یا ضعیف هستند، مانند مقاله بروکلمان در دایرة المعارف اسلام ، مقاله فاطمه محجوب در الموسوعة الذهبیة و مطالبى که درکتاب التاریخ العربى والمورخون اثر شاکر مصطفى درباره ابوحنیفه دینورى آمده است .

درباره ابن قتیبه دینورى تحقیقات بیشترى انجام گرفته است . یکى از دلایل آن این است که آثار بیشترى از ابن قتیبه باقى مانده و کتاب هاى بیشترى از او به چاپ رسیده است . برخى از محققان تعدادى از کتاب هاى ابن قتیبه را تحقیق کرده ومقدمه بر آن نگاشته اند. در مقدمه تحقیق این کتاب ها زندگى و آثار ابن قتیبه بررسى شده است . به عنوان مثال مى توان به مقدمه سید احمد صقر در کتاب تأویل مشکل القرآن ، مقدمه ثروة عکاشه در المعارف و مقدمه محمد اسکندرانى در عیون الاخبار اشاره کرد. هر کدام از این محققان مطالبى درباره شخصیت و آثار ابن قتیبه آورده اند، هرچند بسیارى از مطالب آن ها تکرارى است .

در دایرة المعارف ها نیز مقاله هایى درباره ابن قتیبه آمده است ، از جمله مقاله آذرنوش در دایرة المعارف بزرگ اسلامى که مى توان گفت این مقاله بهترین و مفصل ترین مقاله در این زمینه است ، مقاله بروکلمان در دایرة المعارف اسلام ومقاله فاطمه محجوب در الموسوعة الذهبیة .

چند کتاب مستقل نیز درباره ابن قتیبه نوشته شده است ، مانند کتاب ابن قتیبه نوشته اسحاق موسى حسینى ، کتاب دراسة فى کتب ابن قتیبة نوشته عبدالله جبورى ، کتاب مع ابن قتیبة فى العقیدة الاسلامیه نوشته کاظم حطیط و کتاب ابن قتیبة ومقاییسه البلاغیة والادبیة والنقدیه نوشته محمد رمضان جربى . البته کتاب اخیر بسیار ضعیف و سست است .

در برخى کتاب هاى دیگر نیز از ابن قتیبه سخن به میان آمده است . مانند کتاب نوابغ الفکر العربى اثر محمد زعلول سلام و کتاب من اعلام العلماء العرب فى القرن الثالث الهجرى نوشته احمد عبدالباقى که کتاب ضعیف و سستى است . لوکونت فرانسوى نیز کتابى درباره ابن قتیبه نوشته است .

اینک به معرفى این دو شخصیت برجسته و مورخ متقدم و بررسى تطبیقى و مقایسه اى آن ها مى پردازیم .

1. ابن قتیبه دینورى

الف ) نام و نسب

ابومحمد عبداللهبن مسلم بن قتیبه ، معروف به ابن قتیبه دینورى در اوایل رجب ¹ سال 213² درکوفه ³ یا بغداد⁴ دیده به جهان گشود. او دوران رشد و بالندگى خود را در بغداد سپرى کرد و به کسب دانش پرداخت ، از محضر عالمان بزرگ عصر خویش بهره برد و دانشمندى توانا شد. ابن قتیبه بیشتر عمر خود را در بغدادگذراند و به همین جهت او را بغدادى نیز گفته اند.

برخى منابع او را کوفى ⁵ نامیده اند که شاید به دلیل تولد او در کوفه باشد، زیرا غیر از این ، وجه دیگرى براى کوفى نامیدن او وجود ندارد. کسانى که او را کوفى خوانده اند، زادگاه او را کوفه مى دانند⁶. در برخى منابع تعبیراتى مانند «سَکَن بغداد» یا «نَزَل َ بغداد» یا «نزیل بغداد» درباره او آمده است . این نیز مى تواند مؤید آن باشد که درکوفه متولد شده و بعد به بغداد رفته و در آن جا ساکن شده است .

ابن قتیبه را به سبب آن که پدرش اهل مرو بوده ، مروزى نیز نامیده اند. پدر ابن قتیبه ، یعنى مسلم بن قتیبه فرزند قتیبة بن مسلم بوده است . قتیبه یکى از امیران دوران بنى امیه در خراسان و مدتى حاکم مرو بوده است . به همین سبب ابن قتیبه را ایرانى مى نامند. ابن قتیبه خود نیز به این مطلب در کتاب فضل العرب اشاره کرده و گفته است :

نسب من در عجم (عجمى بودن من ) مانع از آن نیست که در مقابل ادعاى جاهلان این قوم ، از عرب دفاع نکنم .⁷

با وجود این ، به نظر مى رسد که اجداد او عرب و از قبیله باهله بوده اند، زیرا سمعانى در کتاب الانساب وقتى که واژه قتیبى یا قتبى را مطرح مى کند، مى گوید که این نسبت ، نسبت دادن به جدّ و به تیره اى از قبیله باهله است و کسى که به این نسبت مشهور است ، ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینورى است . از سخن سمعانى استنباط مى شود که جدّاو قتیبه و از قبیله باهله است . هم چنین سمعانى هنگامى که از قتیبة بن مسلم ، جدّ ابن قتیبه سخن مى گوید او را چنین معرفى مى کند:

ابوحفص قتیبة بن مسلم بن عمرو بن حصین بن ربیعة بن خالد... بن معد بن عدنان باهلى ، والى خراسان در دوران عبدالملک بن مروان ، از جانب حجاج بن یوسف ... که بیشتر فتوحات ماوراء النهر، مانند سمرقند، نسف ، کش ، خوارزم و غیره به دست او انجام گرفت . ⁸

شیخ عباس قمى در کتاب الکنى والالقاب او را چنین معرفى مى کند:

ابن قتیبه ، ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبة بن مسلم بن عمرو باهلى ، دینورى ، مروزى ... از بزرگان علماى عامه که مدتى قاضى دینور بوده و لذا بدان جا منسوب شده است . جد بزرگش مسلم بن عمرو باهلى ، همان شخصى است که حکم امارت را از جانب یزید براى ابن زیاد برد. فرزندش قتیبه ، امیر خراسان از جانب حجاج بن یوسف در دوران عبدالملک ابن مروان بود... بعد از یزید بن مهلب بن ابى صفره والى خراسان شد و تا زمان سلیمان بن عبدالملک باقى بود تا این که از بیعت سلیمان بن عبدالملک خارج شد و علیه او قیام کرد و سرانجام به دست وکیع بن حسان که قتیبه اورا از ریاست بنى تمیم عزل کرده بود، در فرغانه کشته شد (سال 96 ق ) . ⁹

نکته اى که در این جا باید به آن اشاره کرد و مؤید نسب عربى ابن قتیبه است ، این است که برخى نویسندگان از کراهت و ناخشنودى عرب از انتساب به قبیله باهله خبر داده اند، از جمله این که سمعانى مى گوید:

باهلى منسوب به قبیله باهله را گویند و عرب از انتساب به این قبیله اکراه داشته ، زیرا در بین اشراف ، کسى از قبیله باهله نبوده است . ¹⁰ ابومنصور ثعالبى نیز در کتاب ثمار القلوب در این باره چنین آورده است : باهله به پستى و لئامت شهره اند و به آن ها ]در لئامت [ مثل مى زنند. عرب این قبیله را - چه در جاهلیت و چه در اسلام - به پستى توصیف کرده اند. بعدها این نام و نشان ]ناپسند[ از آن ها نهان گشت و در پرتو وجود قتیبة بن مسلم و پسران وى ارج مندى یافتند، چنان که شاعرى گفته است :

اذا ما قریش خلا ملکهافان الخلافة فى باهلة

«هنگامى که ملک قریش از میان رفت ، خلافت به باهله رسید».

درباره پستى باهله آورده اند که به شخص عربى گفتند: آیا خوشحال خواهید شد اگر صد هزار درهم داشته باشى ، اما ازقبیله باهله باشى ؟ گفت : به خدا سوگند، نه ! گفتند: اگر شتران سرخ موى داشته باشى چطور؟ باز گفت : به خدا سوگند، نه !، گفتند: دوست دارى که تا باهلى باشى و به بهشت ببرندت ؟ گفت : بله ، به این شرط که اهل بهشت ندانند که من باهلى هستم !¹¹

باتوجه به مطالب یادشده مى توان گفت که ابن قتیبه اصل و نسب عربى دارد، ولى چون جدش حاکم خراسان و پدرش اهل مرو بوده است او را ایرانى دانسته اند و چون مدتى در دینور¹² قاضى بوده است او را دینورى گفته اند. ظاهراًمدت اقامت او در دینور طولانى بوده ، در غیر این صورت به دینورى شهرت پیدا نمى کرد و دینورى مشهورترین لقب او نمى شد.

چنین مى نماید که ابن قتیبه تمام یا بیشتر کتاب هاى خود را در دینور نگاشته و همین امر باعث شده است که شهرت دینورى براى او بیشتر رایج شود، زیرا شهرت او مانند هر نویسنده دیگرى بیشتر به سبب آثار اوست و آثار او در دینورشهرت پیدا کرده و سپس در بغداد ترویج شده اند.

مدت قضاوت و حضور ابن قتیبه در دینور به درستى معلوم نیست ؛ ظاهراً در دوران خلافت متوکل و وزارت عبیداللهبن یحیى بن خاقان به مقام قضاوت در دینور منصوب شده و تا پایان دوران وزارت خاقانى باقى بوده است . البته تاریخ دقیق شروع به کار قضاوت و پایان آن معلوم نیست و باز معلوم نیست که چه مدت بعد از پایان مدت قضاوتش دردینور باقى مانده و بعد به بغداد رفته است .

گفتنى است که متوکل از سال 232 - 247 ق حکومت کرد و عبیدالله خاقانى تقریباً از سال 236 ق وزیر متوکل شد¹³ و تا پایان خلافت متوکل در مسند وزارت باقى بود. ظاهراً ابن قتیبه نیز در همین مدت در دینور به قضاوت مشغول بوده است ، البته معلوم نیست که بلافاصله بعد از برکنارى خاقانى او نیز برکنار شده است یا نه ؟ و بعد از پایان قضاوت چه مدت در دینور باقى مانده است . به هر حال ، مدت قابل توجهى در دینور ساکن بوده و بیشتر آثار خود رادر دینور نگاشته است ، زیرا به تأیید بسیارى از منابع از جمله تاریخ بغداد خطیب بغدادى و وفیات الاعیان ابن خلکان وى در بغداد بیشتر به تدریس آثار خود پرداخته و کمتر به نگارش و تألیف اشتغال داشته است . ¹⁴

ب ) مذهب و اعتقادات

از آثار ابن قتیبه و سخن تذکره نویسان درباره او برمى آید که او اهل سنت با گرایش اهل حدیث و مخالف معتزله بوده است . ابن تیمیه درباره او مى گوید:

او براى اهل سنت ، مانند جاحظ براى معتزله است . او خطیب اهل سنت است ، همان طورى که جاحظ خطیب معتزله .

ابن تیمیه در جاى دیگر، مطلبى را نقل کرده و آن را به اهل سنت نسبت داده و گفته است :

... و این قول ، نظر بسیارى از اهل سنت است ، از جمله ابن قتیبه ، ابوسلیمان دمشقى و دیگران . ابن قتیبه از منتسبین به احمد ]بن حنبل [ و اسحاق ]بن راهویه [ بوده و از یارى کنندگان مذهب اهل سنت است . ¹⁵

حافظ سلفى مى گوید: «ابن قتیبه از افراد ثقه و از اهل سنت است ». ¹⁶ مسلم بن قاسم مى گوید: «ابن قتیبه صدوق واز اهل سنت است ». ¹⁷ در بیشتر منابع از ابن قتیبه به عنوان فردى ثقه ، فاضل و متدین یاد شده است . ¹⁸ ابن ندیم درباره او مى گوید:

... او در آن چه روایت کرده راست گو و به لغت ، نحو، غریب قرآن ، معانى قرآن ، شعر و فقه آگاه بوده است .... ¹⁹

ابن حجر به نقل از ابن حزم درباره او مى گوید: «او در دین و علمش ثقه است ». ²⁰

البته همه کسانى که درباره ابن قتیبه اظهار نظر کرده اند، در توثیق او اتفاق نظر ندارند. برخى از آن ها از ابن قتیبه انتقاد واو را متهم کرده اند. ابن حجر مى گوید:

حاکم گفته است که امت اسلامى بر دروغ گو بودن قتیبى (ابن قتیبه ) اجماع دارند. من (ابن حجر) مى گویم که این سخنى بى دلیل و زشت و کلام کسى است که از خدا هراسى ندارد. در کتاب مرآة الزمان دیدم که دارقطنى گفته است که ابن قتیبه متمایل به مشبهه است و از عترت (اهل بیت ) انحراف دارد و کلامش بر این مطلب دلالت دارد. و بیهقى گفته است که او بر عقیده کرامیه است . و زکریا بن عبدالاعلى مى گوید که ابن قتیبه بر مذهب مالک است . و سلفى مى گوید که او از ثقات و از اهل سنت است ، ولى حاکم به سبب مذهبش بر ضد اوست . صلاح علایى در تفسیر کلام سلفى مى گوید که مراد وى از مذهب ، همان است که از دار قطنى و بیهقى درباره ابن قتیبه نقل شده است ]که او متمایل به کرامیه و مشبهه است [. علایى مى گوید که این نسبت ها درست نیست و چیزى که این نسبت ها را اثبات کند در کلام ابن قتیبه نیست و او در عدم تأویل بر عقیده اهل حدیث است .

من (ابن حجر) مى گویم که آن چه براى من روشن شده است ، این است که مراد سلفى از مذهب ، ناصبى بودن است ، زیرا ابن قتیبه از اهل بیت انحراف دارد و حاکم به همین سبب با او مخالف است ، وگرنه اعتقادشان درباره صفات خدایکى است . از استادم (عراقى ) شنیدم که مى گفت : ابن قتیبه غلط و اشتباه بسیار دارد. ²¹

اما محقق یکى از آثار ابن قتیبه مى گوید: ابن قتیبه نه از کرّامیه است و نه از مشبه و نه از جهمیه و نه شیعه و نه معتزله . اودر ردّ فرقه هایى ، مانند مشبهه و جهمیه و کرّامیه کتابى به نام الاختلاف فى اللفظ والردّ على الجهمیه والمشبهه نوشته است . او در این کتاب به ردّ دیدگاه هاى این گروه ها پرداخته و به اهل کلام و معتزله نیز تاخته است . پس او سنّى اهل حدیث است .

ابن قتیبه در کتاب تأویل مختلف الحدیث درباره اهل کلام و معتزله چنین گفته است :

در گفتار اهل کلام اندیشیدم و دریافتم که آن ها از روى جهل چیزهایى به خدا نسبت مى دهند، و با چیزهایى از دیگران عیب جویى مى کنند که خود انجام مى دهند، خار را در چشم دیگران مى بینند، ولى شاخه را در چشم خود نمى بینند. دیگران را در نقل و روایت کردن متهم مى کنند، اما خود را در تأویل کردن متهم نمى کنند، معانى قرآن و حدیث وآن چه از لطایف حکمت و غرایب لغت در آن ها به ودیعت گذاشته شده ، با طفره و تولد، عرض و جوهر، کیفیت وکمیت و اینیت ، درک نمى شود. اگر این ها مشکلات قرآن و حدیث را به کسانى که به آن ها آگاهى دارند واگذار کنند، راه را براى آن ها آشکار و راه خروج از مشکلات ]و بن بست ها[ را واسع مى گردانند... . ²²

او در جاى دیگر از همین کتاب مى گوید:

اگر بخواهیم اهل حدیث را رها کرده و به سوى اهل کلام برویم در واقع از اجماع و اتفاق به سوى تشتت و پراکندگى ، واز هماهنگى به سوى تفرقه ، و از انس به سوى وحشت ، و از اتفاق به سوى اختلاف رفته ایم ، زیرا اهل حدیث اتفاق نظردارند که هرچه خدا بخواهد همان مى شود، و هرچه اراده نکند واقع نخواهد شد²³. خداوند خالق خیر و شرّاست و قرآن کلام خدا و غیرمخلوق . خداوند تعالى در روز قیامت دیده خواهد شد. ²⁴ شیخین بر دیگران مقدم هستند. همه به عذاب قبر ایمان دارند. اهل حدیث در این اصول ، اختلاف ندارند و هرکس در یکى از این ها از آنان جدا شود، مطرود و مبغوض آن ها مى شود... . اگر اختلاف در فروع باشد جاى عذر هست ، ولى اختلاف در توحید وصفات خدا و قدرت او و نعمت هاى بهشت و عذاب جهنم و برزخ و اعتقاد به لوح و امثال این ها از امورى است که هیچ پیامبرى آن را نمى داند مگر به وسیله وحى الهى . ²⁵

از این عبارت ها و مطالبى که ابن قتیبه در کتاب هاى دیگرش گفته است برمى آید که او با کرّامیه و جهمیه و مشبهه واهل کلام ، اعم از معتزله و شیعه مخالف است .

نکته دیگرى که در این جا شایان توجه است این است که چون ابن قتیبه اهل حدیث و تابع نقل بوده ، با ابوحنیفه (ن عمان بن ثابت ) و اهل رأى و قیاس نیز مخالف بوده است . او در کتاب تأویل مختلف الحدیث چنین گفته است :

... سپس به سراغ اصحاب رأى مى رویم و آن ها را مى بینیم که قیاس مى کنند و سپس قیاس را رها کرده ، به سراغ استحسان مى روند. چیزى را قائل مى شوند و به آن حکم مى کنند، سپس از آن برمى گردند. ²⁶

ابن قتیبه براى تأیید سخن خود، مثال هایى ذکر مى کند حاکى از آن که ابوحنیفه از رأى و نظر خود برگشته است . او این مطالب را به استادش اسحاق بن راهویه نسبت داده و مى گوید:

کسى شیفته تر و ثابت قدم تر در پرداختن به اصحاب رأى و انتقاد از آن ها و با انگیزه تر و پرشورتر بر ضد اقوال ودیدگاه هاى ناپسند آنان و روشنگرى نسبت به آن اقوال ، از اسحاق بن ابراهیم حنظلى ، معروف به ابن راهویه نیست . او مى گفت : آن ها کتاب خدا و سنت رسول خدا«صلى الله علیه و آله و سلم » را رها کرده و به قیاس چسبیده اند. ²⁷

ابن قتیبه در این باره ، مطالب بسیارى از ابن راهویه نقل کرده و ضمن آن که نمونه هایى از احکامى دینى را یادآورمى شود که با قیاس سازگار نیستند، مى گوید:

ابن راهویه قائل به تحکم ابوحنیفه در دین و مخالفت او با کتاب خدا است . ²⁸

گفتنى است که مسلماً ابن قتیبه شیعه نبوده ، ولى آیا همان طورى که دارقطنى و حاکم مى گویند او از عترت و اهل بیت پیامبر«صلى الله علیه و آله و سلم » انحراف داشته است ؟ و به قول ابن حجر، مخالفت حاکم با ابن قتیبه به سبب ناصبى بودن او بوده است ؟ به عبارت دیگر آیا ابن قتیبه ناصبى بوده است ؟ در جواب باید گفت : ابن قتیبه شیعه نبوده ، بلکه سنى اهل حدیث بوده است ، ولى ناصبى بودن یا منحرف بودن او را از اهل بیت «علیهم السلام » نمى توان پذیرفت ، زیرا نقل یک یا چند حدیث که در آن وهن على «علیه السلام » وجود دارد، دلیل بر ناصبى بودن او نمى تواند باشد وبیشترین چیزى که اثبات مى کند آن است که وى در نقل حدیث دقت لازم را نداشته و حدیث ضعیف هم نقل کرده است ، اما این ، ضعف علمى او را اثبات مى کند نه انحراف عقیدتى او را نسبت به اهل بیت «علیهم السلام »، زیرا نقل حدیث را نمى توان بیان گر اعتقادات ناقل آن دانست . خاطر نشان مى شود حدیث مورد نظر درباره حفظ قرآن است که ابن قتیبه آن را از شعبى در کتاب تأویل مشکل القرآن نقل کرده است :

ابوبکر، عمر و على از دنیا رفتند درحالى که قرآن را حفظ نکرده بودند... از شعبى شنیدم که قسم یاد کرد که على داخل قبر شد درحالى که قرآن را حفظ نکرده بود. ²⁹

درست است که نقل چنین حدیثى نوعى وهن على «علیه السلام » است ، ولى نمى تواند ناصبى بودن ابن قتیبه را اثبات کند، زیرا او به رغم نقل چنین حدیثى ، مطالبى در شأن اهل بیت «علیهم السلام »، به ویژه على «علیه السلام » نقل کرده که جاى هیچ شکى باقى نمى گذارد که او ناصبى نبوده است . او در کتاب الاختلاف فى اللفظ والرّد على الجهمیة والمشبهه چنین مى گوید:

... و هم چنین این افراد را مى بینیم که وقتى غلوّ رافضى ها را درباره على و دوستى او، و مقدم داشتن او را بر کسانى که پیامبر«صلى الله علیه و آله و سلم » و اصحابش آن ها را بر على مقدم داشته اند، مى بینند، و یا ادعاى آن ها مبنى برشرکت على در نبوت پیامبر«صلى الله علیه و آله و سلم » و ادعاى علم غیب براى امامان از فرزندان على را مى بینند وهم چنین آن اعتقادات آن چنانى و امور سرّى و چیزهایى که منجر به کذب و کفر و افراط در جهل مى شود و هم چنین بدگویى آنان از برگزیدگان از سلف صالح و بغض نسبت به آن ها و تبرّى جستن از آن ها را مى بینند، این ها نیز مقابله به مثل کرده و در جهت خلاف آن ها گرفتار غلوّ مى شوند و على را ]از مقامش [ پایین مى کشند. این ها حق على را ناچیزمى شمارند و گفتار نادرست درباره او به کار مى برند. هرچند او را به صراحت به ستم گرى متهم نمى کنند، ولى به خون ریزى ناحق و کوتاهى کردن در حق عثمان و مقصر بودن در مسئله قتل او متهم مى کنند. اینان على را از روى نادانى ، از شمار امامان هدایت خارج کرده و در شمار امامان فتنه قرار مى دهند. او را به دلیل اختلاف نظر مردم درباره اش مستحق مقام و عنوان خلافت نمى دانند، ولى یزید بن معاویه را به دلیل اتفاق نظر مردم بر خلافتش مستحق این عنوان مى دانند. هرکس على را به نیکى یاد کند، او را متهم مى کنند. بسیارى از محدثان از ذکر احادیث فضایل على و اظهار آن چه نسبت به او واجب است اظهار شود، کوتاهى کرده اند، درحالى که همه آن احادیث وجه صحیح دارند. هم چنین اینان فرزندش حسین را خارجى و برهم زننده اجتماع و اتفاق مسلمانان و مهدور الدم مى دانند. اینان براى تأیید نظر خود به حدیث پیامبر«صلى الله علیه و آله و سلم » استناد کرده اند که گویا فرموده است : «من خرج على امتى و هم جمیع ، فاقتلوه کائناً ما کان ؛ هرکس بر امت من خروج کند در حالى که متحد و مجتمع هستند، او را بکشید، هرکس که باشد». این گروه على و اهل شورا را مساوى دانسته اند به این دلیل که اگر براى عمر فضیلت على ثابت مى شد، او را مقدم مى کرد و کار را به شورا واگذار نمى کرد. اینان کسى را که از على سخنى گفته یا حدیثى از فضایل اورا نقل کرده است ، رها کرده اند تا جایى که بسیارى از محدثان این گونه حدیث ها را نقل نکرده اند. در عوض به ذکرفضایل عمرو بن عاص و معاویه پرداخته اند. گویا فضایل تنها مال این دو نفر است و نباید این دو را واگذارند و فضایل على را نقل کنند. اگر کسى بگوید که على برادر رسول خدا«صلى الله علیه و آله و سلم » و پدر دو نوه او، یعنى حسن وحسین است و اصحاب کساء، على و فاطمه و حسن و حسین هستند، چهره ها درهم کشیده مى شوند. اگر کسى سخن پیامبر«صلى الله علیه و آله و سلم » را یادآور شود که فرمود: «من کنت مولاه فعلی ّ مولاه » و «انت منى بمنزلة هارون من موسى » و امثال این ها، این گروه در پى توجیهى براى این احادیث مى گردند تا آن را غیر معتبر و بى ارزش کرده و حق آن را ضایع سازند و این کار آن ها به جهت بغض آن ها به رافضه است . این ها به سبب دشمنى با رافضه چیزهایى را به على نسبت داده و بر او تحمیل کرده اند که از او به دور است ، و این عین نادانى است . اگر تو مى خواهى سالم بمانى ، خودت را با محبت افراطى (غلوّ در محبت ) و یا دشمنى با على به هلاکت نینداز، و هم چنین به سبب جنایت دیگران کینه اى نسبت به على روا مدار که اگر چنین کردى تو جاهل افراطى در بغض على هستى . باید جایگاه او را نسبت به رسول خدا«صلى الله علیه و آله و سلم » بشناسى که او تربیت یافته رسول خدا«صلى الله علیه و آله و سلم » و برادر وداماد او بود. او در راه مبارزه با دشمنان رسول خدا«صلى الله علیه و آله و سلم » بردبار بود و جان خود را در طبق اخلاص نهاد و در جنگ ها جان فشانى کرد. و باید جایگاه دینى و علمى والاى او و فضیلت و شجاعتش را بشناسى ، بدون آن که او را از جایگاهى که سلف صالح براى او قرار داده اند بالا ببرى زیرا آن ها فضایل او را مى دانستند و نسبت به او و دیگران آگاه تر از ما بودند. آن چه سلف صالح بر آن اجماع کردند حق آشکار، همان است و نباید در آن شک کرد واحادیث نقل شده گاهى دچار تحریف و خلط شده اند. اگر محبت تو به رسول خدا«صلى الله علیه و آله و سلم » سبب محبت تو به کسانى شده است که با على به منازعه و جنگ پرداخته و او را لعن کردند، به این دلیل که آنان صحابى رسول خدا«صلى الله علیه و آله و سلم » بوده و به آن حضرت خدمت کرده اند، این محبت به على سزاوارتر است ، زیراسابقه ، فضیلت و قرابتش به رسول خدا«صلى الله علیه و آله و سلم » از همه بیشتر بوده و از خواص آن حضرت محسوب مى شده است . و به سبب قربى که خداوند بین او و رسول خدا«صلى الله علیه و آله و سلم » در جریان مباهله قرار داد، آن جایى که فرمود: «قل تعالوا ندع ابناءَنا وابناءَکم »، پیامبر«صلى الله علیه و آله و سلم » حسن و حسین را آورد. و خداوند فرمود: «ونساءنا ونساءَکم »، پیامبر«صلى الله علیه و آله و سلم » فاطمه را آورد. و خداوند فرمود: «وانفسناوانفسکم »، پیامبر«صلى الله علیه و آله و سلم » على را آورد. اگر خداوند اراده کند که کسى را بصیرت ببخشد، او رابصیر خواهد کرد و اگر غیر از آن را اراده کند، او را سرگردان خواهد کرد. ³⁰

این عبارت ها به روشنى بیان گر آن است که ابن قتیبه سنّی ِ، دوست دار اهل بیت «علیهم السلام » بوده است ، نه ناصبى .

سؤال دیگر این است که ابن قتیبه در فروع فقهى پیرو کدام یک از مذاهب مشهور اهل سنّت بوده است ؟ جواب این سؤال مورد اتفاق نظر نیست . ابن تیمیه در این باره مى گوید: «ابن قتیبه از منسوبین به احمد است »³¹. از این سخن به دست مى آید که ابن قتیبه پیرو مذهب احمد بن حنبل و به اصطلاح حنبلى بوده است . عبدالحمید جندى در کتاب اعلام العرب مى گوید:

براى من روشن است که ابن قتیبه مجتهد نبوده و مذهبى ویژه خود در فقه نداشته است ، و به طور مسلم مانند اغلب علماى هم عصر خویش شافعى نبوده ، زیرا سُبکى او را در طبقات الشافعیه ذکر نکرده است . مالکى نیز نبوده است ، زیرا ابن فرحون او را در الدیباج المذهب نیاورده است . در طبقات الحنفیه کنوى و هم چنین در الجواهر المضیئه فى طبقات الحنفیه نیز از او یاد نشده است . پس شکى نیست که او گرایش به احمد بن حنبل داشته و بر مذهب او بوده است . ³²

ابن حجر در لسان المیزان از قول زکریا بن عبدالاعلى نقل مى کند که ابن قتیبه بر مذهب مالک (مالکى ) بوده است .³³

از سوى دیگر احمد عبدالباقى درباره ابن قتیبه مى گوید: او علاوه بر شهرتى که در لغت ، ادب ، علوم قرآن و حدیث داشت ، از فقهاى بزرگ نیز بود. او ]مانند طبرى و بخارى [ مذهب فقهى خاصى داشت که با علم و اجتهاد خود به آن رسیده بود و مقلد هیچ کدام از مذاهب فقهی ِ معروف نبود. ابن ندیم و ابن خلکان از دو کتاب فقهى به نام جامع الفقه والتفقیه براى وى یاد کرده اند. ³⁴

البته این ادعاى احمد عبدالباقى اثبات نشده و دلیل قانع کننده اى براى آن وجود ندارد. خود او نیز براى این ادعا هیچ دلیل مستندى ارائه نکرده است و هیچ کدام از کسانى که درباره ابن قتیبه مطلبى گفته اند چنین ادعایى نکرده اند. هم چنین در منابع معتبر، مطلبى که این ادعا را ثابت کند نیافتیم ، بلکه شواهدى برخلاف این ادعا نیز مشاهده مى کنیم . به عنوان مثال ، ذهبى مى گوید:

قاسم بن اصبغ گفته است که ابن قتیبه کتابى در فقه دارد و او از ابن راهویه مطالب زیادى نقل کرده است . از ابن اصبغ سؤال شد که کتاب ]فقهى [ او ]چگونه است [ آیا از آن استفاده مى شود؟ گفت : نه ، به خدا سوگند، من با طبرى وابن سریج که صاحب نظر هستند، در این باره گفت وگو کردم و پرسیدم که کتاب ابن قتیبه در فقه چگونه است ؟ آن هاگفتند: چیز مهمى نیست . کتاب فقهى ابوعبید نیز چیز مهمى نیست . سپس گفتند: این ها اهل فقه نیستند و عنوان فقیه سزاوارشان نیست . شما اگر فقه مى خواهید به کتاب شافعى و داود و امثال آن ها مراجعه کنید. ³⁵

بنابراین مى توان گفت که ابن قتیبه مجتهد نبوده و مذهب فقهى ویژه خود نداشته است ، بلکه پیرو یکى از مذاهب فقهى مشهور اهل سنت بوده و همان طورى که یادآور شدیم در این مورد دو قول وجود دارد، یکى آن که پیرو مذهب حنبلى بوده و دیگرى آن که پیرو مذهب مالکى بوده است .

البته از آرا و دیدگاه هاى او و گرایشى که به احمد بن حنبل داشته ، استنباط مى شود که او حنبلى بوده است . اهل حدیث بودن او و گرایش او به احمد ابن حنبل و مخالفتش با ابوحنیفه و مذهب او و امثال این ها، حنبلى بودن او راتقویت مى کند. هم چنین مى توان شواهدى نیز براى مالکى بودن او ذکر کرد هرچند این شواهد نمى توانند دلیلى براى مالکى بودن او باشند. یکى از شواهد آن است که پسرش احمد که به شدت تحت تأثیر آثار و افکار پدرش بود و عمرخود را صرف حفظ و ترویج آثار پدرش کرد و او از خود هیچ اثرى برجاى نگذاشت ، پیرو مذهب مالکى بود و ظاهراًکسى خلاف آن را نگفته است . به نظر مى رسد کسى که تا این حد تحت تأثیر کسى باشد و مروج آثار او باشد، درمذهب نیز پیرو مذهب اوست .

نکته دیگر این که اهل مغرب که غالباً مالکى بوده و هستند به ابن قتیبه بسیار گرایش داشتند و آثار او در آن جا رواج بسیارداشت و اهل آن جا مى گفتند: هر خانه اى که در آن از تصنیفات ابن قتیبه نباشد خیرى در آن نیست و هم چنین به کسى که بدگویى از ابن قتیبه را جایز مى شمرد، اتهام زندقه مى زدند. ³⁶

ج ) فضاى زندگى علمى

ابن قتیبه در بغداد رشد کرد و دوران نوجوانى و جوانى خود، یعنى دوران نشاط علمى و بهار کسب علم و دانش را دربغداد سپرى کرد. وى در اواخر دوران خلافت مأمون عباسى که دوران رشد و شکوفایى علمى بغداد و جهان اسلام بود، قدم به میدان آموزش و کسب علم و دانش نهاد.

فضاى علمى بغداد، فضایى باز و آزاد بود و نهضت ترجمه اوج گرفته و افکار و اندیشه هاى گوناگون وارد جهان اسلام شده بود. بغداد محل تضارب آرا و رشد اندیشه ها بود. معتزله با نشاط و فعال وارد فضاى علمى و فرهنگى شده ومناظره هاى علمى و کلامى بالا گرفته بود. مأمون عباسى رسماً از معتزله حمایت کرد و معتزلیان اوج گرفتند. دو تن ازجانشینان مأمون ، یعنى معتصم و واثق نیز از جریان معتزله حمایت کردند. البته این وضع دوام نیافت و متوکل عباسى با تغییر جهت و برخلاف خلفاى قبلى ، بر ضد معتزله موضع گیرى کرد. حمایت متوکل از اهل حدیث و مخالفت او بامعتزله موجب شد که ستاره بخت معتزله افول کند و اهل حدیث اوج بگیرند.

تغییر پایتخت خلافت از بغداد به سامرا و سلطه ترکان بر دستگاه خلافت و موضع گیرى خلیفه بر ضد معتزله و شیعیان و به طور کلى ایرانیان از ویژگى هاى این دوران بود. البته تغییر پایتخت از بغداد به سامرا تأثیر چندانى بر فضاى علمى وفرهنگى نگذاشت و بغداد همچنان مرکز علمى جهان اسلام باقى ماند.

نکته دیگر این که سلطه ترکان بر دستگاه خلافت و موضع گیرى بر ضد عنصر ایرانى در دستگاه خلافت باعث شد که نهضت شعوبى گرى که غالباً از جانب ایرانیان بود اوج بگیرد. ابن قتیبه در مقابله و مبارزه با معتزله و شعوبیه با دستگاه خلافت ، هم سو بود. مبارزه با این دو گروه در آثار ابن قتیبه به روشنى به چشم مى خورد. افکار و اندیشه هایش از این جهت براى دستگاه خلافت با اهمیت بود. از این رو رابطه ابن قتیبه با دستگاه خلافت ، به ویژه عبیدالله بن یحیى بن خاقان ، وزیر متوکل ، رابطه اى مثبت و حسنه بود. ابن قتیبه کتاب ادب الکاتب را به خاقانى تقدیم کرد. خاقانى نیزمنصب قضاوت دینور را به او سپرد. البته این بدان معنا نیست که ابتدا ابن قتیبه کتاب را تقدیم کرد و بعد قاضى شد، بلکه ظاهراً قضیه برعکس است و تقدیم کتاب بعد از دوران قضاوت در دینور بوده است .

خلاصه این که ابن قتیبه در دوران رشد و شکوفایى علمی ِ بغداد از محضر اساتید و دانشمندان برجسته اى کسب علم کرد و فضاى باز علمى و فرهنگى بغداد و تضارب آرا و اندیشه ها، او را عالمى برجسته و اندیشمندى توانا ساخت وتوانست به زودى قله هاى علمى را یکى پس از دیگرى فتح کند.

د) جایگاه علمى

چنان که گذشت ، ابن قتیبه در فضاى علمى بانشاط و بالنده بغداد وارد عرصه علم و دانش شد. او از استعداد بالایى برخوردار بود و مدارج علمى را با سرعت پشت سر گذاشت و به جایگاه علمى رفیعى دست یافت . وى در فضاى بازعلمى و در میان تضارب آرا و اندیشه هاى مختلف رشد کرد و دانش هاى گوناگونى را فرا گرفت . ابن قتیبه در علوم مختلفى مانند علوم قرآن ، حدیث ، فقه ، تاریخ ، لغت و ادبیات عرب صاحب نظر شد. در ادبیات عرب دو مکتب بصره و کوفه را درهم آمیخت ³⁷ و مکتب جدیدى به نام مکتب بغداد ایجاد کرد. ³⁸ او کتاب هاى فراوانى درموضوعات گوناگون از خود برجاى گذاشت . منابع حدود 47 کتاب با ذکر نام به او نسبت داده اند. ³⁹

ابن قتیبه از نظر علمى جایگاه والایى یافت و با بسیارى از دانشمندان و صاحب نظران دست و پنجه نرم کرد. هم چنین با فرقه هاى مختلف مذهبى ، کلامى و فکرى ، مانند معتزله ، مشبهه ، شعوبیه و... به مبارزه برخاست و کتاب هایى درردّ دیدگاه هاى آن ها نوشت .

مسلم بن قاسم درباره ابن قتیبه مى گوید:

او از عالمان لغت و کثیر التألیف و آگاه به تصنیف و راست گو و از اهل سنّت است . ⁴⁰

خطیب بغدادى او را صاحب تصانیف مشهور و کتاب هاى معروف و ثقه و متدین و فاضل معرفى کرده ، ⁴¹هم چنان که ذهبى نیز وى را خزانه علم خوانده است . ⁴²

ابن کثیر در وصف ابن قتیبه مى گوید:

ابن قتیبه نحوى ، لغوى و صاحب تصانیف بسیار و بدیع و مفید است که دربردارنده علوم فراوان و سودمندى هستند واو یکى از عالمان و ادیبان و حافظان وارسته است . ⁴³

ابن خلکان مى گوید: «او فاضل و ثقه است و جمیع تصانیف او مفید هستند». ⁴⁴

ابن تیمیه به نقل از کتاب التحدیث بمناقب اهل الحدیث چنین آورده است :

او یکى از پیشوایان بزرگ و عالمان فاضل است که تصانیفش از همه بهتر و نظم و ترتیب بهترى دارند. او حدودسى صد تصنیف دارد. ⁴⁵

البته همه صاحب نظران چنین نظرى ندارند و برخى از آن ها ابن قتیبه را نقد کرده اند. ابومنصور ازهرى (370 ق ) درمقدمه کتابش تهذیب اللغه مى گوید:

ابوحمد عبدالله بن مسلم دینورى کتاب هایى درباره مشکل القرآن ، غریب القرآن ، مشکل الحدیث و... نگاشته است . در باب غریب الحدیث ، مطالبى در ردّ دیدگاه هاى ابوعبید نوشته و نام آن را اصلاح الغلط نهاده است . من این مطالب را جست و جو و بررسى کردم و از اشتباهات او آگاهى یافتم . البته در بیشتر موارد نظریه هایش درست است . جاهایى که مرتکب اشتباه شده است ، یادآورى کرده و در کتاب خود آورده ام و صورت درست آن را آورده ام . من ندیده ام کسى او را در آن چه از ابى حاتم سجزى و عباس بن فرج ریّاشى و ابى سعید مکفوف بغدادى نقل کرده است ، متهم به کذب کرده باشد. ولى آن چه خودش با تکیه بر رأى و نظر خود بیان کرده ، مانند معانى غامض یا یک مطلب مشکل از علل تصریف و نحو و یا یک مطلب غریب ، چه بسا در چیزهایى دچار لغزش شده است که بر کسى که اندک آگاهى و علمى داشته باشد، پوشیده نیست . من او را چنین یافتم که در موضوعاتى که به نیکى به آن علم و آگاهى ندارد، به حدس وگمان روى مى آورد. و ابن انبارى (م 328 ق ) به او غفلت و کند فهمى و کمى آگاهى نسبت داده ، حدود یک چهارم ازمطالبى را که در باب مشکل القرآن نوشته است ، ردّ مى کند. ⁴⁶

ابوطیب عبدالواحد بن على در کتاب مراتب النحویین درباره ابن قتیبه مى گوید:

او حکایات و روایاتى از کوفیین آورده که موثق نیستند و مطلب خلط شده است .

و درباره برخى آثار او از جمله المعارف و الشعر والشعراء و عیون الاخبار و... مى گوید:

ابن قتیبه چیزهایى را شروع کرده ولى نتوانسته است به درستى از عهده آن برآید، مانند تألیف این گونه آثار. ⁴⁷

البته افرادى مانند ذهبى ، سیوطى و دیگران تلاش کرده اند که به اشکالات وارده بر ابن قتیبه پاسخ دهند که برخى ازجواب ها جانب دارانه است . گفتنى است که ابومنصور ازهرى بعد از نقد و بررسى آثار و دیدگاه هاى ابن قتیبه و ابوتراب ، درباره آن ها چنین مى گوید:

... و آن دو از لحاظ شهرت و بلندى آوازه و تألیفات نیکو، در جایگاهى هستند که از خطایى به این شکل و لغزش هایى که در آثار آن ها رخ داده ، چشم پوشى مى شود. ⁴⁸

گفتنى است که اولین مخالف ابن قتیبه که بیشترین خصومت را با او داشته و او را متهم کرده ، ابوبکر محمد بن قاسم انبارى (328 ق ) است . دومین خصم او، دارقطنى ، شاگرد ابن انبارى است . سومین آن ها حاکم ، شاگرد دارقطنى است . بعد از او بیهقى ، شاگرد حاکم است . خواه نا خواه این ها همه متأثر از ابن انبارى هستند و بیشتر مخالفت ها باابن قتیبه به دیدگاه هاى ابن انبارى برمى گردد.

به هر حال ، بسیارى از مخالفت ها با ابن قتیبه ریشه در اختلافات فکرى و فرقه اى دارد. عده اى به سبب آن که او با اهل رأى و قیاس مانند ابوحنیفه مخالف بوده است ، او را مورد انتقاد و حمله قرار داده و عده اى نیز به دلیل مخالفت او بامعتزله بر او تاخته و گفته اند که او بد زبان بوده و به عالمان بزرگ بى احترامى کرده است . ⁴⁹

ه) آثار و تألیفات

ابن قتیبه آثار زیادى از خود برجاى گذاشته است . ابوالعلاء معرى شمار کتاب هاى او را 65 عنوان ⁵⁰ و ابن تیمیه به نقل از کتاب التحدیث بمناقب اهل الحدیث تعداد آن ها را سى صد⁵¹ عنوان ذکر کرده است . ولى آن چه بامشخصات و نام و نشان به او نسبت داده اند حدود 47⁵² عنوان است که ما در این جا آن ها را با توضیحات مختصرذکر مى کنیم . البته براى تنظیم این بخش ، از منابع گوناگون ، از جمله فهرست ابن ندیم ، معجم الادباء یاقوت ، انباءالرواة قفطى ، وفیات الاعیان ابن خلکان ، سیر اعلام النبلاء ذهبى ، الوافى بالوفیات صفدى ، کشف الظنون حاجى خلیفه و... استفاده کرده که براى جلوگیرى از اطاله کلام و تفصیل بى مورد، از ذکر تفصیلى منابع در پاورقى معرفى آثارابن قتیبه خوددارى کرده ایم .

1. مشکل القرآن (تأویل مشکل القرآن ) : منابع گوناگون از این کتاب یاد کرده اند. ابن ندیم آن را با نام المشکل ذکر کرده است . این کتاب با تحقیق و مقدمه سید احمد صقر چاپ شده است . موضوعات مورد بحث آن عبارت اند از: قوت بیان عرب ، گستردگى دایره مجاز در این زبان ، وجوه قرآن و متشابهات آن ، مجاز، استعاره ، مقلوب ، حذف ، اختصارو... .

2. غریب القرآن : بسیارى از منابع ، از این کتاب یاد کرده اند. ابن قتیبه در این کتاب درباره الفاظ غریب در قرآن و امثال آن بحث مى کند.

3. معانى القرآن : داودى و سیوطى در بغیه آن را ذکر کرده اند. ظاهراً این همان کتاب غریب القرآن است و کتاب جداگانه اى نیست .

4. القراءات : ابن ندیم از آن یاد کرده ، هم چنان که خود ابن قتیبه نیز در کتاب مشکل القرآن به آن اشاره کرده است .

5. اعراب القراءات (اعراب القرآن ) : ابن خلکان و قفطى با نام اعراب القراءات و ابن ندیم ، سیوطى و داودى با نام اعراب القرآن از آن یاد کرده اند. ظاهراً اعراب القرآن صحیح است ، زیرا با وجود «القراءات » جایى براى «اعراب القراءات »باقى نمى ماند.

6. الرد على القائل بخلق القرآن : داودى و سیوطى به آن اشاره کرده اند.

7. آداب القراءه : حاجى خلیفه از آن یاد کرده است ، البته احتمال دارد این همان القراءات باشد.

8. غریب الحدیث : بسیارى از منابع به آن اشاره کرده اند و مسلماً چنین کتابى دارد.

9. اصلاح غلط ابى عبید: داودى و سیوطى با همین عنوان ، ابن خلکان ، قفطى و ابن عماد با عنوان اصلاح الغلط وابن ندیم با نام اصلاح غلط ابى عبید فى غریب الحدیث از آن یاد کرده اند.

10. مشکل الحدیث : بسیارى از منابع به آن اشاره شده و مورد تردید نیست . در برخى منابع با عنوان هاى دیگرى مانندمختلف الحدیث و اختلاف تأویل الحدیث از آن یاد شده ، ولى ظاهراً این ها کتاب هاى مستقلى نیستند و همه این هایک کتاب است .

11. المسائل والاجوبه : داودى و سیوطى با همین عنوان به آن اشاره کرده اند، ولى ابن ندیم ، ابن خلکان و قفطى عنوان المسائل والجوابات را آورده اند.

12. دلائل النبوة : ابن ندیم ، داودى ، سیوطى و حاجى خلیفه آن را با همین نام خوانده اند، ولى ابن انبارى با نام دلائل النبوة من الکتب المنزلة على الانبیاء و قاضى عِیاض در کتاب المدارک با نام أعلام النبوة به آن اشاره کرده اند.

13. جامع الفقة: ابن ندیم با همین نام و قفطى با نام کتاب الفقه از آن یاد کرده اند.

14. کتاب التفقیه : ابن ندیم ، ابن خلکان ، قفطى و حاجى خلیفه آن را ذکر کرده اند، ولى ظاهراً این همان کتاب الفقه یاجامع الفقه است ، نه کتاب دیگرى .

15. کتاب الاشربه : ابن ندیم ، ابن خلکان ، قفطى ، ابن عماد و حاجى خلیفه آن را نام برده اند.

16. الردّ على المشبهه : ابن ندیم ، داودى ، سیوطى و قفطى آن را ذکر کرده اند. ظاهراً این همان کتاب الاختلاف فى اللفظ والرد على الجهمیه والمشبهه است .

17. ادب الکاتب : بسیارى از منابع آن را آورده اند. خطیب بغدادى و ابن انبارى آن را با عنوان ادب الکتّاب ذکر کرده اند. ابن سیّد بطلیوسى شرحى با عنوان الاقتضاب فى شرح ادب الکتّاب نوشته که با نام دوم سازگار است .

18. عیون الشعر: ابن ندیم به آن اشاره کرده و مشتمل بر ده کتاب (جزء) دانسته است .

19. کتاب المراتب والمناقب من عیون الشعر: این را نیز ابن ندیم آورده و ظاهراً جزئى از همان کتاب عیون الشعر است ، نه کتاب دیگرى .

20. معانى الشعر الکبیر: ابن ندیم آن را ذکر کرده و مشتمل بر دوازده جزء دانسته است .

21. دیوان الکتّاب : ابن ندیم ، داودى ، سیوطى و حاجى خلیفه آن را نام برده اند.

22. تقویم اللسان : حاجى خلیفه آن را ذکر کرده ، ولى معلوم نیست کتاب ابن قتیبه باشد، مگر این که جزئى از کتاب ادب الکاتب باشد.

23. خلق الانسان : ابن ندیم ، داودى ، سیوطى و حاجى خلیفه آن را ذکر کرده اند.

24. کتاب الخیل : ابن ندیم ، ابن خلکان ، داودى ، سیوطى و قفطى آن را ذکر کرده اند، ولى حاجى خلیفه آن را با نام کتاب الحیل آورده است .

25. الانواء: ابن ندیم ، داودى ، سیوطى ، ابن خلکان ، سمعانى ، قفطى و حاجى خلیفه از آن یاد کرده اند. چنین کتابى به ابوحنیفه دینورى نیز نسبت داده شده است . این دو کتاب را با خصوصیات مشترک توصیف کرده اند و احتمال دارد که یک کتاب بوده و به هر دو نسبت داده باشند.

26. جامع النحو الکبیر: ابن ندیم ، داودى ، سیوطى ، قفطى و حاجى خلیفه آن را ذکر کرده اند.

27. جامع النحو الصغیر: ابن ندیم ، داودى ، سیوطى ، قفطى و حاجى خلیفه آن را آورده اند.

28. المسیر والقداح : ابن ندیم ، ابن خلکان ، قفطى و حاجى خلیفه به آن اشاره کرده اند.

29. فضل العرب والتنبیه على علومها: ابن قتیبه در کتاب عیون الاخبار به این کتابش اشاره کرده و گفته است : «براى شاعران کتابى و براى شعر، بابى طولانى در کتاب العرب اختصاص داده ام ». ⁵³ ابن قتیبه در این جا نام مختصر این کتاب راذکر کرده است نه کامل آن را. ⁵⁴ نسخه اى از این کتاب در دارالکتب المصریه نگهدارى مى شود که صفحات اولش از بین رفته و نام کتاب مشخص نیست . در اول جزء دوم آن نوشته شده : «فضل العرب على العجم » و در پایان جزء اول نوشته شده است : پایان کتاب «العرب وعلومها». شاید از بین رفتن صفحه اول این کتاب باعث شده است که نام هاى مختلفى از قبیل فضل العرب على العجم ، فضل العرب والتنبیه على علومها و کتاب العرب وعلومها و هم چنین التسویه بین العرب والعجم براى آن ذکر کنند. ⁵⁵

البته بسیارى از منابع از آن با نام التسویه بین العرب والعجم یاد کرده اند. شایسته مقام و جایگاه عالمى مانند ابن قتیبه هم همین است که کتابش را با چنین عنوانى و با همین موضوع بنویسد، ولى آن چه ابن عبد ربه در کتاب العقد الفرید ازآن نقل کرده ، با عنوان فضل العرب على العجم سازگارتر است . ابن عبد ربه چنین آورده است :

ابن قتیبه در کتاب تفضیل العرب گفته است : «واما اهل تسویه ... ؛ گروهى از آن ها برخى از ظواهر قرآن و حدیث را گرفته و با آن بر ضد مخالفانشان احتجاج کرده ، ولى درست در معناى آن دقت نکرده اند. آنان به آیاتى مانند «یا ایها الناس اناخلقناکم من ذکر وانثى وجعلناکم شعوباً و قبائل لتعارفوا، ان ّ اکرمکم عندالله اتق'کم » و آیه «انّما المؤمنون اخوة » ونیز به قول پیامبر«صلى الله علیه و آله و سلم » در خطبه حجة الوداع که فرموده است : «أیّها الناس ان ّ الله قد اذهب عنکم نخوة الجاهلیه وتفاخرها بالا´باء، لیس لعربی ّ على عجمى فخر الاّ بالتقوى ، کلّکم لا´دم وآدم من تراب » و هم چنین به قول دیگرش که فرموده است : «المؤمنون تتکافأ دماؤهم ویسعى بذمتهم ادناهم وهم یدٌ على مَن سواهم »، تمسک جسته اند. معنایى که ازاین آیات و روایات برداشت مى شود این است که همه مؤمنان در طریق احکام و منزلت نزد خدا و در روز قیامت برابرند ]نه در امور دنیا[. اگر همه مردم در امور دنیا برابر بودند و هیچ کس بر دیگرى برترى نداشت مگر در اموراخروى ، دیگر در دنیا شریف و غیر شریف و فاضل و مفضول وجود نداشت ، در حالى که پیامبر«صلى الله علیه و آله وسلم »فرموده است : «هرگاه کریم قومى نزد شما آمد، او را اکرام کنید» و هم چنین فرموده است : «از لغزش بزرگان صاحب جاه در گذرید»، و درباره قیس بن عاصم فرموده است : «او سَرْوَر اهل وبر (چادر نشینان ) است ». مردم عرب ضرب المثل ها و جمله هاى حکیمانه اى دارند، مثلاً مى گویند: «مردم همواره با خیر، قرین اند مادامى که مختلف باشند و هرگاه برابر شوند هلاک گردند». یا مى گویند: «مردم قرین خیر خواهند بود مادامى که در بین آن ها اشراف واخیار وجود داشته باشد، هرگاه همه آن ها باهم یک سان شوند هلاک خواهند شد». اقوام عرب هرگاه قومى را مذمت کنند، مى گویند: «مانند دندان هاى الاغ باهم برابرند». چگونه تمام مردم در فضایل برابر خواهند بود، درحالى که یک نفر در اعضایش نابرابرى وجود دارد و برخى از اعضا بر اعضاى دیگر برترى دارد. مثلاً سر بر دیگر اعضاى بدن فضیلت دارد، چون جایگاه عقل و حواس پنج گانه است . و نیز مى گویند که قلب ، امیر بدن است و برخى اعضاى بدن خادم اعضاى دیگرند. ابن قتیبه مى گوید: مهم ترین چیزى که شعوبیه ادعا مى کنند، تفاخر به آدم «علیه السلام » است وآن ها به قول پیامبر اعظم «صلى الله علیه و آله و سلم » تمسک مى کنند که فرموده است : «مرا بر آدم «علیه السلام » برترى ندهید، زیرا من حسنه اى از حسنات او هستم ». هم چنین آن ها به دیگر انبیا تفاخر مى کنند که همگى از عجم هستندغیر از چهار نفر؛ هود، صالح ، اسماعیل و محمد«صلى الله علیه و آله و سلم ». به این آیه نیز احتجاج مى کنند که مى فرماید: «ان ّ الله اصطفى آدم ونوحاً وآل ابراهیم وآل عمران على العالمین ... ». سپس به اسحاق و اسماعیل فرزندان ابراهیم «علیهم السلام »بر عرب تفاخر مى کنند که اسحاق از ساره ، و اسماعیل از کنیزى به نام هاجر است ... . آن هاعجم را فرزندان زنى آزاد، و عرب را فرزندان زنى کنیز مى دانند، زیرا عرب از نسل هاجر است و هاجر کنیز بوده است . این ها در این مورد اشتباه کرده اند، زیرا به هر کنیزى «لخناء» نمى گویند. لخناء به کنیزان شترچران و هیزم شکن مى گویند. این واژه از لَخَن َ به معناى بدى بوى بدن گرفته شده است . هاجر کسى است که خداوند او را از هر پلیدى پاک کرده و لایق همسرى ابراهیم خلیل «علیه السلام » و مادرى اسماعیل «علیه السلام » و محمد«صلى الله علیه و آله وسلم »گردانیده است . آیا براى یک ملحد جایز است که او را لخناء بنامد، تا چه رسد به یک مسلمان ؟⁵⁶

این ها مطالبى بود که ابن عبد ربه از کتاب فضل العرب ابن قتیبه نقل کرده است . البته ابن عبد ربه سخن ابن قتیبه را نقد وبا نظر او مخالفت کرده است . در این مسئله حق با ابن عبد ربه است ، زیرا هیچ فضیلتى بر مبناى زبان و نژاد نیست . بهتر بود ابن قتیبه سعى کند که این ملاک هاى کاذب را نفى و ملاک واقعى برترى در اسلام را که همان تقوا و فضیلت هاى انسانى است ، اثبات کند. شایان توجه است که نقل این مطالب به منظور روشن شدن هرچه بیشتر محتواى کتاب ابن قتیبه و نیز آشکارشدن چگونگى مقابله وى با شعوبیه بود.

30. عیون الاخبار: بیشتر منابع ، این کتاب را ذکر کرده اند. این کتاب مشتمل بر ده جزء است : 1 - کتاب السلطان ، 2 -کتاب الحرب ، 3 - کتاب السؤدد، 4 - الطبایع والاخلاق المذمومه ، 5 - کتاب العلم والبیان ، 6 - کتاب الزهد، 7 -کتاب الاءخوان ، 8 - کتاب الحوائج ، 9 - کتاب الطعام ، 10 - کتاب النساء.

از مقدمه کتاب به دست مى آید که کتاب هاى المعارف و الاشربه تکمله کتاب عیون الاخبار هستند. ⁵⁷

31. طبقات الشعراء: ابن خلکان ، داودى ، سیوطى ، قفطى و ابن عماد، آن را به همین نام آورده اند، ولى ابن ندیم با نام الشعر والشعراء از آن یاد کرده است .

32. الحکایة والمحکى : تنها ابن ندیم آن را ذکر کرده است .

33. فرائد الدّر: تنها ابن ندیم به آن اشاره کرده است .

34. حکم الامثال : تنها در الفهرست ابن ندیم آمده است .

35. آداب العشره : این را نیز تنها ابن ندیم در الفهرست آورده است .

36. کتاب العلم : ابن ندیم و قفطى آن را ذکر کرده اند، ولى احتمال دارد که این همان جزء پنجم از کتاب عیون الاخبارباشد. داودى و سیوطى با نام کتاب القلم به آن اشاره کرده اند.

37. تعبیر الرؤیا: ابن ندیم و ابوطیب لغوى آن را با همین نام ذکر کرده اند، ولى خود ابن قتیبه در مقدمه عیون الاخبار باعنوان تأویل الرؤیا از آن یاد کرده است .

38. الجوابات الحاضره : داودى ، سیوطى و حاجى خلیفه آن را ذکر کرده اند.

39. الجراثیم : کسى این کتاب را جزء آثار ابن قتیبه ذکر نکرده است ، ولى نسخه اى از این کتاب در کتابخانه الظاهریه دمشق وجود دارد که نام ابن قتیبه روى آن نوشته شده است .

40. المعارف : این کتاب با همین عنوان به ابن قتیبه نسبت داده شده ، ولى حاجى خلیفه در کشف الظنون نام آن راالمعارف فى التاریخ ذکر کرده است . گفتنى است در کتابخانه الظاهریه دمشق نیز کتابى با عنوان تاریخ ابن قتیبه وجوددارد که استاد اسحاق حسینى آن را بررسى کرده و به این نتیجه رسیده که این همان المعارف است . ⁵⁸

این کتاب به صورت یک دایرة المعارف مختصر است که شامل علوم و معارفى است که با موضوع تاریخ مرتبط اند، مانند تاریخ انبیا، انساب عرب ، سیره پیامبر اکرم «صلى الله علیه و آله و سلم »، صحابه ، تابعین ، خلفا، اخبار و روایات ، نَسَب ، حدیث ، شعر، والیان و اخبار ملوک عرب و عجم .

41. الامامه والسیاسه : این کتاب منسوب به ابن قتیبه دینورى است ، ولى بسیارى از صاحب نظران این نسبت را ردّ کرده ودلایلى بر آن آورده اند که اهم آن ها را بررسى مى کنیم :

1. کسانى که به شرح زندگانى و آثار ابن قتیبه پرداخته اند، چنین کتابى را براى او ذکر نکرده اند، به جز قاضى ابوعبداللهتوزى ، معروف به ابن شباط . ⁵⁹

2. نویسنده در متن کتاب یادآورى مى کند که پاره اى از اطلاعات خود را درباره فتح اندلس از کسانى گرفته است که درفتح اندلس حضور داشته اند. بنابراین ، با توجه به این که فتح اندلس در سال 92 ق رخ داده و ولادت ابن قتیبه در سال 213 ق بوده است ، ابن قتیبه نمى تواند نویسنده این کتاب باشد. ⁶⁰

3. معمولاً ابن قتیبه در کتاب هایش از مشایخ خود یاد کرده و مطالبى از آن ها نقل مى کند، ولى در این کتاب نامى از آن هانیست . ⁶¹

4. اسلوب این کتاب با اسلوب ابن قتیبه در دیگر آثارش مغایر است . ⁶²

5. در این کتاب ، روایتى از ابن ابى یعلى محمدبن عبدالرحمن انصارى (متوفاى سال 146 ق ) نقل شده ، در حالى که درگذشت او 65 سال پیش از ولادت ابن قتیبه بوده است . ⁶³

6. در این کتاب از مراکش یاد شده است در حالى که شهر مراکش در سال 454 ق به دست یوسف بن تاشفین بنا شد ودر زمان ابن قتیبه شهر مراکش وجود نداشته است . ⁶⁴

7. در این کتاب به اخبار اندلس عنایت خاصى شده و مطالب فراوانى درباره اندلس ذکر شده است که براى ابن قتیبه ومعاصران او شناخته شده نبود. ⁶⁵

8. خود ابن قتیبه در آثار دیگرش به این کتاب اشاره نکرده است . ⁶⁶

دلایل دیگرى نیز ذکر شده است که ذکر آن ها ضرورى به نظر نمى رسد. البته برخى از این دلایل که یادآور شدیم ، پذیرفته نیست . براى مثال ، دلیل دوم و پنجم نمى توانند مشکلى را حل کنند، زیرا نویسنده کتاب هر کس باشد، مقدم بر ابن قتیبه نخواهد بود و اشکال یاد شده بر او هم وارد است . از این گذشته ، ممکن است نویسنده واسطه ها را نیاورده و مستقیماً مطلب را از راوى اصلى نقل کرده باشد.

جبرائیل جبّور دلیل ششم را هم رد کرده و گفته است که در چاپ 1331ق نام مراکش نیامده و فقط مغرب ذکر شده است . ⁶⁷ البته جبّور نیز معتقد است که کتاب الامامه والسیاسه تألیف ابن قتیبه نیست و دلایل دیگرى نیز ذکرمى کند، از جمله این که این کتاب مشتمل بر تاریخ برخى خلفاى عباسى است که پس از دوران حیات ابن قتیبه بوده اند.⁶⁸

حال سؤال این است که اگر کتاب الامامه والسیاسه تألیف ابن قتیبه نیست ، پس اثر چه نویسنده اى است ؟ چند احتمال مطرح است :

1. تألیف ابن حزم اندلسى متوفاى 456 قمرى است .

2. اثر دانشمندى مغربى یا مصرى است .

3. تألیف ابن قتیبه نیست ، ولى نمى دانیم تألیف چه کسى است .

4. تنها بخشى از آن ، نگاشته ابن قتیبه است و به همین سبب به او نسبت داده شده ، چون نویسنده بقیه بخش هاى آن شناخته شده نیست .

هر کدام از این احتمالات قائل یا قائلانى دارد. قول اول را جبرائیل جبّور مطرح کرده است . او مى گوید:

پانزده سال پیش که به تصحیح متن کتاب الذخیرة فى محاسن اهل الجزیره تألیف ابن بسام ، مشغول بودم ، گزارش هایى درباره ابن حزم ، از جمله فهرستى از کتاب هایش را درآن دیدم . در بین آن ها عنوان کتاب الاءمامه والسیاسه را یافتم . این امر، نظر مرا تقویت کرد که نویسنده الامامه والسیاسه باید متفکرى اندلسى باشد. بعداً با مطالعه بیشتر به یقین رسیدم که نوسنده آن ابن حزم اندلسى است . ⁶⁹

جبور براى اثبات نظریه خود دلایلى ذکر کرده است که اهم آن ها عبارت اند از:

1. در متن کتاب ، نکاتى علیه عراقى ها در زمان خلافت عباسى وجود دارد که اولاً: نشانه عراقى نبودن نویسنده و ثانیاً:متأخربودن او از ابن قتیبه است ، به طورى که خلافت آن خلفا را که بعد از ابن قتیبه بوده اند درک کرده است .

2. تعرض به صحابه و ائمه پیشین ، با مشرب ابن قتیبه سازگار نیست ، ولى با مرام ابن حزم سازگار است .

3. گرایش به شیعه و ضدیت با امویان که در متن کتاب وجود دارد، نشانه مشرب ابن حزم است ، نه مشرب ابن قتیبه .

4. نویسنده به طور مفصل به فتوحات اندلس و مغرب پرداخته ، ولى به فتح سوریه ، مصر، عراق و هند اشاره اى نکرده است . این ، گویاى اهتمام و عنایت نویسنده به مغرب و اندلس است . ⁷⁰

باتوجه به دلایل مذکور احتمال این که ابن حزم نویسنده کتاب الامامه والسیاسه باشد تقویت مى شود، ولى به طور قاطع نمى توان گفت که نویسنده آن ابن حزم است مگر این که مطلب جدیدى کشف و دلیل قاطع ترى اقامه گردد.

احتمال دوم را بروکلمان ⁷¹ مطرح کرده است و با احتمال اول منافاتى ندارد.

احتمال سوم را مى توان به محققانى نسبت داد که دلایلى براى ردّ انتساب کتاب به ابن قتیبه اقامه کرده اند، گرچه نویسنده اى براى آن ذکر نکرده اند.

احتمال چهارم را اسحاق موسى حسینى مطرح کرده است . ⁷² مى توان بین این قول و قول اول جمع کرد. به این صورت که مطالب پراکنده یا منتشر نشده اى با عنوان الامامه والسیاسه از ابن قتیبه وجود داشته که ابن حزم اندلسى آن را تکمیل و منتشر کرده است ، ولى با نام ابن قتیبه منتشر و مشهور شده است .

گفتنى است که کتاب هاى دیگرى نیز به ابن قتیبه نسبت داده اند که نمى توان دلیل قانع کننده اى براى اثبات آن اقامه کرد، مانند کتاب علم مناظر النجوم که تنها ابوریحان بیرونى از آن نام برده و از این که ابن قتیبه در این کتاب ، عرب ها رابرترین اقوام پنداشته ، وى را مورد انتقاد قرار داده است . کتاب هایى مانند استماع الغناء بالالحان ، الخط ، الصیام ، الوزراء، وصیت ، الوحش ، الالفاظ المغربه بالالقاب المعربه و تلقین المتعلمین فى النحو نیز نسبتشان به ابن قتیبه مشکوک است ، زیرا منابع معتبر از آن ها یاد نکرده اند.

برخى از کتاب هایى که به ایشان نسبت داده اند ظاهراً بخش هایى از یک کتاب دیگر اوست نه یک کتاب مستقل که قبلاًبه برخى از نمونه هاى آن اشاره شد. مثلاً الفرس بخشى از کتاب معانى الشعر، و تقوم اللسان بخشى از ادب الکاتب ، والمراتب والمناقب بخشى از عیون الشعر، و الابنیه بخشى از کتاب ادب الکاتب ، و النسب بخشى از المعارف است .

کتاب معجزات النبى نیز ظاهراً همان کتاب دلائل النبوه است و کتاب دیوان الکتاب نیز که قبلاً آن را به عنوان بیست ویکمین کتاب ذکر کردیم ، ظاهراً بخشى از کتاب عیون الشعر باشد.

و) استادان

پیش از این اشاره شد که ابن قتیبه در دوران نشاط علمى و شکوفایى فرهنگى و فعالیت فرقه هاى مختلف مذهبى وفکرى در بغداد، از محضر استادان برجسته اى کسب علم کرد. او در زمینه هاى مختلفى مانند علوم قرآنى ، حدیث ، فقه ، لغت و ادبیات عرب ، تاریخ و... از مشاهیر و دانشمندان عصر خویش بهره برد و خود در آن زمینه ها صاحب نظرو صاحب اثر شد.

منابع مختلف از افرادى به عنوان استاد ابن قتیبه نام برده اند که عبارت اند از:

1. ابو عثمان عمرو بن بحر جاحظ (متوفاى 254 ق ) : ابن قتیبه از بزرگان اهل حدیث در عصر خویش بود، ولى با وجوداین از محضر بزرگان معتزله نیز استفاده مى کرد. او از محضر جاحظ که یکى از سران معتزله بوده ، بهره برده است . او درکتاب عیون الاخبار مى گوید: «و در آن چه عمرو بن بحر از کتاب هایش به من اجازه داده ، گفته است :... ». این نشانه آن است که جاحظ استاد ابن قتیبه بوده و او از جاحظ اجازه نقل گرفته است .

2. احمد بن سعید لحیانى : او همکار علمى و دوست ابو عبید قاسم بن سلام بوده و ابن قتیبه کتاب الاموال و غریب الحدیث ابوعبید را در سال 231 ق بر احمد بن سعید خوانده است و بدین ترتیب ، این دو کتاب را از طریق احمد بن سعید فرا گرفته است . این مطلب ، نشانه آن است که ابن قتیبه در سن هیجده سالگى این دو کتاب را فرا گرفته است .

3. ابوعبدالله محمد بن سلام جمحى (متوفاى 231 ق ) : نویسنده طبقات الشعراء.

4. ابن راهویه ، ابویعقوب اسحاق بن ابراهیم (متوفاى 238 ق ) : وى از پیشوایان فقه و حدیث بود. او با شافعى ارتباط ومناظره علمى داشته است . بخارى ، مسلم ، ابوداود، ترمذى و نسائى از او روایت کرده اند. احمد بن خلیل درباره اوگفته است : «من نظیرى براى اسحاق نمى شناسم ». او برجسته ترین استاد ابن قتیبه مى باشد و ابن قتیبه بیش از همه از اوو احمد بن حنبل متأثر بوده است .

5. حرملة بن یحیى تجیبى (متوفاى 243 ق ) : او دوست و همکار علمى شافعى بوده است .

6. یحیى بن اکثم قاضى (متوفاى 242 ق ) : ظاهراً در مکه و در یک سفر حج ، مطالبى از او فرا گرفته است .

7. مروزى ، ابوعبدالله حسن بن حسین بن حرب سلمى (متوفاى 246 ق ) .

8. دعبل بن على خزاعى شاعر (متوفاى 246 ق ) .

9. ابوعبدالله محمد بن محمد بن مرزوق بن بکیر بن بهلول باهلى بصرى (متوفاى 248 ق ) .

10. زیادى ، ابو اسحاق ابراهیم بن سفیان (متوفاى 249 ق ) : او شاگرد سیبویه ، اصمعى و ابوعبید بوده است .

11. ابوحاتم سهل بن محمد سجستانى (متوفاى 248 یا 255 ق ) : او یکى از استادان برجسته ابن قتیبه بوده است . ابومنصور ازهرى در مقدمه تهذیب اللغه مى گوید:

ش - مر و ع - بدالله ب - ن مسلم بن ق - تیبه با او م - جالست داش - ته و او را توث - یق کرده ان - د. ⁷³

12. محمد بن زیاد بن عبیدالله بن زیاد بن ربیع زیاوى بصرى (متوفاى 252 ق ) .

13. ابویعقوب اسحاق بن ابراهیم بن محمد صواف باهلى بصرى (متوفاى 253 ق ) .

14. ابوعبدالله محمد بن یحیى بن ابى حزم قطى بصرى (متوفاى 253 ق ) .

15. ابوخطاب زیاد بن یحیى بن زیاد حسانى بصرى (متوفاى 254 ق ) .

16. شبابة بن سوار (متوفاى 254 ق ) .

17. ابویعقوب اسحاق بن ابراهیم بن حبیب بن شهید بصرى (متوفاى 257 ق ) .

18. ابوطالب زید بن اخزم طائى بصرى (متوفاى 257 ق ) .

19. ابوالفضل عباس بن فرج ریّاشى (متوفاى 257 ق ) : ریاشى شاگرد اصمعى است و مانند ابن راهویه و ابوحاتم سجستانى از استادان برجسته ابن قتیبه بوده است .

20. ابوسهل صفار، عبدة بن عبدالله خزاعى (متوفاى 258 ق ) .

21. عبدالرحمن بن بشر بن حکم بن حبیب بن مهران عبدى (متوفاى 260 ق ) .

22. ابوبکر محمد بن خالد بن خداش بن عجلان مهلبى .

23. ابوسعید احمدبن خالد ضریر: ابومنصور ازهرى در مقدمه کتاب تهذیب اللغه مى گوید:

ابن قتیبه بر او وارد شد و از او کسب علم کرد. ⁷⁴

24. عبدالرحمن بن عبدالله بن قریب : وى برادرزاده اصمعى است .

25. محمد بن عبید بن عبدالملک اسدى .

26. مسلم بن قتیبه (پدر ابن قتیبه ) : کسى از او به عنوان استاد ابن قتیبه یاد نکرده ، ولى خود ابن قتیبه در کتاب المعارف وعیون الاخبار از او نقل کرده است . استادان دیگرى نیز براى ابن قتیبه ذکر شده است ، ولى نقش مهم و قابل توجهى نداشته اند.

ز) شاگردان

کتاب هاى تراجم ، شاگردانى براى ابن قتیبه ذکر کرده اند که برخى از آن ها عبارت اند از:

1. فرزندش احمد بن عبدالله بن مسلم بن قتیبه ، با کنیه ابوجعفر: ابن خلکان در وفیات الاعیان مى گوید:

و فرزندش ابوجعفر احمد بن عبدالله بن مسلم بن قتیبه ، فقیه بوده و تمام کتاب هاى پدرش را از او روایت کرده است . او به سمت قضا در مصر منصوب شد و در 18 جمادى الا´خر سال 321 به مصر رفت و در ربیع الاول سال 322 درحالى که قاضى بود، درگذشت . وى در بغداد متولد شده بود. ⁷⁵

قاضى عیاض در کتاب المدارک درباره فرزند ابن قتیبه مى گوید:

ابوجعفر بن قتیبه ، احمد بن عبدالله بن مسلم دینورى ، بغدادى الاصل است . او مالکى مذهب و اهل علم بود. اوکتاب هاى پدرش و قرآن را حفظ مى کرد... و تعداد آن ها 21 کتاب بود، مانند کتاب المشکل ، معانى القرآن و... . بسیارى از او سماع حدیث کردند... . ابوعلى قالى کتاب عیون الاخبار و ادب الکاتب و ابوالقاسم آمدى تمام کتاب هاى پدرش (ابن قتیبه ) را بر ابوجعفر احمد خواندند. هم چنین ابوالفتح محمد بن جعفر مراغى و ابوالقاسم عبدالرحمن زجاجى شارح خطبه ادب الکاتب نیز بر ابوجعفر احمد آثارى را خواندند. ⁷⁶

2. احمد بن مروان مالکى (متوفاى 298 ق ) : او کتاب تأویل مختلف الحدیث را از ابن قتیبه روایت کرده و این کتاب ازطریق روایت او به ما رسیده است .

3. ابوبکر محمد بن خلف مرزبان (متوفاى 309 ق ) .

4. ابوالقاسم ابراهیم بن محمد بن ایوب بن بشیر صائغ (متوفاى 213 ق ) : او تمام آثار ابن قتیبه را از وى روایت کرده است .

5. ابومحمد عبیدالله بن عبدالرحمن بن محمد بن عیسى سکرى (متوفاى 323 ق ) : او کتاب غریب الحدیث و کتاب اصلاح الغلط را در سال 268 ق از ابن قتیبه شنیده است .

6. ابوالقاسم عبیدالله بن احمد بن عبدالله بن بکیر تمیمى (متوفاى 334 ق ) .

7. هیثم بن کلیب شاشى (متوفاى 335 ق ) : او از ابن قتیبه فقط ادبیات عرب را فرا گرفت .

8. قاسم بن اصبغ اندلسى (متوفاى 340 ق ) : او در سال 274 ق به سوى شرق اسلامى مهاجرت کرد و کتاب المعارف و شرح غریب الحدیث را از ابن قتیبه فرا گرفت .

9. عبدالله بن جعفر بن درستویه فسوى (متوفاى 335 ق ) : کتاب الاشربه ابن قتیبه از طریق این شخص و با روایت او به ما رسیده است .

10. ابوالقاسم عبیدالله بن محمد بن جعفر بن محمد ازدى (متوفاى 348 ق ) .

11. ابوبکر احمد بن حسین بن ابراهیم دینورى : او تأویل مختلف الحدیث را از ابن قتیبه فرا گرفت .

12. ابوعبدالله محمدبن ابى الاسود (متوفاى 343 ق ) .

13. ابوالسیر ابراهیم بن احمد شیبانى بغدادى (متوفاى 398 ق ) .

14. ابوبکر احمدبن محمدبن حسن دینورى : کتاب مختلف الحدیث را از ابن قتیبه فراگرفت .

15. ابوعبدالله بن ابى الاسود لیثى (متوفاى 343 ق ) .

16. ابوالعباس احمد بن محمد بن عمیره اروائى مروزى .

17. ابوالعباس محمد بن على بن احمد کرجى (متوفاى 343 ق ) .

18. ابورجا محمد بن حامد بن حارث بغدادى (متوفاى 343 ق ) .

ح ) درگذشت

ابن ندیم تاریخ درگذشت ابن قتیبه را سال 270 ق ذکر کرده است . ⁷⁷ خطیب بغدادى دو روایت نقل کرده است :یک روایت از احمد بن کامل قاضى که سال وفات را 270 ق و دیگرى از ابن منادى که او نیز از ابوالقاسم صائغ ، شاگردابن قتیبه ، نقل کرده که تاریخ وفات را چنین بیان مى کند: ابن قتیبه مقدارى هریسه (حلیم ) خورد و به دنبال آن حرارتى بر بدنش غالب شد، ناگاه ناله شدیدى از او برخاست و بى هوش شد. بى هوشى تا وقت نماز ظهر ادامه داشت ، سپس به هوش آمد و مدتى دچار اضطراب و ناآرامى شد و بعد آرام گرفت . او همواره تا هنگام سحر شهادتین مى گفت تااین که از دنیا رفت . این حادثه در اول رجب 276 رخ داد. ⁷⁸

ابن خلکان علاوه بر دو تاریخ یاد شده ، سال 271 ق را نیز ذکر مى کند، البته از میان این سه روایت ، اول رجب سال 276 ق را ترجیح داده و آن را صحیح تر دانسته است . ⁷⁹

البته قول ابن خلکان ، یعنى اول رجب 276 ق درست است ، زیرا آن را یکى از شاگردان ابن قتیبه بیان کرده است . شاهد دیگر بر صحت این قول ، آن است که قاسم بن اصبغ اندلسى در سال 274 ق به سوى شرق آمد⁸⁰ و دربغداد از محضر ابن قتیبه کسب علم کرد، پس وفات ابن قتیبه پس از 274 ق بوده است . ابن جوزى نیز در کتاب المنتظم همین تاریخ را ترجیح داده است . ⁸¹

نتیجه گیرى

ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینورى در اوایل رجب سال 213 در کوفه یا بغداد متولد شد و دوران رشد وبالندگى را در بغداد گذراند. ایرانى بودن او بدان سبب است که جدش قتیبة بن مسلم در دوران عبدالملک بن مروان مدتى حاکم مرو و ساکن آن جا بوده است . پدرش مسلم بن قتیبه نیز به همین سبب خراسانى (مروزى ) محسوب مى شود و به همین دلیل ابن قتیبه را مروزى گفته اند. البته این به معناى ایرانى الاصل بودن این خاندان نیست ، زیرااجداد آن ها عرب و از قبیله باهله بوده اند. ابن قتیبه چون مدت قابل توجهى در دینور قاضى بوده و در آن جا اقامت داشته به دینورى مشهور شده است . در واقع او شهرتش را مدیون دینور است ، زیرا دوران قضاوت و تألیف آثارش دردینور بوده است .

ابن قتیبه سنى مذهب با گرایش اهل حدیث و مخالف سرسخت معتزله بود. او در فروع فقهى در بین مذاهب چهارگانه اهل سنت ، پیرو مذهب حنبلى بود. وى در علوم گوناگونى ، مانند علوم قرآن ، حدیث ، فقه ، تاریخ ، لغت و ادبیات عرب صاحب نظر بود و در این زمینه ها آثار گوناگونى از خود برجاى گذاشت که بیش از چهل اثر براى او شمرده اند.

ابن قتیبه از استادانى مانند جاحظ ، لحیانى ، جمحى ، ابن راهویه ، ابوحاتم سجستانى ، ریاشى ، دعبل خزاعى و... بهره برد و شاگردانى مانند فرزندش احمد، احمد بن مروان مالکى ، ابن مرزبان ، ابوالقاسم صائغ ، قاسم بن اصبغ اندلسى ، ابوبکر دینورى و... را تربیت کرد.

او سرانجام در اول رجب سال 276 ق دیده از جهان فرو بست .

کتاب نامه

. آذرنوش ، «ابن قتیبه »، دایرة المعارف بزرگ اسلامى ، زیر نظر سیدکاظم بجنوردى ، چاپ اول : تهران ، انتشارات دایرة المعارف بزرگ اسلامى ، 1372.

. ابن اثیر، الکامل فى التاریخ ، چاپ چهارم : بیروت ، داراحیاء التراث العربى ، 1414 ق .

. ابن تغرى بردى ، النجوم الزاهره ، چاپ مهر، ]بى تا[.

. ابن جوزى ، المنتظم فى تاریخ الامم و الملوک ، تحقیق عبدالقادر عطا، چاپ اول : بیروت ، دارالکتب العلمیه ، 1412 ق .

. ابن حجر عسقلانى ، لسان المیزان ، چاپ اول : چاپخانه مجلس دایرة المعارف نظامى هند، 1330 ق .

. ابن حوقل ، صورة الارض ، چاپ دوم : بیروت ، دار صادر، ]بى تا[.

. ابن خلکان ، وفیات الاعیان ، بیروت ، دارصادر، چاپ دوم : قم ، افست منشورات شریف رضى ، 1364.

. ابن عبد ربّه ، العقد الفرید، تحقیق على شیرى ، چاپ اول : بیروت ، داراحیاء التراث العربى ، 1409 ق .

. ابن عماد، شذرات الذهب ، تحقیق محمود ارناؤوط ، چاپ اول : بیروت ، دار ابن کثیر، 1408 ق .

. ابن قتیبه ، تأویل مشکل القرآن ، تحقیق سیداحمد صقر، المکتبة العلمیه ، ]بى تا، بى جا[.

. ابن قتیبه دینورى ، المعارف ، تحقیق ثروة عکاشه ، چاپ مصر، چاپ اول : قم ، افست منشورات شریف رضى ، 1415ق .

. ابن قتیبه دینورى ، امامت و سیاست ، ترجمه سیدناصر طباطبایى ، تهران ، ققنوس ، 1380.

. ابن قتیبه دینورى ، تأویل مختلف الحدیث ، تصحیح محمدزهرى النجار، چاپ اول : بیروت ، دارالجیل ، 1972 م .

. ابن قتیبه ، عیون الاخبار، تحقیق محمد اسکندرانى ، چاپ دوم : بیروت ، دارالکتب العربى ، 1416 ق .

. ابن قتیبه ، غریب الحدیث ، چاپ اول : بیروت ، دارالکتب العلمیه ، 1408 ق .

. ابن قتیبه ، فضل العرب و التنبیه على علومها، تحقیق ولید محمود خالص ، چاپ اول : ابوظبى ، منشورات المجمع الثقافى ، 1998 م .

. ابن کثیر، البدایه و النهایه ، تحقیق مکتب تحقیق التراث ، بیروت ، داراحیاء التراث العربى ، 1413 ق .

. ابن ندیم ، الفهرست ، تحقیق ابراهیم رمضان ، چاپ اول : بیروت ، دارالمعرفه ، 1415 ق .

. احمد عبدالباقى ، من اعلام العلماء، العرب فى القرن الثالث الهجرى ، چاپ اول : بیروت ، مرکز دراسات الوحدة العربیة ، 1990 م .

. ازهرى ، ابومنصور محمد بن احمد، تهذیب اللغه ، تحقیق ریاض زکى قاسم ، چاپ اول : بیروت ، دارالمعرفه ، 1422ق .

. بروکلمان ، «ابن قتیبه »، دایرة المعارف اسلام ، بیروت ، دارالفکر، ]بى تا[.

. ثعالبى نیشابورى ، ثمار القلوب فى المضاف و المنسوب ، ترجمه رضا انزابى نژاد، چاپ اول : مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسى ، 1376 ق .

. جربى ، محمدرمضان ، ابن قتیبه و مقاییسه البلاغیه و الادبیه و النقدیه ، چاپ اول : ترابلس ، النشأة العامة للنشر و التوزیع و الاعلان ، 1984 م .

. حاجى خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت ، دارالفکر، بیروت ، 1402 ق .

. خطیب بغدادى ، تاریخ بغداد، تحقیق بشّار عوّاد معروف ، چاپ اول : بیروت ، دارالغرب الاسلامى ، 1422 ق .

. دهخدا، لغت نامه ، چاپ اول از دوره جدید: تهران ، انتشارات دانشگاه تهران ، 1372.

. ذهبى ، سیراعلام النبلاء، تحقیق شعیب ارنؤوط ، چاپ دهم : بیروت ، مؤسسه الرساله ، 1414 ق .

. ذهبى ، شمس الدین ، تاریخ الاسلام ، تحقیق عمر عبدالسلام تدمرى ، چاپ دوم : بیروت ، دارالکتب العربى ، 1415ق .

. سمعانى ، الانساب ، باخواشى محمدعبدالقادر عطا، چاپ اول : بیروت ، دارالکتب العلمیه ، 1419 ق .

. شاکر مصطفى ، التاریخ العربى و المورخون ، چاپ سوم : بیروت ، دارالعلم للملایین ، 1983 م .

. صفدى ، صلاح الدین بن ایبک ، الوافى بالوفیات ، زیر نظر س . دیدرینگ ، جمعیت مستشرقین آلمانى ، 1982 م .

. قفطى ، جمال الدین ابوالحسن على بن یوسف ، انباء الرواة على انباه النجاة ، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم ، مصر، دارالکتب المصریه ، 1369 ق .

. قمى ، شیخ عباس ، الکنى و الالقاب ، چاپ پنجم : کتابخانه صدر تهران ، 1409 ق .

. کارل بروکمان ، تاریخ الادب العربى ، ترجمه عبدالحلیم بخار، قم ، افست دارالکتب الاسلامى ، ]بى تا[.

. محجوب ، فاطمه ، الموسوعة الذهبیه للعلوم الاسلامیه ، قاهره ، دارالغدا العربى ، ]بى تا[.

. مسعودى ، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق محمد محى الدین عبدالحمید، چاپ چهارم : چاپ مصر، 1384 ق .

. مقدسى ، احسن التقاسیم فى معرفة الاقالیم ، ترجمه علینقى منزوى ، چاپ اول : تهران ، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران ، 1361.

. نورى ، محمد، «کتاب امامت و سیاست »، فصلنامه کتابهاى اسلامى ، سال دوم ، شماره چهارم ، پایگاه اطلاع رسانى سراسرى اسلامى ، زیر نظر احمد مسجد جامعى .

. یاقوت حموى ، معجم الادباء، بیروت ، داراءحیاء التراث العربى ، ]بى تا[.

---