علل ورود علويان به طبرستان تا تشكيل دولت علوى 250 ق
محمد شورميج
دانشجوى دكترى تخصصى تاريخ ايران اسلامى دانشگاه اصفهان
چكيده
اين نوشتار بر آن است تا علل و چگونگى روىآوردن علويان به طبرستان تا تشكيل دولت علوى (250 ق) را بررسى كند. منطقه طبرستان به دليل موقعيت جغرافيايى و سياسى، اهميت ويژهاى داشت و همواره پناهگاه مخالفان رسمى دستگاه خلافت بود. ويژگىهاى منطقه طبرستان، آن را محل مناسبى براى علويان ساخته بود تا دور از دستگاه خلافت آرزوهاى خود را عملى سازند.
واژگان كليدى: علويان، طبرستان، تسامح، قيام، شيعه.
مقدمه
علويان، فرزندان و نوادگان امام على عليهالسلام بودند كه در دورههاى مختلف، به طبرستان روى آوردند. دلايل روى آوردنِ سادات علوى به بخشهاى مختلف ايران بسيار است كه مهمترين آنها عبارت است از:
1. به دليل امنيتى كه در سرزمين ايران بود و آنان بهطور نسبى دور از دسترس حكومتهايى بودند كه مراكز آنها در شام يا عراق قرار داشت.
2. رفاهى كه شهرهاى ايران مىتوانست براى آنها داشته باشند.
3. امكان جذب نيرو در ايران از سوى علويان؛ زيرا مردم ايران يك بار به هنگام قيام عباسيان، امتحان خوبى داده بودند و مىتوانستند بار ديگر چنان كنند.
در اين پژوهش، علل ورود علويان به طبرستان بررسى مىشود. هدف مقاله آن است كه با تحليل علل ورود علويان به طبرستان، خوانندگان را با چگونگى شكلگيرى يك دولت متمركز علوى در طبرستان آشنا سازد. همچنين برخى از مهمترين مهاجرتهاى علويان به طبرستان شناسايى شود.
علل ورود علويان به طبرستان
الف) موقعيت طبيعى طبرستان
نگارنده حدودالعالم، محدوده طبرستان را از ناحيه ديلمان در قرن چهاردهم هجرى از چالوس تا تميشه مىداند.1 تميشه در انتهاى مرز شرقى طبرستان و در شانزده فرسخى سارى2 و در سر راه استرآباد قرار دارد و به نوعى كردكوى كنونى است. از اين رو، طبرستان شامل دشت و كوه و ساحل دريا بود كه از ناحيه ديلمان تا مرز تميشه وسعت داشت. شهرهاى مهم مناطق جلگهاى آن عبارت بودند از: سارى، آمل، تميشه، ناتل و چالوس. همچنين شهرهاى كلار، كجور و فريم از مهمترين شهرهاى مناطق كوهستانى به شمار مىرفتند.3
سرزمين طبرستان از نظر جغرافياى طبيعى داراى هواى معتدل، آب فراوان، زمين حاصلخيز و جنگلهاى انبوه است. بارانهاى پىدرپى و رطوبت و گرمى هوا در تابستان، گياهان و درختان را چندان نيرومند مىساخت كه به مناطق زير خط استوا شباهت دارد.4 اما آب آن به سبب رطوبت زياد ناگوار و هواى آن بسيار وخيم و ناسازگار است.5 با تمام اين ويژگىها، شهرهاى آن پرجمعيت و دههاى آن بسيار آباد بود.6 كشاورزى ركن اساسى اقتصاد طبرستان بود و حتى بخشى از توليد خود را به خارج از اين منطقه صادر مىكردند.
وجود كوههاى سختگذر، رودهاى متعدد، جنگلها و باتلاقهاى بسيار در سرزمين طبرستان، از موانع طبيعى در ايجاد شبكه راههاى ارتباطى بوده است. در داخل طبرستان، مهمترين راهها از شهر مركزى آن يعنى آمل منشعب مىگرديد.
يك راه از آمل به طرف غرب در جهت ساحل تا ناتل و چالوس و از آنجا تا كوهستان ديلمان امتداد مىيافت. اين راه تا چالوس از مناطق هموار مىگذشت و سپس از مسير كوه، شهرهاى كلار و كجور را به ديگر مناطق متصل مىساخت.7
راه ديگر از آمل به طرف شرق مىرفت و از شهرهاى مامطير (بابل) و سارى مىگذشت و به تميشه مىرسيد. تقريباً تمام راه از ميان دشتهاى هموار مىگذشت و از نظر وجود رودها و مسيلهاى متعدد اين مسير، پلهاى بسيارى در نقاط مختلف ميان راه ساخته شده بود كه در برقرارى ارتباط اين مناطق با يكديگر نقش مهمى داشت.
دو راه، طبرستان را به نقاط خارج از اين منطقه مرتبط مىساخت: يكى از آنها در امتداد راه آمل به تميشه تا استرآباد و گرگان كشيده مىشد. ديگرى راه آمل به رى بود. اين راه با وجود اينكه از كمارتفاعترين معابر مىگذشت، از نظر كوهستانى بودن بسيار سختگذر بود و براى عبور كاروانهاى تجارى به ويژه دستههاى نظامى مناسب نبود.8
از ديگر ويژگىهاى طبيعى طبرستان، وجود دريا و سواحل آن است و اين، بهدليل ناآشنايى با فنون دريانوردى و كشتىرانى، يكى از عوامل حفاظ طبيعى منطقه در مقابل دشمنان بود. رطوبت زياد حاصل از نزديكى دريا، در آب و هواى منطقه و زندگى آنجا تأثيرهاى زيادى مىگذاشت.