سیرى در مقتل نویسى و تاریخ نگارى عاشورا از آغاز تا عصر حاضر[1] (1)

محسن رنجبر

پژوهشگر و دانشجوى دکترى تاریخ اسلام

چکیده

پژوهش حاضر در دو مقطع کلى به شناسایى و معرفى مقاتل و نگاشته هاى مربوط به تاریخ عاشورا از آغاز تا عصرحاضر مى پردازد. مقطع نخست در دو بخش سامان یافته که در بخش اول آن به شناسایى و معرفى فهرست وار مقاتل از آغاز تا قرن هفتم پرداخته و در بخش دوم ، معرفى توصیفى آثار موجود در تاریخ عاشورا تا قرن هفتم ، صورت گرفته است . اما مقطع دوم که درباره مقاتل و نگاشته هاى قرن هشتم تا چهاردهم است ، نیز شامل دو بخش است . در بخش نخست ، پس از بیان یک مقدمه ، به شناسایى و معرفى چند اثر مهم از قرن هشتم تا عصر حاضر پرداخته و در بخش دوم ، مهم ترین آثار قرن هاى معاصر که نقش به سزایى در تحریف و ارائه گزارش نادرست و جعلى و در برخى موارد، افسانه اى ، درباره قیام عاشورا داشته اند، شناسایى و معرفى شده است .

این پژوهش به سبب گستردگى ، در سه قسمت ، ارائه مى شود: قسمت اول و دوم آن مربوط به مقطع نخست (از آغازتا قرن هفتم و شامل دو بخش ) است که در این شماره و شماره بعدى به چاپ مى رسد و قسمت سوم آن که مربوط به مقطع دوم است ، انشاء الله در شماره 16 زمستان سال 1386 به چاپ خواهد رسید.

واژگان کلیدى : امام حسین «علیه السلام »، عاشورا، مقتل نگارى و قرن هاى نخستین .

مقدمه

بى تردید واقعه عاشورا در میان حوادث قرن هاى نخستین پس از ظهور اسلام ، مهم ترین و تاثیرگذارترین حادثه تلقى شده و از ابعاد گوناگون بیشترین اهمیت را در میان دیگر حوادث تاریخى به خود اختصاص داده است . عظمت واهمیت خاص این رخ داد تاریخى موجب شده که از همان روزهاى نخستین پس از حادثه ، کسانى نقش گزارش گر راایفا کرده و تفصیل ماجرا را براى دیگران بازگویند. اینان همان شاهدان عینى حادثه بودند که به گونه اى در کربلاحضور داشته و از نزدیک شاهد رخ دادها بودند. در میان این گروه ، در یک سو، بازماندگان کاروان حسینى به عنوان موثق ترین گزارش گران این حادثه ، و در راس آنان امام سجاد«علیه السلام »، و در سوى دیگر، برخى از افراد سپاه دشمن بودند. بر این دو، باید روایات امامان معصوم شیعه «علیهم السلام » را نیز افزود که به مرور، هر چه از تاریخ حادثه دورتر مى شدند، براى احیاى یادِ این رخ داد، گوشه هایى از آن را باز مى گفتند. مجموعه این روایات و گزارش ها، رفته رفته از شکل شفاهى خارج و صورت مکتوب به خود گرفت .

آن گاه که هنوز تاریخ و دیگر علوم اسلامى ، از حدیث متمایز نشده بود و نوشته هاى حدیثى ، مجموعه اى از احادیث مربوط به رشته ها و گرایش هاى مختلف را در برمى گرفت ، جست وجوى روایات مربوط به ماجراى کربلا نیز درلابه لاى آثار حدیثى ممکن بود؛ اما رفته رفته ، همراه با تمایز موضوعى اخبار و روایات ، آثارى با عنوان «مقتل الحسین «علیه السلام »» یا با عناوین مشابه ، و مشتمل بر روایاتى که به گونه اى درصدد بیان مقدمات ، اصل واقعه وحوادث و پیامدهاى آن بودند، پدید آمد. از آن زمان تاکنون ، «مقتل نگارى » بخش مهمى از تاریخ نگارى اسلامى را به خود اختصاص داده و سیر تاریخى و فراز و فرودهاى خاصى داشته و تحول و دگرگونى هایى را پشت سر گذاشته است که در این پژوهش به آن پرداخته مى شود.

این نوشتار در دو بخش کلى به شناسایى و معرفى مقاتل و آثار مکتوب مربوط به تاریخ عاشورا مى پردازد. در بخش نخست ، ابتدا آثار یاد شده از آغاز تا قرن هفتم به صورت فهرست وار معرفى شده و سپس در ادامه ، مقاتل ونگاشته هاى به جاى مانده مربوط به تاریخ عاشورا تا قرن یاد شده ، معرفى ، توصیف و نقد و بررسى شده است . اما دربخش دوم که آثار تاریخ عاشورا از قرن هشتم تا چهاردهم مورد بحث قرار گرفته است ، ابتدا به توصیف و نقد و بررسى چند اثر مهم در این دوره پرداخته و در پایان چند اثر مهم قرن هاى اخیر که در تحریف گزارش این واقعه ، نقش به سزایى داشته و باید آن ها را به عنوان «منابع تحریف گستر» شناخت ، معرفى شده است .

پیش از پرداختن به بحث اصلى ، تذکر دو نکته ضرورى است : یکى آن که دایره بحث این نوشتار، منابع و آثارى است که درباره تاریخ عاشورا و شرح شهادت امام حسین «علیه السلام » و یارانش نگاشته شده است ، اعم از آن که به نام مقتل باشد یا به نام دیگرى . هم چنین محور این بررسى ، منابعى است که در حد قابل اعتنا و چشم گیر، به تاریخ عاشوراپرداخته و نسبتاً از قدمت تاریخى برخوردارند، اعم از کتاب هاى تاریخ ائمه «علیهم السلام »، تاریخ عمومى ، منابع مربوط به تراجم و شرح حال نگارى ها و... .

دوم ، آن که در این بررسى ، همه آثار مربوط به تاریخ عاشورا تا قرن هفتم که ویژگى هاى یاد شده را داشته ، شناسایى ومعرفى شده ، زیرا تا این قرن ، آثارى نگاشته شده است که برخى از گزارش هاى آن ها برگرفته از آثار مقتل نویسان کهن است که اکنون اثرى از نگاشته هاى آنان نیست . اما از قرن هشتم به بعد، چنین رویکردى وجود ندارد. به تعبیر دیگر، تا قرن هفتم برخى از مقاتل و نگاشته هاى کهن ، مانند مقاتل هشام کلبى ، ابن ابى الدنیا، ابوعبید قاسم بن سلام هروى ، ابوعبیده مَعْمَر بن مُثَنّى و... نزد مقتل نویسان و مورخان تاریخ عاشورا بوده است و از گزارش هاى آن ها در آثار خودبهره برده اند که اگر این نگاشته ها نادیده گرفته شود، در واقع ، بخشى از گزارش هاى نگاشته هاى کهن تاریخ عاشورا که اکنون اصل آن ها باقى نمانده ، نادیده گرفته شده است . اما گزارش هاى نگاشته هاى قرن هشتم به بعد یا همان گزارش هاى مقاتل کهن ِ به جاى مانده و متاخر است که طبیعتا اعتبار آن ها بسته به اعتبار مآخذ آن هاست یا گزارش هاى آن ها جعلى و افسانه اى است که اعتبار نداشته و قابل استشهاد نیست .

پیش از پرداختن به این مقطع ، تعریف لغوى و اصطلاحى مقتل ارائه مى شود.

مقتل در لغت و اصطلاح

«مقتل » بر وزن مَفْعَل ، اسم مکان از ریشه «قتل »، به معناى قتل گاه و کشتن گاه است . ² اما در اصطلاح تاریخ نگارى ، مراد از «مقتل الحسین «علیه السلام »»، نوعى تک نگارى تاریخى است که در آن به شرح جریان شهادت امام حسین «علیه السلام » و یارانش و در یک کلام ، به واقعه کربلا (از آغاز تا پایان ) پرداخته شده است . البته این که بربسیارى از آثار یاد شده عنوان مقتل اطلاق شده به این علت است که مقتل نویسان و مورخان تاریخ عاشورا، اخبارمربوط به واقعه عاشورا و کیفیت نبرد و شهادت امام حسین «علیه السلام » و یارانش را در یک جا جمع کرده و آن آثار، محل گردآورى آن اخبار شده است . بنابر این ، تعبیر «مقتل الحسین «علیه السلام »» به معناى مکان اخبار گردآورى شده درباره واقعه عاشورا و به ویژه شهادت امام حسین «علیه السلام » است .

سیر تاریخى مقتل نویسى و تاریخ نگارى عاشورا در جهان اسلام

چنان که گذشت ، در یک بررسى کلى ، روند تاریخى مقتل نویسى و نگاشته هاى تاریخ عاشورا را مى توان به دو دوره ومقطع کلى تقسیم کرد:

مقطع نخست : قرن دوم تا قرن هفتم

بخش اول : شناسایى و معرفى اجمالى مقاتل و نگاشته هاى مربوط به عاشورا

در این دوره ، نگاشته هاى مربوط به عاشورا از نظر کمیت ، ابتدا سیر صعودى و سپس سیر نزولى داشته است . اوج این نگاشته ها در این مقطع ، در قرن هاى سوم و چهارم بوده و پس از قرن چهارم ، رو به کاهش گذاشته است . ازمقتل نویسان و تاریخ نگاران عاشورا در این دوره به ترتیب قرن که آثار آن ها چاپ شده یا برخى از نسخه هاى خطى آن ها در برخى از کتابخانه هاى جهان موجود مى باشد و یا اساساً از آن ها اثرى نمانده و تنها نام یا برخى از گزارش هاى آن را در برخى از نگاشته هاى بعدى مى توان یافت ، به آثار ذیل مى توان اشاره کرد:

الف ) آثار قرن دوم

1. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ جابر بن یزید جعفى . وى از اصحاب امام باقر«علیه السلام » و امام صادق «علیه السلام »بود که در سال 128 درگذشت . ³

2. تسمیة من قتل مع الحسین «علیه السلام » من ولده و اءخوته و اهل بیته و شیعته ؛ فضیل بن زبیر اسدى رسّان کوفى (ازاصحاب امام باقر و امام صادق )

3. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ قاسم بن اصبغ بن نباته مجاشعى ؛

مشهور آن است که کهن ترین مقتل مکتوب از اصبغ بن نباته است ، چنان که شیخ طوسى کتاب مقتل الحسین بن على رااز آثار اصبغ بن نباته دانسته است . ⁴ هرچند بنا بر خبرى که شیخ صدوق نقل کرده است ، اصبغ بن نباته ، شهادت امام حسین «علیه السلام » را درک کرده ، ⁵ اما در اخبار و گزارش هاى تاریخى ، هیچ گونه خبرى درباره واقعه عاشورا از او نقل نشده است ، بلکه راوى برخى از گزارش ها در این باره ، فرزند وى قاسم بن اصبغ است ، از این رو آن چه صحیح به نظر مى رسد آن است که قاسم فرزند اصبغ که راوى برخى از اخبار واقعه عاشورا است ، مقتلى داشته است ، چنان که طبرى ، ⁶ ابوالفرج اصفهانى ، ⁷ شیخ صدوق ⁸ و سبط بن جوزى ⁹ اخبارى را به یک یا چند واسطه از او نقل کرده اند.

4. امام باقر«علیه السلام » و امام صادق «علیه السلام » و گزارش مقتل حضرت سیدالشهدا«علیه السلام »

به جز روایات کوتاه درباره حادثه کربلا که از امامان شیعه «علیهم السلام » در مجامع حدیثى نقل شده است ، گاه به روایاتى طولانى بر مى خوریم که در نوع خود مى تواند یک مقتل قلمداد شود، از جمله حدیث طولانى شیخ صدوق که در امالى خود به صورت مسند از امام صادق «علیه السلام » نقل کرده است . این حدیث ، بخش هاى مختلف حادثه کربلا را از بدو شکل گیرى آن در مدینه پس از مرگ معاویه و تلاش والى مدینه جهت اخذ بیعت براى یزید، تا شهادت حضرت و سپس گوشه اى از جریان اسارت اهل بیت «علیهم السلام » و مجلس ابن زیاد، در بر دارد. ¹⁰ هم چنین مى توان روایت عمار دُهْنى از امام باقر«علیه السلام » را درباره سیر قیام امام حسین «علیه السلام » از آغاز تا پایان و جریان اسارت اهلبیت «علیهم السلام »در شام و بازگشت آنان به مدینه و نیز جریان قیام مسلم در کوفه ، از این دست روایات شمرد. ¹¹

5. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ عمار بن ابى معاویة بجلى دُهنى ، مشهور به عمار دُهْنى (م 133 ق ) ؛

اگرچه هیچ یک از مورخان و رجال شناسان متقدم ، نگاشته اى براى عمار دهنى به نام مقتل الحسین «علیه السلام » یارساله اى درباره واقعه عاشورا ثبت نکرده اند، اما - چنان که اشاره شد - با توجه به آن که طبرى چند صفحه از تاریخ خود را به خبرى نسبتاً طولانى از عمار دهنى درباره واقعه عاشورا از آغاز تا پایان ، اختصاص داده است ، و هم چنین ازآن جا که برخى از اخبار وى در این باره در برخى منابع دیگر آمده است ، ¹² به نظر مى رسد که وى نیز در این باره نگاشته مستقلى - هرچند مختصر همانند بسیارى از نگاشته هاى دیگر متقدّمان - داشته است ، چنان که برخى ازمحققان معاصر نیز چنین مقتلى را به او نسبت داده اند. ¹³

6. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ ابومخنف لوط بن یحیى ازدى ¹⁴ (م 157ق ) .

ب ) آثار قرن سوم

قرن سوم را به لحاظ تعداد مقاتل و نگاشته هاى مربوط به واقعه کربلا مى توان اوج دوره مقتل نگارى و نگاشته هاى عاشورایى به حساب آورد. البته نگارش مقتل نیز هم چون دیگر شاخه هاى علوم ، تحت تاثیر فضاى پدید آمده در این قرن براى نگارش آثار مختلف ، از جمله مجامع حدیثى بود. در این قرن تلاش هاى ارزنده اى در مقتل نگارى ، هم ازسوى شیعیان و هم توسط سنّیان صورت گرفت که بعضاً دست مایه آثار بعدى قرار گرفت که در این میان ، بخش بسیاراندکى به دست ما رسیده و غالب آن ها از بین رفته اند.

از میان محدثان و مورخان شیعى و سنّى در این قرن که در منابع فهرست نگار و رجالى متقدم ، کتابى با عنوان مقتل الحسین «علیه السلام » یا نزدیک به آن ، به آنان نسبت داده شده ، مى توان از این افراد نام برد:

1. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ هشام بن محمد کلبى ¹⁵ (م 204یا 206ق ) ؛

2. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ محمد بن عمر واقدى ¹⁶ (م 207ق ) ؛

3. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ ابوعبیده مَعْمَر بن مُثَنّى ¹⁷ (م 209ق ) ؛

سید ابن طاووس در یک جا - بنا بر آن چه در یکى از نسخه هاى ملهوف آمده است - گزارشى از این مقتل نقل کرده است . ¹⁸

4. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ نصربن مزاحم منقرى ¹⁹ (م 212ق ) ؛

5. مقتل الحسین «علیه السلام » ابوعبید قاسم بن سلام هروى ²⁰ (م 223 یا 224ق ) ؛

چنان که خواهیم گفت ، ابن عبد ربه ²¹ و محمد بن احمد بن تمیم ²² بخشى از گزارش هاى مقتل وى راآورده اند.

6. مقتل الحسین بن على ²³ یا السیرة فى مقتل الحسین «علیه السلام »؛²⁴ ابوالحسن على بن محمد مدائنى بغدادى (م 224 یا 225ق ) ؛

ابوالفرج اصفهانى ، ²⁵ سبط ابن جوزى ²⁶ و جمال الدین یوسف مِزِّى ²⁷ از مقتل او نقل کرده اند.

7. ترجمة الحسین «علیه السلام » و مقتله من الطبقات الکبرى ؛ محمد بن سعد (م 230 ق ) ؛

8. کتاب المقتل ؛ احمد بن حنبل (م 241 ق ) ؛

ابن شهر آشوب گزارشى را از این مقتل ، نقل کرده است . ²⁸

9. مقتل الحسین «علیه السلام »، ابراهیم بن اسحاق نهاوندى ²⁹ (م 269ق ) ؛

10. کتاب المقتل ؛ عبدالله بن عمرو وراق (م 274 ق ) ؛³⁰

سبط ابن جوزى در یک جا خبرى را از این مقتل ، نقل کرده است . ³¹

11. مقتل الحسین بن على ؛ ابن قتیبه دینورى ³² (م 276ق ) ؛

وى هم چنین حدود هشت صفحه از کتاب الامامه و السیاسه را (که منسوب به اوست ) به گزارش قیام امام حسین «علیه السلام »اختصاص داده است که گزارش هاى وى با گزارش هاى ابن عبد ربه در العقد الفرید در این باره ، شباهت بسیارى دارد. ³³

12. ترجمه و مقتل امام حسین «علیه السلام » (جلد سوم از مجموعه سیزده جلدى از انساب الاشراف ) ؛ احمد بن یحیى بن جابر بلاذرى (م 279ق ) .

13. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ ابوبکر عبدالله بن محمد بن عبید بن سفیان بن قیس قرشى اموى معروف به ابن ابى الدنی³⁴ (م 281ق ) ؛

عبدالرحمان بن جوزى (م 597 ق ) ³⁵و ابن عساکر³⁶ از گزارش هاى وى بهره برده اند. هم چنین این مقتل نزدسبط بن جوزى (قرن هفتم ) بوده و او در چند جا از کتاب خود، اخبارى را از آن نقل کرده است . ³⁷

14. گزارش قیام کربلا در الاخبار الطوال ؛ ابوحنیفه دینورى (م 282 ق ) ؛

15. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ ابو اسحاق ابراهیم بن محمد بن سعید ثقفى کوفى صاحب کتاب الغارات ³⁸ (م 283 ق ) ؛

16. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ حسن بن سهل مُجَوَّز بصرى ³⁹ (م 290 ق ) ⁴⁰؛

17. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ ابوعبدالله محمد بن زکریا غَلابى بصرى بغدادى ⁴¹ (م 298 ق )؛

ابن عساکر از وى درباره قبر امام حسین «علیه السلام » خبرى را نقل کرده است . ⁴²

ج ) آثار قرن چهارم

1. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ محمد بن سلیمان کوفى ⁴³ (زنده تا سال 300 ق ) ؛

2. مقتل الحسین «علیه السلام »⁴⁴ یا مولد الحسین بن على و مقتله ⁴⁵ ؛ ابوالفضل سلمه بن خطاب براوستانى ازدورقانى (م 301ق ) ؛

3. گزارش قیام عاشورا در کتاب تاریخ الامم و الملوک ؛ محمد بن جریر طبرى (م 310 ق ) ؛

4. گزارش واقعه عاشورا در کتاب الفتوح ؛ احمد محمد بن على بن اعثم کوفى (م 314 ق ) ؛

5. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ ابوالقاسم عبدالله بن محمد بغوى ⁴⁶ (م 317ق ) ؛

ابن عساکر برخى از اخبار وى را درباره امام حسین «علیه السلام » نقل کرده است . ⁴⁷

6. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ ابو جعفر محمد بن یحیى عطار قمى ⁴⁸ (م 328ق ) ؛

7. قیام عاشورا در کتاب العقد الفرید؛ احمد ابن محمد بن عبد ربه اندلسى (م 328 ق ) ؛

8. مقتل الحسین «علیه السلام » و ذکر الحسین «علیه السلام »؛ ابواحمد عبدالعزیز بن یحیى بن احمد عیسى جَلودى ازدى بصرى ⁴⁹ (م 332 ق ) ؛

9. قیام عاشورا در کتاب المحن ؛ ابوالعرب محمد بن احمد بن تمیم تمیمى (م 333 ق ) ؛

10. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ ابوالحسین عمر بن حسن شیبانى قاضى معروف به ابن اشنانى بغدادى ⁵⁰ (م 339ق ) ؛

11. گزارش قیام کربلا در مروج الذهب و معادن الجوهر؛ ابوالحسن على بن حسین بن على مسعودى (م 346 ق ) ؛

12. گزارش واقعه کربلا در کتاب البدء و التاریخ ؛ مطهر بن طاهر مقدسى (متوفاى پس از 355 ق ) ؛

13. گزارش قیام عاشورادر مقاتل الطالبیین ؛ ابوالفرج اصفهانى ⁵¹ (م 356ق ) ؛

14. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ سلیمان بن احمد حافظ طبرانى (م 360 ق ) ؛

طبرانى از محدثان بزرگ قرن چهارم است که دو اثر بزرگ روایى المعجم الکبیر و المعجم الاوسط از اوست . ابن منده (م 475ق ) در شرح حال طبرانى از کتابى به نام مقتل الحسین «علیه السلام » یاد کرده است . ⁵² این کتاب در بسترزمان ، از بین رفته و اثرى از آن ، موجود نیست ، اما آن چه وجود دارد و منتشر شده است ، متن استخراج شده از جلدسوم کتاب المعجم الکبیر طبرانى است ⁵³ که ابتدا با تحقیق سید عبدالعزیز طباطبایى ضمن کتابى با عنوان الحسین «علیه السلام » و السنه چاپ شده است . این کتاب 148 روایت دارد که هریک به بخشى از زندگى ، فضایل امام حسین «علیه السلام » و حادثه کربلا و حوادث خارق العادة پس از شهادت حضرت ، پرداخته است . هم چنین محمدشجاع ضیف الله این بخش را تحقیق و به صورت جدا، با عنوان مقتل الحسین بن على بن ابى طالب «علیهم السلام »چاپ کرده است . امتیاز تحقیق محمد شجاع در مقایسه با کار طباطبایى ، آن است که وى سى روایت مربوط به امام حسین «علیه السلام » را افزوده است . طبعاً نمى توان به متن استخراج شده ، مقتل به معناى معمول و مصطلح ، اطلاق کرد، اما چون گزارش هاى یاد شده از قدمت خاصى برخوردار بوده و طبرانى آن ها را به صورت مسند نقل کرده ، شایان توجه ، مطالعه و بررسى است .

15. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ شیخ صدوق ⁵⁴ (م 381ق ) ؛

با توجه به غلبه جریان حدیث گرا در میان محدثان قم ، مقتل شیخ صدوق نیز هم چون دیگر آثار او، اثرى حدیثى بوده و اکثر قریب به اتفاق احادیث آن از معصومان «علیهم السلام »، به ویژه امام سجاد«علیه السلام »، امام صادق «علیه السلام »و امام رضا«علیه السلام » و به صورت مسند نقل شده است . البته با توجه به حساسیت محدثان حوزه قم در دو قرن سوم و چهارم مبنى بر پرهیز از نقل احادیث ضعیف ، و نیز برخورد ایشان با محدثانى که ناقل احادیث ضعیف بودند، این مقتل مى بایست در مقایسه با دیگر مقاتل ، احادیث و روایات ضعیف کمترى داشته باشد.⁵⁵ این مقتل تا قرن ششم موجود بوده و ابن شهرآشوب از آن نقل کرده است . ⁵⁶

16. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ محمد بن على بن فضل بن تمام بن شهریار اصغر ملقب به سکین ⁵⁷ (زنده در381ق ) ؛

17. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ ابوجعفر محمد بن احمد بن یحیى اشعرى قمى ⁵⁸ (قرن چهارم هجرى ) ؛

18. کتاب المقتل ؛ محمد بن ابراهیم بن یوسف احمد بن یوسف کاتب شافعى (متولد 281 ق ، متوفاى قرن چهارم ) ؛⁵⁹

19. قیام سیدالشهداء حسین بن على و خون خواهى مختار به روایت طبرى و انشاى ابوعلى محمد بن محمد بلعمى (قرن چهارم هجرى ) ؛⁶⁰

20. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ از نویسنده اى مجهول . ⁶¹

د) آثار قرن پنجم

1. مقتل الحسین ؛ ابوعبدالله حاکم نیشابورى ⁶² (م 405 ق ) ؛

2. تاریخ و قیام امام حسین در کتاب الارشاد فى معرفة حجج الله على العباد؛ شیخ مفید (م 413 ق ) ؛

3. بخش تاریخ عاشورا از کتاب تجارِب الامم و تعاقب الهِمَم ؛ ابو على مسکویه رازى (م 421 ق ) ؛

4. مقتل الحسین بن على ؛ ابوزید عمارة بن زید خیوانى همدانى ⁶³ (متوفاى پیش از 450 ق ) ؛

5. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ شیخ طوسى ⁶⁴ (م 458 یا460 ق ) ؛

6. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ ابوالحسن احمد بن عبدالله بکرى (قرن پنجم ) . ⁶⁵

ه) آثار قرن ششم

1. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ ابوالموید موفق بن احمد خوارزمى (م 568ق ) ؛

2. مقتل نورالائمة «علیهم السلام » (فارسى ) ؛ ابوالموید موفق بن احمد خوارزمى (م 568ق ) ؛

کمال الدین حسین بن على واعظ کاشفى (م 910 ق ) در کتابش روضة الشهداء در جریان گزارش قیام عاشورا، بارها ازکتابى به نام نورالائمة که نویسنده اش خوارزمى است ، یاد کرده و از آن مطالبى نقل کرده است . ⁶⁶ پرسشى که دراین باره مطرح است آن است که آیا کتاب یاد شده ، همان ترجمه مقتل خوارزمى است یا خوارزمى مقتل دیگرى براى پارسى زبانان نوشته است ؟

با بررسى و مقایسه اجمالى که صورت گرفت ، پاسخ این پرسش را نمى توان به آسانى و روشنى داد، زیرا برخى ازنقل هاى کاشفى از کتاب یاد شده ، تا حدودى به مطالب مقتل وى شباهت دارد، ⁶⁷ اما برخى مطالب نقل شده دیگر یا اصلاً در مقتل خوارزمى یافت نشد⁶⁸ و یا هیچ شباهتى با متن عربى اشعار و رجزهاى مقتل ندارد، مانندترجمه فارسى اشعار و رجزها. ⁶⁹

3. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ سید نجم الدین محمد بن امیرکا بن ابى الفضل جعفرى قوسینى ⁷⁰ (متوفاى پیش از 585 ق ) ؛

4. گزارش زندگى ، مناقب و فضایل امام حسین «علیه السلام » و قیام عاشورا در کتاب مناقب آل ابى طالب «علیه السلام »؛ابن شهرآشوب (م 588 ق ) ؛

5. ترجمه ریحانة رسول الله الامام الحسین «علیه السلام » از تاریخ مدینة دمشق ؛ ابوالقاسم على بن حسن بن هبة الله، مشهور به ابن عساکر دمشقى (م 571 ق ) ؛

6. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ ابوالقاسم مجیرالدین محمود بن مبارک بن على بن مبارک واسطى بغدادى ⁷¹ (م 592 ق )

؛

7. قیام امام حسین «علیه السلام » برگزیده از کتاب الفتوح ابن اعثم ، ترجمه محمد بن احمد مستوفى هروى ⁷² (ترجمه شده در سال 596 ق ) ؛

8. مقتل الشهداء (فارسى ) ؛ ابوالمفاخر رازى ؛⁷³

ابوالمفاخر رازى از شعراى پارسى گوى قرن ششم است که مهم ترین اثر او، مقتل الشهداء بوده است . به نظر مى رسدرازى گزارش شرح واقعه کربلا را بیشتر در قالب شعر آورده است . وى با ترجمه رجزهاى اصحاب امام حسین «علیه السلام »به فارسى سهم عمده اى در مقتل نویسى به زبان فارسى داشته است . ⁷⁴ این نگاشته در اختیارکاشفى ، نویسنده روضة الشهداء بوده و بسیارى از اشعار⁷⁵ و در مواردى متن منثور آن را آورده است . ⁷⁶

و) آثار قرن هفتم

1. گزارش قیام عاشورا در الکامل فى التاریخ ؛ عزالدین ابوالحسن على بن ابى کرم ، مشهور به ابن اثیر؛

2. مثیر الاحزان ؛ نجم الدین محمد بن جعفر، مشهور به ابن نما حلى (م 645ق ) ؛

3. قیام عاشورا در کتاب الحدائق الوردیه فى مناقب الائمة الزیدیه ؛ حمید بن احمد بن محمد مُحَلّى (م 652 ق ) ؛

4. دُرَرالسِمْط فى خبر السِبْط ؛ نگاشته محمد بن عبدالله بن ابى بکر قضاعى ، معروف به ابن ابار بلنسى (م 658 ق ) ؛

5. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ عزالدین ابومحمد عبد الرزاق بن رزق الله بن ابى بکر بن خلف جزرى ، مشهور به رسعنى ⁷⁷ (م 661 ق ) ؛

6. باب مربوط به امام حسین «علیه السلام » از تذکرة الخواص من الامة بذکر خصائص الائمه «علیهم السلام »؛ سبط بن جوزى (م 654 ق ) ؛

7. ترجمة الامام الحسین «علیه السلام » از کتاب بغیة الطلب فى تاریخ حلب ؛ احمد بن ابى جراده حلبى ، مشهور به ابن عدیم (م 660 ق ) ؛

8. الملهوف على قتلى الطفوف ؛ سید رضى الدین ابوالقاسم على بن موسى بن جعفر بن طاووس (م 664 ق ) ؛

9. زندگى ، مناقب و گزارش حادثه عاشورا بر اساس کتاب کشف الغمه فى معرفة الائمه «علیهم السلام »؛ على بن عیسى اربلى (م 692 ق ) ؛

10. گزارش واقعه عاشورا بر اساس کتاب الکامل البهائى فى السقیفه ؛ عمادالدین طبرى (زنده تا 701 ق ) .

کتاب هاى مراثى

در مطالعه و بررسى آثار مربوط به واقعه کربلا در این مقطع ، گاه به آثارى برمى خوریم که اگرچه در آن ها به تاریخ عاشورا پرداخته نشده ، اما از آن رو که مشتمل بر اشعارى در رثا و عزاى امام حسین «علیه السلام » بوده و قدمت خاصى داشته و حتى برخى از نویسندگان آن ها مورد تمجید ائمه «علیهم السلام » قرار گرفته اند، به نام آن ها اشاره مى شود:

1. المراثى ؛ ابو رمیح عمیر بن مالک خزاعى (متوفاى حدود 100ق ) ؛⁷⁸

2. کتاب المراثى ؛ جعفر بن عفان طائى (م 150 ق ) ؛

وى از مرثیه سرایان شیعه در عصر امام صادق «علیه السلام » است که به سبب اشعارش در رثاى امام حسین «علیه السلام »و قرائت آن ها در محضر امام صادق «علیه السلام »، از سوى آن حضرت مورد تمجید قرار گرفت .⁷⁹ به گزارش ابن ندیم کتاب مراثى وى ، دویست برگ داشته است . ⁸⁰

3. مراثى الحسین «علیه السلام »؛ ابوعبدالله محمد بن زیاد اعرابى (م 230 ق ) ؛

به گزارش شیخ آقا بزرگ تهرانى ، نسخه اى مخطوط از آن در کتابخانه خدیویه دارالکتب المصریه وجود دارد. این اثر، توسط یکى از پژوهشگران انگلیسى با یک مقدمه و ملاحظاتى چاپ شده است . ⁸¹

4. مراثى الحسین «علیه السلام »؛ ابن حماد بن عمر بن کلیب مولى بنى عامر بن صعصعه ؛

وى عصر بنى امیه و بنى عباس را درک کرده است . ⁸²

5. کتاب المراثى ؛ محمد بن عمران مرزبانى خراسانى (م 384 ق ) .

این کتاب حدود پانصد برگ دارد. ⁸³

بخش دوم :معرفى توصیفى مقاتل و نگاشته هاى موجود درباره تاریخ عاشورا از آغاز (قرن دوم ) تا قرن هفتم

چنان که در آغاز این نوشتار گفته شد، برخى از آثار مربوط به تاریخ عاشورا از دستبرد حوادث زمان مصون مانده که دراین بخش به اختصار به معرفى توصیفى و بیان ویژگى هاى آن ها پرداخته مى شود:

1. تسمیة من قتل مع الحسین «علیه السلام » من ولده و اءخوته و اهل بیته و شیعته ؛ فضیل بن زبیر اسدى رسّان کوفى ⁸⁴

فضیل بن زبیر در این اثر، نام افرادى را که همراه امام حسین «علیه السلام » شهید شده اند، آورده و در مواردى ، نام قاتل یا قاتلان آنان را نیز بیان کرده است . وى ابتدا اسامى بیست تن از شهداى اهل بیت «علیهم السلام » را که در راس آنان امام حسین «علیه السلام » قرار دارد، نام برده ، سپس اسامى 86 شهید از اصحاب را مى شمرد و در مجموع ، 106 نام آورده است . ⁸⁵ وى در پایان ، به اسارت اهل بیت «علیهم السلام » و برخى از سخنان آنان اشاره مى کند.

فضیل بن زبیر نقل هاى نادر و عجیبى هم دارد. براى مثال ، او به رغم آن که به بیمارى امام سجاد«علیه السلام » تصریح کرده ، اما مى گوید ایشان در برخى از میادین جنگ در کربلا حضور داشت !⁸⁶ نویسنده هرچند از محدثان واصحاب امام پنجم و ششم بوده ، اما بنا به اعتقاد برخى رجالیان ، زیدى مذهب و از اصحاب برجسته و از مبلغان زیدبوده ، ⁸⁷ با وجود این ، ممدوح یا موثق ، معرفى شده است . سال درگذشت وى معلوم نیست ، اما باید در نیمه دوم قرن دوم باشد. دست رسى ما به این اثر، امروزه تنها از طریق کتاب هاى الامالى الخمیسیه نگاشته یحیى بن حسین (م 479ق ) ⁸⁸و الحدائق الوردیه ⁸⁹ نگاشته حمید بن احمد بن محمد محلّى (م 652ق ) امکان پذیر است .

2. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ ابومخنف لوط بن یحیى بن سعید بن مخنف بن سلیم ازْدى غامدى (م 157 ق ) ⁹⁰

ابومخنف لوط بن یحیى ازدى کوفى ، دیگر مقتل نویس قرن دوّم است که با تدوین کتاب مقتل الحسین «علیه السلام » نام خود را به عنوان مشهورترین و از قدیمى ترین مقتل نویسان در تاریخ ثبت کرد. وى هرچند در خانواده اى با پیشینه شیعى (به معناى تشیع سیاسى و دوست دار اهل بیت «علیهم السلام ») رشد و نمو کرده ، اما تشیع خود او ثابت نشده است . نجاشى ، رجالى شهیر شیعى ، در اثر رجالى خود، از وى با عنوان «شیخ أصحاب الاخبار بالکوفه و وَجْهُهُم ؛ استاد وچهره بزرگ اصحاب اخبار در کوفه ]و نه شیخ اصحابنا[» یاد مى کند که بر تشیع وى دلالتى ندارد. ⁹¹ برخى محققان ، قرینه دیگرى بر عدم تشیع او (به معناى تشیع اعتقادى ) بیان کرده اند، و آن این که رجالیان غیر شیعى او را متهم به «رافضى بودن » نکرده اند؛ شیوه اى که معمولاً توسط ایشان درباره شیعیان اعتقادى به کار گرفته مى شود. ⁹² ابن ابى الحدید نیز به عدم تشیع او تصریح کرده است . ⁹³ برخى دیگر از رجالیان ، معتقد به تشیع او هستند و اتهام تشیع به او توسط رجالیان اهل سنت را دلیل این امر دانسته اند. ⁹⁴ به هر حال ، با صرف نظر از مذهب او، با توجه به مدح وى توسط نجاشى با جمله «و کان یسکن اءلى ما یرویه ؛ آن چه نقل مى کرد، مورد اعتماد و پذیرش بود»، وثاقت اوقابل اثبات است . ⁹⁵

ابومخنف ، صاحب آثار متعددى بوده که غالب آن ها تک نگارى هاى مربوط به حوادث مهم قرن اول و دوم است . درمیان این آثار، کتاب مقتل الحسین «علیه السلام » او به لحاظ ویژگى هاى ذیل ، جایگاه خاصى یافته است :

اول : اهمیت موضوع ، زیرا جریان کربلا، به ویژه نزد شیعیان ، همواره در قیاس با دیگر حوادث ، موقعیت خاصى داشته است .

دوم : نزدیک بودن نویسنده و تالیف او به زمان حادثه ، زیرا ابومخنف ، روایات این کتاب را گاه از شاهدان عینى و گاه بایک یا دو واسطه نقل کرده که در مقایسه با مقاتل تدوین شده در ادوار بعد، امتیازى ویژه است .

سوم : توجه مورّخان بعدى ، اعم از شیعه و سنّى ، به این اثر و نقل تمام یا غالب روایات آن ، از جمله توسط شاگردش ، هشام بن محمد بن سائب کلبى (م 204 یا 206 ق ) و سپس محمد بن جریر طبرى (م 310 ق ) ، ابوالفرج اصفهانى (م 356 ق ) ، شیخ مفید (م 413 ق ) و سبط بن جوزى (م 654 ق ) .

چهارم : جایگاه نویسنده که به تعبیر نجاشى ، «شیخ اصحاب الاخبار بالکوفه » بوده و تک نگارى هاى تاریخى بسیارى داشته است .

اما این که ابومخنف در چه زمانى به نگارش این مقتل پرداخته ، طبق برخى قراین او این مقتل را در دهه سوم قرن دوم نگاشته است ، چنان که وى در خبر ورود مسلم بن عقیل به خانه مختار بن ابوعبیده ثقفى در کوفه مى گوید که هم اکنون این خانه ، خانه مسلم بن مسیب خوانده مى شود⁹⁶ و مسلم بن مسیب در سال 128ق عامل یوسف بن عمر برشیراز بوده است . ⁹⁷ یعقوبى در خصوص اوضاع سیاسى - اجتماعى این دوره مى نویسد: پس از شهادت زید بن على در سال 121ق ، شیعیان خراسان (یعنى عباسیان و علویانى که مخالف بنى امیه بودند) به جنب و جوش آمده وپیروان بسیارى را پیدا نموده ، و ستم هایى که بر خاندان پیامبر«صلى الله علیه و آله و سلم » شده بود، براى مردم بازگوکردند و یکى از کارهایى که صورت گرفت ، تدریس و مباحثه کتاب هاى ملاحم بود. ⁹⁸ البته مقصود از این نوع کتاب ها، کتاب هایى در موضوع جنگ ها و نبردهاى مسلمانان بود که از مصادیق بارز آن ، مقاتل و به ویژه مقتل امام حسین «علیه السلام » به شمار مى رفت . به نظر مى رسد این همان زمانى است که ابومخنف شرایط را براى نگارش مقتل امام حسین «علیه السلام »مناسب دیده و - چنان که برخى از محققان گفته اند - تشویق و ترغیب ابومخنف توسط برخى از داعیان عباسى که در پى ترویج مثالب و مفاسد و جنایات بنى امیه بوده اند و نیز ضعف و افول دولت بنى امیه که شرایط مناسبى را براى بیان ستم هاى آنان بر اهل بیت پیامبر«صلى الله علیه و آله و سلم » فراهم ساخته بود، سبب شده که او اقدام به جمع آورى اخبار واقعه عاشورا و نگارش این مقتل کند. ⁹⁹ بنابراین مى توان گفت که مقتل ابومخنف تقریباً هم زمان با مقتل جابر بن یزید جعفى نگاشته شده است .

متاسفانه این مقتل به مرور زمان مفقود شده است و اگر گزارش هایى از آن در منابعى ، هم چون تاریخ طبرى ، مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانى ، الارشاد شیخ مفید و تذکرة الخواص سبط بن جوزى منعکس نمى شد، از این مقتل نیزامروزه هم چون بسیارى دیگر، جز نامى باقى نبود. البته دور نیست علت عمده از بین رفتن چنین مقتلى ، اقدام هشام بن محمد، شاگرد ابومخنف در انعکاس تمام یا دست کم بیشتر اخبار مقتل استادش در کتاب مقتل الحسین «علیه السلام »خود باشد، زیرا ممکن است این امر، سبب فراموش شدن تدریجى مقتل ابومخنف نزد مورخان و مقتل نویسان قرون بعدى شده باشد.

نکته دیگر در این باره آن که تا حافظه تاریخ به خاطر دارد، هر امر و کار ارزش مندى ، در طول زمان ، دچار صدمات وآسیب هایى شده است . مقتل ابومخنف نیز به سبب اعتبار و قدمت آن ، از این آسیب ، مصون نمانده ، از این رو از قرن ششم به بعد، برخى از اخبار و نوشته ها درباره حادثه عاشورا که از اعتبار چندانى برخوردار نبوده است و سازندگان آن ها خواسته اند به هر قیمتى به خوانندگان شان بقبولانند، به ابومخنف نسبت داده اند. ¹⁰⁰ و این امر تا بدان جاپیش رفته است که در قرن هاى اخیر به سبب فقدان اصل کتاب مقتل الحسین «علیه السلام » ابومخنف ، کتابى با همان عنوان مقتل الحسین «علیه السلام »، به ابومخنف نسبت داده شده است که تفاوت هاى فاحشى بین آن و گزارش هاى ابومخنف در آثار فوق الذکر وجود دارد. افزون بر این ، اثر یاد شده مشتمل بر اغلاط فاحشى است . ¹⁰¹ زمان نگارش چنین مقتل جعلى و محرفى به درستى روشن نیست ، اما برخى محققان ، اثر یاد شده را ساخته و پرداخته عصر صفوى دانسته اند. ¹⁰² این اثر گویا براى نخستین بار، در سال 1275ق به خط محمد رضا خوانسارى در تهران به ضمیمة الملهوف و مهیج الاحزان چاپ سنگى شده است . ¹⁰³ هم چنین تا آن جا که آگاهى است ، اثر یاد شده یک بار به اردو و دوبار به فارسى ترجمه شده است ، یکى در سال 1332 به قلم محمد طاهر بن محمد باقر موسوى دزفولى وهمراه کتاب اخذ الثار فى احوال المختار - که این اثر نیز منسوب به ابومخنف است - در 240 صفحه و بار دوم در سال 1405ق با عنوان به ضمیمه کتاب اخذ الثار فى احوال المختار در 317 صفحه . ¹⁰⁴

در سال هاى اخیر، اقداماتى در جهت بازسازى آثار ابومخنف صورت گرفته است که از جمله مى توان به احیاى مقتل وى توسط یکى از محققان معاصر با عنوان وقعة الطف بر اساس گزارش هاى موجود از مقتل الحسین «علیه السلام »ابومخنف در کتاب هاى یاد شده ، اشاره کرد. ¹⁰⁵

نکته دیگر آن که بر اساس گزارش برخى محققان معاصر، چهار نسخه خطى از مقتل الحسین «علیه السلام » در کتابخانه «گوته » (ش مارة 1836) ، «برلین » (شماره 159 - 160) ، «لیدن » (شماره 792) و«سنت پطرزبورگ » (شماره 78) موجود است که هرچند برخى از مستشرقان در انتساب این نسخه ها به ابومخنف ، تردید کرده اند، اما در این که این نسخه ها از قدمت خاصى برخوردار است ، هیچ کس تردید نکرده است . ¹⁰⁶ هم چنین بنا بر گزارش محقق دیگرى ، میکرو فیلم نسخه خطى دیگرى به نام مقتل الحسین ابومخنف در کتابخانه امبروزیاناى شهر میلان ایتالیا به شماره 233موجود است ¹⁰⁷ که احراز قدمت آن ، نیاز به بررسى دارد.

3. مقتل الحسین «علیه السلام »؛ هشام بن محمد بن سائب کلبى (م 204¹⁰⁸ یا 206 ق ¹⁰⁹)

چنان که اشاره شد، هشام بن محمد بن سائب کلبى یکى از شاگردان ابومخنف ، مورّخى شهیر و مورد عنایت شیعه واهل سنت و از شاگردان امام صادق «علیه السلام » بوده است . ضمن آثار وى ، نام کتاب مقتل الحسین «علیه السلام » به چشم مى خورد که بیشترِ اخبار آن ، همان روایات استادش است ، ¹¹⁰ اما از آن جا که امروزه اثرى از مقتل وى نیست ، نمى توان به درستى درباره میزان بهره گیرى وى از اخبار ابومخنف ، داورى کرد. البته گزارش هاى او از ابومخنف وبرخى دیگر، بعدها در آثارى هم چون تاریخ طبرى ، مقاتل الطالبیین و الارشاد شیخ مفید و تذکرة الخواص سبط بن جوزى آمده است . از آن جا که درگذشت هشام در اوایل قرن سوم و در نتیجه ، بخش عمده زندگى اش در قرن دوم بوده ، مى توان اثر وى را نیز از مقاتل قرن دوم به شمار آورد.

4. ترجمة الامام الحسین «علیه السلام » و مقتله (من القسم غیرِ المطبوع من کتاب الطبقات الکبرى ) ؛ محمد بن سعد (م 230 ق )

محمد بن سعد گزارش مهمى را ذیل شرح حال امام حسین «علیه السلام » در کتاب الطبقات خود آورده است که چون چاپ نخستین آن به اهتمام برخى از خاورشناسان در لیدن از سال 1904 - 1917 م بر اساس نسخه ناقصى چاپ شده ، بخش زیادى ازترجمه و شرح حال ها، از جمله ترجمه امام حسن «علیه السلام » و امام حسین «علیه السلام » چاپ نشده است . اما در چاپ بعدى ، موارد چاپ نشده ، از جمله شرح حال حسنین ضمن سه مجلد مستقل ، چاپ شده است . هم چنین دو دهه پیش ، سید عبدالعزیز طباطبایى ترجمه امام حسن «علیه السلام » و امام حسین «علیه السلام »رابر اساس نسخه اى که از قرن هفتم در ترکیه نگه دارى مى شود، تحقیق کرده و آن را به چاپ رسانده است . بعدها همین بخش ِ چاپ نشده (که ترجمه حسنین را نیز دربرداشت ) با تصحیح محمد بن صامل سُلَمى با عنوان الطبقات الکبرى ، الطبقة الخامسه من الصحابه در دو جزء چاپ شده ¹¹¹ که جلد اول آن ، از صفحه 369 - 519 درباره امام حسین «علیه السلام » است . البته بیش از نیمى از صفحات یاد شده ، حواشى مصحح کتاب است .

ترجمة الامام الحسین و مقتله ، از دو بخش تشکیل شده است ، بخش نخست آن درباره نسب ، تولد و ویژگى ها وفضایل و مناقب حضرت است و در بخش دوم ، گزارش حادثه عاشورا از آغاز تا پایان حادثه ، از جمله شهادت حضرت آمده است . روش تاریخ نگارى ابن سعد، حدیثى است از این رو او گزارش ها را به صورت مسند نقل کرده ودر بخش نخست ، نود حدیث نقل کرده است . اما در بخش مقتل ، نزدیک به پنجاه خبر نقل کرده که البته سند هر یک از آن ها، بیان نشده ، بلکه تنها به چند سند کلى که در آغاز مقتل آمده ، اکتفا شده است .

هم چنین ابن سعد، اخبارى درباره برخى حوادث و علائم غیر طبیعى و خارق العاده آسمانى و زمینى و نیز عقوبت هاو بلاهایى که بر سر برخى ازقاتلان سپاه عمر سعد پس از حادثه عاشورا آمده ، آورده است .

اگرچه روش ابن سعد در نگارش طبقات خود، آن است که به حوادث و تحولات مهم تاریخى که هم زمان با زندگى اشخاص است ، نپردازد، اما عظمت حادثه عاشورا، ابن سعد را واداشته است که تا به این واقعه و رهبر آن ، بیشتربپردازد. با این همه ، وى در مواردى تنها به گرد آورى و نقل گزارش ها اکتفا کرده و درباره درستى یا نادرستى آن ها، هیچ نظرى نداده است . براى نمونه ، وى بر اخبار مربوط به تبرئه یزید از خون شهداى کربلا و مقصر بودن ابن زیادتاکید کرده است .

5. انساب الاشراف ؛ احمد بن یحیى جابر بلاذُرى (م 279 ق )

بلاذرى ، مورخ ، ادیب و نسب شناس عصر مامون تا مستعین عباسى است . وى در کتاب حجیم خود به نسب و شرح حال خاندان بزرگ و برجسته عرب قرشى پرداخته است . او بخشى از کتاب خود را به نسب و شرح حال خاندان ابوطالب و فرزندانش و امیرالمومنین «علیه السلام » و فرزندانش ، از جمله زندگانى امام حسین «علیه السلام » و مقتل وى پرداخته است . بخش مربوط به طالبیان این اثر با تحقیق محقق برجسته ، محمدباقر محمودى در سال 1397ق دربیروت چاپ شده و در سال هاى اخیر در مجموعه سیزده جلدى با نام جمل من انساب الاشراف تحقیق سهیل زکار وریاض زرکلى ، چاپ شده است . آن چه مربوط به زندگى امام حسین «علیه السلام » و حادثه عاشوراست ، از صفحه 142 - 228در جلد دوم ¹¹² چاپ دو جلدى انساب الاشراف با تحقیق محمودى و از صفحه 358 - 425 در جلدسوم مجموعه سیزده جلدى است .

بلاذرى پس از چند گزارش درباره تولد و فرزندان امام حسین «علیه السلام » به شرح واقعه کربلا پرداخته است ونخستین گزارش هاى خود را در این باره ، از تماس شیعیان با امام حسین «علیه السلام » از زمان صلح امام حسن «علیه السلام »آغاز کرده است . روش تاریخ نگارى بلاذرى در این کتاب همانند یعقوبى و دینورى ، ترکیبى است . از این رو به جاى آن که براى هر خبر، سند مستقل ذکر کند، در بیشتر موارد، تنها با تعبیر «قالوا»، خبر را آورده است . در مواردى هم به سند اشاره کرده است ، از جمله از ابومخنف ، ¹¹³ هشام کلبى ، ¹¹⁴ عوانه بن حکم ، ¹¹⁵هیثم بن عدى ، ¹¹⁶ عتبى ¹¹⁷ و عمر بن شَبَّه ¹¹⁸ نقل کرده است و در مواردى نیز تعابیر «حدثنى بعض الطالبیین »¹¹⁹ و «حدثنى بعض قریش »¹²⁰ را آورده است .

انساب الاشراف یکى از منابع تاریخ عاشوراست و با گزارش هاى ابومخنف و ابن سعد - به رغم برخى تفاوت ها - هم سو و سازگار و موید یک دیگر است .

6. الاخبار الطوال ؛ ابوحنیفه احمد بن داود دینورى (م 282 ق )

ابوحنیفه احمد بن داود دینورى ، مورخ ، منجم ، ریاضى دان ، نحوى ، لغت شناس و گیاه شناس قرن سوم است .¹²¹ وى آثار بسیارى در علوم مختلف داشته است ، اما آن چه از وى به دست ما رسیده ، دو اثر الانواء و الاخبارالطوال است . از آن جا که وى ایرانى و زادگاهش در منطقه کرمانشاه بوده ، به تاریخ ایران عنایت ویژه داشته و تاریخ ایران پیش و پس از اسلام را در قالب کتاب الاخبار الطوال نگاشته است . دینورى از سیره نبوى و خلافت شیخین سخنى به میان نیاورده است . وى از مجموع چهارصد صفحه کتاب ، بیش از سى صفحه (یعنى حدود یک دهم کتاب ) را به اخبار عاشورا اختصاص داده است . ¹²² سبک تاریخ نگارى دینورى ، همانند سبک مورخانى ، هم چون یعقوبى و مسعودى به صورت ترکیبى و با حذف اسناد است . او هر بخش از گزارش را با تعبیر «قالوا» آغاز کرده ¹²³و تنها گزارش پشیمانى عمر سعد را به نقل از حمید بن مسلم - دوست عمر سعد - نقل کرده است . ¹²⁴ اگرچه بسیارى از مضامین گزارش هاى دینورى در منابع کهن دیگر آمده ، اما تعابیر وى در این باره ، ویژه خود اوست و درمنابع دیگر نیامده است . یکى از گزارش هاى جالب دینورى که حاکى از ویژگى و رفتار دینى و اخلاقى شیعیان است ، گزارش چگونگى دست یابى معقل ، جاسوس ابن زیاد بر مکان اختفاى مسلم بن عقیل است . وى نگاشته است که چون معقل وارد مسجد کوفه شد، نمى دانست ، سراغ چه کسى برود که ناگاه دید مردى در گوشه اى مشغول عبادت است ، با خود گفت : شیعیان نماز زیاد مى خوانند، از این رو نزد آن مرد - که نامش مسلم بن عوسجه بود - رفت وخواست خود را مطرح کرد. ¹²⁵ هم چنین او مى نویسد که بین قتل امام حسین «علیه السلام » و رحلت رسول خدا«صلى الله علیه و آله و سلم » پنجاه سال فاصله است و با این تعبیر، احساس و تعجب خود را از وقوع چنین حادثه اى با این فاصله زمانى اندک ، بیان مى دارد. ¹²⁶

7. تاریخ الیعقوبى ؛ ابن واضح یعقوبى (م 292 ق )

درباره یعقوبى ، مورّخ و جغرافى دان شهیر شیعى و صاحب تاریخ یعقوبى ، شایان ذکر است که وى در تاریخ خودبرخلاف انتظار، بیش از چهار صفحه درباره حادثه کربلا سخن نگفته است ¹²⁷ که به نظر مى رسد رعایت ایجاز واختصار از سوى نویسنده ، در این امر نیز موثر بوده است . برخى معاصران ، نگاشته مستقلى در تاریخ عاشورا به نام مقتل ابى عبدالله الحسین «علیه السلام »¹²⁸ یا مقتل الحسین «علیه السلام »¹²⁹ از آثار وى شمرده اند، اما با مراجعه و بررسى منابع کهن درباره آثار وى ، چنین نوشته اى ، در فهرست آثار وى دیده نشد.

نتیجه

افزون بر آن چه برخى از مورخان در خصوص حادثه کربلا و شهادت امام حسین «علیه السلام » و یارانش اثرى با عنوان «مقتل الحسین «علیه السلام »» و مشابه آن داشته اند، برخى از تواریخ و تراجم عمومى که در حد قابل توجهى به این واقعه بزرگ پرداخته اند، موضوع این پژوهش است . نکته دیگر آن که به سبب اعتبار منابع مربوط به واقعه عاشورا تاقرن هفتم ، تا آن جایى که نگارنده بررسى و تفحص کرده ، تمام منابعى که به واقعه عاشورا تا مقطع یاد شده در حدچشم گیرى پرداخته اند، در این پژوهش ، ابتدا به صورت فهرست وار آورده شد و در ادامه ، تمام منابع به جاى مانده تاقرن هفتم ، معرفى تفصیلى شده اند.

کتاب نامه

. آقا بزرگ تهرانى ، محسن بن على بن محمد رضا، الذریعه الى تصانیف الشیعه ، بیروت ، دار الاضواء، 1403 ق .

. ابن ابى الحدید، عزالدین ابوحامد عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغه ، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم ، بیروت ، دار احیاء التراث العربى ، 1386 ق .

. ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن على بن ابى الکرم ، الکامل فى التاریخ ، بیروت ، دار الکتاب العربى ، ]بى تا[.

. ابن اعثم کوفى ، کتاب الفتوح ، تحقیق على شیرى ، بیروت ، دار الاضواء، 1411ق .

. ابن بابویه رازى ، منتجب الدین على ، الفهرست ، تقدیم و تحقیق سید جلال الدین محدث ارموى ، قم ، کتابخانه عمومى آیت الله مرعشى نجفى ، 1366.

. ابن جوزى ، عبدالرحمان بن على بن محمد، کتاب الرد على المتعصب العنید، تحقیق محمد کاظم محمودى ، ]بى جا، بى نا[، 1403 ق .

. ابن حجر عسقلانى ، احمد بن على ، الاصابه فى تمییز الصحابه ، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و على محمدمعوض ، بیروت ، دار الکتب العلمیه ، 1415 ق .

. ابن حمزه طوسى ، عمادالدین ابوجعفر محمد بن على ، الثاقب فى المناقب ، تحقیق نبیل رضوان ، قم ، موسسه انصاریان ، 1411 ق .

. ابن زبیر اسدى کوفى ، فضیل ، تسمیة من قتل مع الحسین من ولده و اخوته و اهل بیته و شیعته ، تحقیق سیدمحمدرضاحسینى جلالى ، فصلنامه تراثنا، شماره 2، 1406ق .

. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة ) ، تصحیح محمد بن صامل سُلَمى ، چاپ اول : طائف ، مکتبه الصدیق ، 1414 ق .

. ابن سعد، محمد، ترجمة الامام الحسین و مقتله ، تحقیق سیدعبدالعزیز طباطبایى ، قم ، موسسه اهل البیت لاءحیاءالتراث ، 1415 ق .

. ابن سلیمان کوفى ، محمد، مناقب الاءمام امیرالمومنین على بن ابى طالب «علیه السلام »، تحقیق محمد باقر محمودى ، قم ، مجمع اءحیاء الثقافة الاسلامیه ، 1412 ق .

. ابن شهر آشوب ، ابوجعفر محمد بن على ، معالم العلماء، با مقدمه سید محمد صادق آل بحر العلوم ، ]بى جا، بى نا، بى تا[.

. ، مناقب آل ابى طالب ، تحقیق یوسف بقاعى ، ]بى جا[، انتشارات ذوالقربى - افست دار الاضواء، 1379.

. ابن طولون ، شمس الدین محمد، الائمة الاثنا عشر، تحقیق صلاح الدین منجد، قم ، انتشارات شریف رضى ، ]بى تا[.

. ابن عبد ربه اندلسى ، احمد بن محمد، العقد الفرید، تحقیق على شیرى ، بیروت ، دار احیاء التراث العربى ، 1409 ق .

. ابن عساکر دمشقى ، ابوالقاسم ، على بن حسن بن هبة الله، تاریخ مدینة دمشق ، تحقیق على شیرى ، بیروت ، دار الفکر، 1415 ق .

. ابن عساکر دمشقى ، ترجمة ریحانة رسول الله الامام الحسین «علیه السلام » (من تاریخ مدینة دمشق ) ، تحقیق محمد باقرمحمودى ، قم ، مجمع اءحیاءاالثقافة الاسلامیه ، 1414 ق .

. ابن عماد حنبلى دمشقى ، شهاب الدین ابوالفلاح عبدالحى بن احمد، شذرات الذهب فى اخبار من ذهب ، تحقیق عبدالقادر و محمود ارنووط ، بیروت ، دار ابن کثیر، 1406 ق .

. ابن ماکولا، ابوعلى حسن بن على بن جعفر، الاءکمال فى رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف فى الاسماء و الکنى والانساب ، قاهره ، دار الکتاب الاسلامى ، ]بى تا[.

. ابن مطهر حلى ، ابومنصور حسن بن یوسف ، ایضاح الاشتباه ، تحقیق محمد حسّون ، قم ، موسسه النشر الاسلامى ، 1411ق .

. ابن منده ، ابوعبدالله اصفهانى ، جزء ترجمة الطبرانى ، ]بى جا، بى نا، بى تا[.

. ابن ندیم ، ابوالفرج محمد بن ابى یعقوب اسحاق ، کتاب الفهرست ، تحقیق رضا تجدد، ]بى جا، بى نا، بى تا[.

. ابن واضح یعقوبى ، احمد بن ابى یعقوب بن جعفر، تاریخ الیعقوبى ، بیروت ، دارصادر، ]بى تا[.

. ابوالفرج اصفهانى ، على بن حسین بن محمد، مقاتل الطالبیین ، با مقدمه کاظم مظفر، قم ، موسسه دار الکتاب ، 1385 ق .

. ازدى غامدى کوفى ، ابومخنف لوط بن یحیى ، وقعة الطف ، تقدیم و تحقیق محمد هادى یوسفى غروى ، قم ، موسسة النشر الاسلامى ، 1417 ق و قم ، المجمع العالمى لاهل البیت «علیهم السلام »، 1385.

. اشعرى قمى ، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق ، تصحیح محمد جواد مشکور، تهران ، موسسه مطبوعاتى عطایى ، 1963 م .

. امین ، سید حسن ، مستدرکات أعیان الشیعه ، بیروت ، دار التعارف للمطبوعات ، 1415 ق .

. بغدادى ، اسماعیل پاشا، ایضاح المکنون فى الذیل على کشف الظنون عن اسامى الکتب و الفنون ، بیروت ، دار احیاءالتراث العربى ، ]بى تا[.

. ، هدیة العارفین ، بیروت ، دار احیاء التراث العربى ، 1951 م .

. بلاذرى ، احمد بن یحیى بن جابر، انساب الاشراف ، ج 3، تحقیق محمدباقر محمودى ، بیروت ، دار التعارف للمطبوعات ، 1397 ق .

. ، کتاب جمل من انساب الاشراف ، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى ، بیروت ، دارالفکر، 1417 ق .

. بلعمى ، ابوعلى محمد، تاریخ نامه طبرى ، به کوشش محمد سرور مولایى ، تهران ، پژوهشگاه علوم انسانى ، 1377.

. بلعمى ، ابوعلى محمد، تاریخ نامه طبرى ، تصحیح محمد روشن ، چاپ اول : تهران ، سروش ، 1377.

. تمیمى ، محمدبن احمد بن تمیم ، کتاب المحن ، تحقیق یحیى وهیب جبورى ، بیروت ، دار الغرب الاسلامى ، 1408ق .

. جعفریان ، رسول ، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفویان ، چاپ اول : قم ، انصاریان ، 1385.

. جعفرى ، محمد مهدى ، تشیع در مسیر تاریخ ، چاپ سیزدهم : تهران ، دفتر نشر فرهنگ اسلامى ، 1386.

. حاجى خلیفه ، مصطفى بن عبدالله قسطنطنى حنفى ، کشف الظنون عن اسامى الکتب و الفنون ، بیروت ، دار اءحیاءالتراث العربى ، ]بى تا[.

. حاکم نیشابورى ، ابوعبدالله محمد بن محمد، المستدرک على الصحیحین ، تحقیق یوسف عبدالرحمن مرعشلى ، بیروت ، دار المعرفه ، 1406 ق .

. حموى ، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، بیروت ، دار اءحیاء التراث العربى ، 1408 ق .

. خطیب بغدادى ، ابوبکر احمد بن على ، تاریخ بغداد أو مدنیة الاسلام ، تحقیق مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت ، دارالکتب العلمیه ، 1417 ق .

. خوارزمى ، موفق بن احمد بن محمد، مقتل الحسین «علیه السلام »، تحقیق محمد سماوى ، قم ، دار انوار الهدى ، 1418 ق .

. خویى ، سیدابوالقاسم ، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة ، تحقیق لجنة التحقیق ، 1413ق .

. دهخدا، على اکبر، لغت نامة دهخدا، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدى ، تهران ، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران ، 1373.

. دینورى ، ابوحنیفه احمد بن داود، الاءخبار الطوال ، تحقیق عبدالعامر منعم ، بیروت ، دار احیاء الکتب العربیه ، 1960م .

. ذهبى ، شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان ، تذکرة الحفاظ ، ]بى جا[، مکتبة الحرم المکى ، ]بى تا[.

. ، سِیَر أعلام النُبَلاء، تحقیق جمعى از محققان ، بیروت ، موسسة الرساله ، 1413 ق .

. ، میزان الاعتدال ، تحقیق على محمد بجاوى ، بیروت ، دار المعرفه ، 1382 ق .

. رفاعى ، عبدالجبار، معجم ما کتب عن الرسول «صلى الله علیه و آله و سلم » و اهل البیت «علیهم السلام »، تهران ، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى ، 1371.

. سبط بن جوزى ، یوسف بن قزغلى بغدادى ، تذکرة الخواص من الامة بذکر خصائص الائمه ، تحقیق حسین تقى زاده ، ]بى جا[، مرکز الطباعة و النشر للمجمع العالمى لاهل البیت «علیهم السلام »، 1426 ق .

. سمعانى ، ابوسعد عبدالکریم بن محمد، الانساب ، تقدیم و تعلیق عبدالله عمر بارودى ، بیروت ، دار الجنان ، 1408ق .

. سید بن طاووس ، رضى الدین ابوالقاسم على بن موسى بن جعفر، الملهوف على قتلى الطفوف ، تحقیق فارس تبریزیان (ح سّون ) ، ]بى جا[، دار الاسوه ، 1383.

. شُبّر، جواد، ادب الطف ّ أو شعراء الحسین «علیه السلام »، بیروت ، دار المرتضى ، 1409 ق .

. صدوق ، ابوجعفر محمد بن على بن حسین بن بابویه قمى ، الامالى ، تحقیق موسسة البعثه ، قم ، موسسة البعثه ، 1417 ق .

. ، الخصال ، تصحیح على اکبر غفارى ، قم ، منشورات جماعة المدرسین فى الحوزة العلمیه ، 1362.

. ، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال ، قم ، انتشارات شریف رضى ، 1368.

. ، من لایحضره الفقیه ، تصحیح على اکبر غفارى ، قم ، منشورات جماعة المدرسین فى الحوزة العلمیه ، 1404ق .

. طباطبایى ، سید عبدالعزیز، اهل البیت «علیهم السلام » فى المکتبة العربیه ، قم ، موسسة آل البیت لاءحیاء التراث ، 1417 ق .

. طبرى ، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الامم و الملوک ، بیروت ، موسسة الاعلمى للمطبوعات ، 1409 ق .

. طوسى ، ابوجعفر محمد بن حسن ، اختیار معرفة الرجال (معروف به رجال الکشى ) ، تحقیق حسن مصطفوى ، مشهد، دانشگاه مشهد، 1348.

. ، الفهرست ، تحقیق جواد قیومى ، ]بى جا[، موسسه نشر الفقاهه ، 1417 ق .

. کاشفى ، کمال الدین حسین بن على ، روضة الشهداء، قم ، نشر نوید اسلام ، 1381 و تهران ، اسلامیه ، 1341.

. کتبى ، محمد بن شاکر بن احمد، فوات الوفیات ، ]بى جا، بى تا، بى نا[.

. مامقانى ، عبدالله، تنقیح المقال ، تهران ، انتشارات جهان ، ]بى تا[.

. مُحَلّى ، حمید بن احمد بن محمد، الحدائق الوردیه فى مناقب الائمة الزیدیّه ، تحقیق مرتضى بن زید محطورى حسنى ، چاپ اول : صنعاء، مکتبة بدر، 1423ق .

. محمودى ، محمدباقر، عبرات المصطفین ، قم ، مجمع اءحیاء الثقافة الاسلامیه ، 1417 ق .

. مرزبانى خراسانى ، محمد بن عمران ، الموشح ، مصر، دار النهضه ، ]بى تا[.

. مِزِّى ، جمال الدین ابوالحجاج یوسف ، تهذیب الکمال فى أسماء الرجال ، تحقیق بشار عواد معروف ، ]بى جا[، موسسة الرساله ، 1406 ق .

. ، قیام امام حسین «علیه السلام »، برگزیده از کتاب الفتوح ، تصحیح غلام رضا مجد طباطبایى ، تهران ، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى ، 1374.

. مسعودى ، ابوالحسن على بن حسین بن على ، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق سعید محمد لحام ، بیروت ، دارالفکر، 1421 ق .

. مقتل الحسین «علیه السلام » به روایت شیخ صدوق (امام حسین «علیه السلام » و عاشورا از زبان معصومان «علیهم السلام ») ؛ تحقیق و ترجمه محمد صحتى سردرودى ، تهران ، نشر هستى نما، 1381.

. میر شریفى ، سید على ، «ابومخنف و سرگذشت مقتل وى »، فصلنامه آینه پژوهش ، ش 2، 1369.

. نامعلوم ، مقتل الحسین «علیه السلام »، تحقیق رسول جعفریان ، فصلنامه تراثنا، شماره 68، 1422 ق .

. نجاشى ، ابوالعباس احمد بن على ، فهرست أسماء مصنفى الشیعه مشهور به رجال النجاشى ، تحقیق سید موسى شبیرى زنجانى ، قم ، موسسه النشر الاسلامى ، 1416 ق .

---