قانون مداری
در سیره نظامی رسول خدا(ص) و امیرمؤمنان(ع)

علی امین رستمی*

چکیده

پژوهش در سیرة معصومان(ع) برای معرفی آن اسوه های حقیقی به جامعه، ضروری است. سیرة آن بزرگواران را می توان در ابعاد فردی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بررسی کرد. یکی از محورهای سیره معصومان(ع) ، سیره نظامی آن بزرگواران است که ابعاد مختلفی دارد. یک بعد آن، قانون مداری و احترام به مقررات است. در این نوشتار، چگونگی عمل به قانون در سیره نظامی رسول خدا(ص) و امیرمؤمنان(ع) بررسی شده است. لذا از یک سو، به چگونگی تعامل با مردم خودی اشاره شده و از سوی دیگر، چگونگی تعامل در میدان جنگ با دشمن و پس از پایان جنگ با اسیران، و در حالت معاهده، با طرف مقابل، مورد بررسی قرار گرفته است.

واژگان کلیدی: قانون مداری، سیرة نبوی، سیرة علوی، سیرة نظامی، اسیران جنگی، افراد غیر نظامی، معاهده.

 

مقدمه

از نکته های آموزنده در سیرة رسول خدا(ص) و امامان معصوم:، پای بندی به قانون و مقررات است. آنان بیش از دیگران، قانون را پاس داشته اند؛ زیرا انجام عملی خارج از مقررات دینی، مشروعیت الهی آنان را مختل می کرد. در بیانات رسول خدا(ص) نیز بر این امر تأکید شده است. در فتح مکه حضرت با صراحت فرمودند: «من هم پس از این مجاز نیستم با هیچ بهانه ای حرمت حرم را بشکنم»[1] بنابراین رسول خدا(ص) و امامان معصوم: علاوه بر عمل و رفتار، در موارد مقتضی، اموری را به عنوان قوانین و مقررات شرعی، از جمله در مسائل نظامی برای سپاهیان اسلام بیان کرده و آنان را به رعایت آن دعوت می نمودند، حتی به مسلمانان سفارش می کردند که در برخورد با غیر مسلمانان نیز مقررات دینی و اجتماعی ویژه ای را رعایت کنند. بر همین اساس، امروزه در فقه سیاسی، از اموری که در سیره نظامی رسول خدا(ص) و سایر معصومان نهی شده است، جزء جرایم جنگی شمرده می شود و شرعاً ارتکاب آن اعمال یا ترک برخی از آنها ممنوع است. استفاده از وسایل کشتار جمعی، مسموم کردن آب، بدرفتاری، شکنجه و کشتن اسیران، مثله کردن اجساد کشتگان دشمن، کشتن اطفال، کشتن زنان و پیران، کشتن افراد غیر نظامی، قطع درختان و تخریب مزارع، دستبرد به غنایم جنگی، دستبرد به اموال دشمنی که سپاه اسلام با او معاهده امنیتی امضا کرده است، آغاز به جنگ بدون دعوت به دین و تعرض به نوامیس دشمن در میدان نبرد، نمونه هایی از آن شمرده می شود.[2]

با توجه به مطالب یاد شده، نوشته حاضر در صدد پاسخ گویی به این سؤال هاست:

1. سپاه اسلام در مسیر حرکت به سوی جبهه، هنگام رویارویی با غیر نظامیان چه وظیفه ای دارد؟

2. مقرراتی که سپاه اسلام در صحنه جنگ و در برخورد با اسیران دشمن باید رعایت کند، چیست؟ و از چه اموری نهی شده است؟

3. پای بندی به عهد و پیمان ها و مقررات مورد توافق پس از جنگ تا چه حدی ضروری است؟

1. وظیفه سپاه اسلام در رویارویی با غیرنظامیان در مسیر حرکت

رعایت تقوای فردی، حفظ حرمت اموال مردم و مراعات حال مردم غیر نظامی که در مسیر حرکت سپاه اسلام زندگی می کنند، یکی از ابعاد رعایت قانون و احکام الهی در امور نظامی است که رهبران معصوم اسلام بر آن تأکید کرده اند. بنابراین، رزمنده راه خدا، به این بهانه که به جهاد در راه خدا می رود، حق ندارد در مسیر خود کسی را آزار و اذیت کند یا از اموال مردم چیزی را به ناحق و بدون رضایت مالکانش بردارد و به خودش اختصاص دهد و یا به مردم ضرر برساند، مگر در موارد اضطرار که برای رفع گرسنگی چاره ای غیر از آن نداشته باشد . عبدالله بن سلام نقل می کند که در سفر به سوی تبوک به نقطه ای به نام خلیجه، کنار آب و زیر سایه درختی رسیدیم. اصحاب رسول خدا(ص) پیشنهاد کردند که در سایه درخت و در کنار آبی که وجود دارد استراحت کنند. آن حضرت فرمودند: این جا زمین زراعی کسی است، ناقه مرا آزاد بگذارید، او مأمور است. ناقه حرکت کرد تا به سایه ای در کنار مسجد ذی مرویه رسید.[3] با تأمل در سخن حضرت می توان فهمید که حضرت خواست به مردم بفهماند که در مسیر جهاد در راه خدا باید از ضرر رساندن به اموال مردم پرهیز کنند.

در سیره رسول خدا(ص) حتی حیوانات نیز از این قانون مستثنا نیستند و سپاهیان اسلام حق آزار رساندن به آنان را نیز ندارند. واقدی نقل می کند که در فتح مکه، در مسیر راه رسول خدا(ص) ماده سگی را دیدند که توله‏هایش مشغول شیر خوردن بودند و حیوان با دیدن لشکر، سراسیمه شده و زوزه می‏کشید. حضرت به مردی از سپاه به نام جعیل بن سراقه امر فرمودند که همان جا بایستد تا کسی از سپاه متعرض حیوان و توله‏هایش نشود.[4]

امیرمؤمنان علی(ع) نیز در بخشنامه ای خطاب به مأموران و کارکنان شهرهایی که سپاه از قلمرو کار و حوزه مأموریت آنها عبور می کند، با سفارش های اکیدی، از همه سربازان و فرماندهان سپاه می خواهد از تعرض به اموال مردم و آزار رساندن به آنان و توقعات نابه جا از مأموران و کارکنان حکومتی خودداری کنند و بر تأمین امنیت و حفظ نظم و مراقبت شدید و انضباط کامل لشکریان تأکید کرده و می فرماید:

من سپاهیانی فرستادم که به خواست خدا بر شما خواهند گذشت، و آنچه خدا بر آنان واجب کرده به ایشان سفارش کردم، و بر آزار نرساندن به دیگران و پرهیز از هر گونه شرارتی تأکید کرده‏ام. و من نزد شما و پیمانی که با شما دارم از آزار رساندن سپاهیان به مردم بیزارم، مگر آن که گرسنگی، سربازی را ناچار گرداند، و برای رفع گرسنگی، چاره‏ای جز آن نداشته باشد. پس کسی را که دست به ستم کاری زند کیفر کنید و دست افراد سبک مغز خود را از زیان رساندن به لشکریان و زحمت دادن آنها جز در آنچه استثنا کردم، باز دارید. من پشت سر سپاه در حرکتم، شکایت‏های خود را به من رسانید و در اموری که لشکریان بر شما چیره شده‏اند که قدرت دفع آن را جز با کمک خدا و من ندارید، به من مراجعه کنید که با کمک خداوند آن را بر طرف خواهم کرد.[5]

2. رعایت مقررات اسلامی و انسانی در میدان جنگ

از جمله مقرراتی که در اسلام و سیره نظامی پیشوایان دینی بر آن تأکید شده و تخطی از آن برای سپاه اسلام جایز نیست، رعایت مسائل انسانی و اسلامی در صحنه جهاد است. به طور ویژه خیراندیشی و مهربانی با همراهان، ترحم و رعایت حال کسانی که در سپاه دشمن نقش آفرین نیستند (گر چه به ظاهر جزء آنها شمرده می شوند، مانند زنان، اطفال، پیران، عابدان از اهل کتاب) حفظ عمران و آبادی ها و اموال، مانند درختان مزارع و نخلستان ها و اموری که برای معیشت مردم و استفاده عموم به کار می آید، از چشم اندازهای مهمی است که باید جهادگر به آن توجه داشته باشد.

خیراندیشی نسبت به همراهان و رزمندگان اسلام، داشتن نیت الهی در جهاد با دشمنان و دعوت آنان به اسلام، و در صورت عدم پذیرش، پیشنهاد هجرت یا گرفتن جزیه از کفار، از جمله اموری است که رسول خدا(ص) به سپاهیان و فرماندهان جنگ موته توصیه می فرماید. زمانی که سپاه اسلام به فرمان رسول خدا(ص) آماده حرکت شد، حضرت به فرماندهان موته دستور داد که مکر و فریب به کار نبرند، کودکان را نکشند، چون با دشمنان مشرک برخورد کردند، آنها را به یکی از سه چیز دعوت کنند، هر پیشنهاد را که پذیرفتند قبول کنند و دست از آنان بردارند: نخست، به اسلام دعوتشان کنند، اگر پذیرفتند از آنان قبول کنند و از جنگ با آنان دست بردارند، دوم، اینکه از آنان بخواهند تا از سرزمین خود بروند و هجرت کنند، و اگر پذیرفتند اعلام کنند که برای آنها همان حقوقی منظور خواهد شد که برای دیگران است، و اگر مسلمان شدند و ترجیح دادند که در سرزمین های خود باشند، به آنها خبر د هند که حکم ایشان مانند حکم عرب های دیگری است که مسلمان شده‏اند؛ احکام الهی درباره آنها اجرا خواهد شد، و برای آنها از فی‏ء و غنایم سهمی نخواهد بود، مگر اینکه همراه مسلمانان در جهاد شرکت کنند. اگر از پذیرفتن این دو مطلب خودداری کردند، آنها را به پرداخت جزیه دعوت کنند، و اگر پذیرفتند، دست از آنان بردارند، و اگر از تمام این پیشنهادها سرپیچی کردند، با استمداد از خدا با آنها بجنگند.

علاوه بر توصیه هایی که ذکر آن گذشت، رسول خدا(ص) از رزمندگان جنگ موته می خواهد که در مقابله با دشمن، با نام خدا، با دشمنان خدا و مسلمانان نبرد کنند و در این کار، حساب کسانی را که در عبادت گاه های اهل کتاب مشغول عبادت اند از افراد شروری که در پی مقابله با دین خدا هستند، جدا کنند و
به کسانی که از مردم کناره گیری کرده و در صومعه ها مشغول عبادت اند، معترض نشوند، هرگز زن و کودک شیر خوار و پیر فرتوت را نکشند، به طبیعت آسیب نرسانند و درخت خرما و هیچ گونه درختی را ریشه کن نسازند و هیچ خانه‏ای
را خراب نکنند.[6]

در سریه عبدالرحمن بن عوف به دومة الجندل در شعبان سال ششم، رسول خدا(ص) در وقت بدرقه سپاه بعضی از همین توصیه ها را به سپاهیان وی بیان کردند.[7]

توصیه های رسول خدا به اسامة بن زید برای حرکت به سمت شام مبنی بر پرهیز از حیله و غدر و کشتن اطفال، شاهد دیگری بر تأکید حضرت بر رعایت اصول انسانی در نبرد با دشمن است. علاوه بر این ایشان از اسامه و سپاهیانش می خواهد که از اختلاف میان خود پرهیز کرده ، در امور نظامی توجه به خدا و تسلیم در برابر او و توکل به ذات اقدس الهی را مد نظر داشته باشند.[8] گویا رسول خدا(ص) به سبب جوان بودن اسامه و حضور افراد مسن و با سابقه در سپاه وی، احتمال تمرد برخی را پیش بینی می کردند.

مثله کردن جنازه دشمن یکی از مسائلی است که در نبردهای غیر الهی کم و بیش مشاهده می شود. کشورگشایان، سلاطین و طاغوت ها پس از غلبه بر دشمن گاهی بر بدن کشته های دشمن نیز رحم نمی کنند. برخورد مشرکان مکه با برخی از شهدای احد، از جمله حمزه عموی رسول خدا(ص) نمونه ای از آن است. اما در سیره پیشوایان دین این عمل از امور غیر شرعی و غیر انسانی شمرده شده و به طور کلی ممنوع است. از این رو معصومان(ع) در تمام نبردها به سپاهیان خود توصیه می کردند که هیچ گاه جنازه های دشمن را مثله نکنند. رسول خدا(ص) بعد از جنگ بدر در جواب برخی افراد که از حضرت خواسته بودند تا اجازه دهد دندان های جلو و زبان سهیل بن عمرو را از بیخ ببرند تا دیگر علیه رسول خدا سخن نگوید، فرمود:

من کسی را مثله نمی کنم، زیرا خداوند کننده این کار را مجازات می کند هر چند عامل به این کار پیامبر باشد.[9]

در سیره نظامی امیرمومنان علی(ع) نیز دستورات ویژه ای وارد شده است که بیان گر اهداف الهی حضرت در نبرد با منحرفان است. گرچه مقرراتی که حضرت در نبردهای دوره خلافت خویش بیان کردند در مواردی با دستورات رسول خدا در نبرد با مشرکان متفاوت است، اما این به دلیل شرایط خاص دوران ایشان است، زیرا جبهه دشمن رو در روی حضرت با دشمن رو در روی رسول خدا(ص) متفاوت بود؛ جنگ های دوره رسول خدا، نبرد با مشرکان بر سر «تنزیل» بود و مقررات ویژه ای داشت، اما نبردهای دوره امیر مؤمنان به علت رویارویی مسلمانان با یکدیگر بر سر «تأویل»،[10] احکام خاصی پیدا کرد که تاکنون سابقه نداشت. برای نمونه در جنگ های علی(ع) اموال دشمن در خارج از میدان نبرد و نیز زنان و کودکان آنان محترم اند و جزء غنایم به حساب نمی آیند. بر این اساس، امیرمؤمنان(ع) در جنگ جمل به همگان توصیه می کند که حرمت خانه ها و زنان را مراعات کنند و به هیچ وجه کسی متعرض آنان نشود، حتی اگر آنان لب به ناسزاگویی بگشایند. به استثنای ادوات نظامی میدان جنگ، بقیه اموال آنان محترم بوده و بر کسی حلال نیست. برخی مورخان نقل کرده اند که صفیه دختر حارث و برخی دیگر از زنانی که نزدیکان آنها در جنگ جمل کشته شده بودند، از درون خانه ای در بصره به علی(ع) یا جبهه او دشنام و ناسزا گفتند. یکی از یاران حضرت گفت: «ما از دست این زن ها رهایی نداریم». گویا از سخن او بوی تهدید علیه زنان به مشام می رسید که ناگهان علی(ع) بر او نهیب زد و فرمود:

هیچ ستری را هتک نکنید، و به هیچ خانه ای وارد نشوید و به هیچ زنی آسیب نرسانید، گر چه به ناموس شما ناسزا گویند و بزرگان و صالحان شما را نادان شمرند... . ما در حالی که آنان (زن ها) مشرک بودند از تعرض به ایشان منع می شدیم... نشود که احدی به زنی تعرض کرده باشد... .

و در حالی که خود حضرت از درِ خانه عبدالله بن خلف که در مبارزه با علی(ع) کشته شده بود، عبور می کرد، همسر او بر در خانه ایستاده بود، گفت: یا علی ای قاتل محبوبان، کار خوبی نکردی، خدا فرزندانت را یتیم کند، همان طور که فرزندان عبدالله را یتیم کردی. امام(ص) سکوت کرد و جواب او را نداد و داخل خانه شد و با عایشه ملاقات کرد. وقتی از خانه خارج می شد آن زن سخنان خود را تکرار کرد.[11] امام اندکی صبر کرد و فرمود: «اگر من قاتل محبوبان بودم حتما کسانی را که در این خانه هستند را می کشتم».[12] حضرت به خانه ای اشاره کرد که عبدالله بن زبیر، مروان بن حکم، عبدلله بن عامر و عده ای دیگر از سران جنگ جمل در آنجا مخفی شده بودند.[13] اما حضرت چنین نکرد، چرا که خود می فرماید:

هر کس که پشت به جبهه کند او را تعقیب نکنید، و هیچ مجروحی را نکشید. هرکس درِ خانه اش را ببندد در امان است.[14]

امیرمؤمنان علی(ع) بعد از جنگ جمل، توصیه های قبل از جنگ را تکرار کرد و فرمود:

تجاوز به اموال و ناموس دشمن بر شما حلال نیست و تنها می توانید وسایل و ساز و برگ جنگی و دیگر اموالی را که برای جنگ به میدان آورده اند از آنان بگیرید و بقیه اموال و ثروتشان را برای بازماندگانشان باقی بگذارید و در بیرون از میدان جنگ از افراد دشمن کسی را به اسارت نگیرید، ثروت و اموالشان را به یغما نبرید، اموال باید طبق حکم قرآن میان وارثان و فرزندان شان تقسیم شود.

به فرمان علی(ع) به سپاهیان اعلام شد که در این جنگ، زنانی که شوهران شان را از دست داده اند آنان را به ازدواج خود در نیاورند مگر این که برای شوهران شان مانند دیگر مسلمانان عده وفات سپری کنند، سپس می توانستند آنان را به همسری انتخاب کنند.[15]

در پیکار صفین نیز حضرت علاوه بر توصیه هایی که ذکر آن گذشت، سپاهیان را از کشتن مجروحان و تعقیب فراریان میدان جنگ نهی می فرماید. ایشان در نامه ای به جناح پیشرو که قبل از امام(ع) به سوی صفین حرکت کرده و به جبهه رسیده بودند، اینچنین گوش زد می کند:

هرگز سربازان دشمن را که پشت به شما کرده اند نکشید و با از پا افتاده ها درگیر نشوید و مجروحان را به کام مرگ نسپارید، زنانی را که در اردوی دشمن شما هستند با آزار دادن به هیجان نیاورید، گر چه حیثیت و شرف و شخصیت و ناموس شما را به باد ناسزا بگیرند و فرماندهان شما را فحش دهند.[16]

3. برخورد اسلامی و انسانی با اسیران

گر چه اسیرگرفتن از دشمن در تمام نبرد ها امری طبیعی و رایج بوده و هست و در سیره نظامی معصومان(ع) نیز وجود داشته است، اما بر اساس فرهنگ اسلامی، هدف قرار دادن آن به سبب حقد و کینه و تعصبات شخصی و نیز به منظور انتقام گیری و همچنین بد رفتاری با آنان امری پسندیده نیست. در حقیقت می توان گفت در اسلام اسیر گرفتن از دشمن با اهداف مقدس جنگ و جهاد در راه خدا هماهنگ است و آن تضعیف نیروی انسانی دشمن و کشاندن اسرا به خانه مسلمانان به منظور آشنایی با اسلام است. بنابراین، باید هدف جهادگر از اسیرگرفتن افراد دشمن این باشد که نیروی دشمن در سایه اسارت، آزادی واقعی و حقیقی را که همان توحید و هدایت به راه حق است، باز یابد. در روایات و سیره معصومان(ع) در این باره توصیه های متعدد و مؤکدی صادر شده که بیان گر رعایت مسائل اسلامی و انسانی درباره اسیران جنگی است. رسول گرامی اسلام در روایتی می فرماید: «هیچ کس به اسیری که برادر مسلمانش گرفته است دست درازی نکند و او را نکشد».[17] بلکه می فرمودند: توصیه کنید که با اسیران به نیکی رفتار شود.[18] در اثر این سخن نبی اکرم(ص) مسلمانان گاه غذای خود را به اسیر داده و او را بر خویش مقدم می داشتند. در این باره ابوالعاص بن ربیع که در جنگ بدر اسیر شده بود، می‏گوید:

من در دست گروهی از انصار اسیر بودم، خدا خیرشان دهد، هر گاه شام یا ناهار می‏خوردیم، نان را که بسیار کم بود به ما اختصاص می‏دادند و خودشان خرما می‏خوردند. گاه در دست بعضی فقط یک قطعه کوچک نان بود و همان را هم به من می‏دادند.

ولید بن مغیره هم این موضوع را تأیید کرده و افزوده است: «انصار ما را سوار می‏کردند و خود پیاده می‏رفتند».[19]

در منطق اسلام و سیره پیشوایان دینی به شدت از شکنجه و آزار اسیران نهی شده است. همان طور که گفته شد بعد از جنگ بدر رسول خدا(ص) پیشنهاد عمر بن خطاب را درباره بریدن زبان و شکستن دندان سهیل بن عمرو رد کرده و مورد نکوهش قرار داد، در حالی که وی از سران مشرکان مکه و از خطبایی بود که مسلمانان، به ویژه شخص رسول خدا(ص) از آزار و اذیت و نیش زبان او در امان نبودند و همواره با ایراد خطبه و سخنرانی بر ضد اسلام تبلیغ می کرد.[20]

بر اساس آموزه های اسلامی، حتی اگر اسیری محکوم به اعدام نیز باشد کسی حق ندارد قبل از اجرای حکم، بر اساس میل خود، او را اذیت و آزار دهد، فقط در وقت مقتضی باید حکم را درباره او اجرا کرد نه بیشتر.

بعد از محاصره قلعه یهودیان بنی قریظه توسط مسلمان و تسلیم آنان بر اساس پیشنهاد حکمیت، وقتی اسیران یهود به حکم سعد بن معاذ (داور طرفین) و تأیید رسول خدا(ص) به اعدام محکوم شدند، یکی از آنان به نام نبّاش بن قیس را نزد پیامبر آوردند، او سعی کرده بود با کسی که او را می‏آورد درگیر شود، و او هم با مشت به بینی نبّاش کوبیده و آن را خونی ساخته بود. رسول خدا(ص) به مأموری که او را آورد، اعتراض کردند و فرمودند: چرا نسبت به او چنین کردی، مگر شمشیر کافی نبود؟ مأمور گفت: ای رسول خدا، او با من درگیر شد و می‏خواست بگریزد. نبّاش گفت: ای ابوالقاسم سوگند به تورات، دروغ می‏گوید، اگر مرا آزاد هم می‏ساخت من از آمدن به جایی که همه قومم کشته شدند، تأخیر نمی‏کردم، تا من هم مانند یکی از ایشان باشم. آن گاه رسول خدا(ص) فرمودند:

با اسیران خوش رفتاری کنید و به آنها آب بدهید و سیراب شان کنید تا خنک شوند و بعد حکم اعدام را درباره آنان اجرا کنید. گرمای آفتاب و سوزندگی شمشیر را بر آنها جمع نکنید.

آن روز هوا آفتابی و گرم بود، به اسیران آب و طعام دادند، و پس از اینکه سیراب و خنک شدند، دستور قتل آنها نیز صادر شد.[21]

چنین سفارشی هیچ گاه با حکم سعد بن معاذ و تأیید پیامبر درباره کشتن بنی قریظه، منافات ندارد، زیرا کشتن آنها حکمی شرعی و الهی است که باید اجرا می شد، در عین حال قبل از اجرای حکم، آنان در دست مسلمانان اسیرند و تعدی به آنان جایز نبوده و احسان به آنان امری انسانی، پسندیده و لازم است. بنابر این، از دو حیثیتی که برای آنان متصور است، دو حکم نیز برای آنها مطرح می شود؛ از این حیث که اسیرند باید حقوق آنها به عنوان اسیر مراعات شود و از این حیث که حکم آنها اعدام است، باید درباره آنان اجرا شود.[22]

در سیره امیرمؤمنان علی(ع) نیز می خوانیم که حضرت، اسیرانی را که قاتل نبودند و به تجاوز و دشمنی باز نمی گشتند، آزاد می کرد و با آنها در حال اسارت و بعد از آن به نیکی رفتار می نمود. در جنگ جمل سعید و ابان، پسران عثمان را نزد آن حضرت آوردند. یکی از کسانی که آن جا بود پیشنهاد قتل آن دو را مطرح کرد. امام فرمود: «بسیار بد سخنی گفتی!» سپس به آن دو فرمود: «از گمراهی خود برگردید و دست بردارید و هر کجا که می خواهید، بروید و اگر دوست دارید نزد من بمانید تا با شما صله رحم کنم». آن دو گفتند: «یا امیرمؤمنان ما بیعت می کنیم»، سپس بیعت کرده و رفتند.[23]

بعد از پایان جنگ جمل امام(ع) به عبدالله بن زبیر و مروان بن حکم و ولید بن عقبه و سایر بنی امیه امان داد و این پیام اعلام شد که هرکس اسلحه خود را بر زمین بگذارد و هر کس که به خانه اش برود، در امان است. موسی بن طلحة بن عبیدالله را نزد حضرت آوردند، حضرت به او فرمود، سه مرتبه بگو: «استغفر الله و اتوب الیه» و سپس او را رها کرد و گفت هر جا می خواهی برو و هر سلاح و وسیله ای در لشکر ما از تو بود، بردار و در آیندة کارت از خدا بترس و در خانه ات بنشین.[24]

4. احترام به مقررات و عهد و پیمان با دشمن

در فرهنگ اسلامی، بر رعایت عهد و پیمان بسیار تأکید شده و خداوند در قرآن همگان را به رعایت آن فراخوانده است و اعلام فرموده که روز قیامت از آن سؤال خواهد شد.[25] امیرمؤمنان علی(ع) نیز در روایتی آن را همزاد راستی و بهترین سپر در مقابل خطرات و آسیب های اجتماعی معرفی کرده است.[26] در سیره نظامی معصومان بر این اصل مهم که اساس روابط اجتماعی بشر را تشکیل می دهد، سفارش شده است. بنابراین اگر مسلمانان با دشمنان خود مصالحه کرده و پیمان و قراردادی بین هم امضا کرده باشند، آن پیمان برای مسلمانان محترم و لازم الاجرا بوده و اموال و کلیه دارایی های اتباع دشمن بر اساس قرارداد فی مابین محترم است و از امنیت و مصونیت کامل برخوردار خواهد بود، مگر در مواردی که از این اموال در جهت تضعیف دولت اسلامی یا تقویت دشمن و به طور کلی بر خلاف مصالح امنیتی و دفاعی کشور اسلامی بهره برداری شود.[27]

پس از پایان نبرد خیبر و مصالحه پیامبر با یهودیان، رسول خدا(ص) خیبر را به یهودیان واگذار کرد و در مقابل باید آنها یک دهم و نصف یک دهم بهره ای را که می بردند به مسلمانان می پرداختند. اما مسلمانان بعد از این قرارداد نیز به خود اجازه می دادند به میان مزرعه و باغ های یهودیان رفته و خارج از شرایط مندرج در عهدنامه، از آن استفاده کنند. یهودیان از این عمل آنان به رسول خدا(ص) شکایت کردند. حضرت، خالد بن ولید یا عبدالرحمن بن عوف را فراخواند و گفت که مردم را جمع کنند، بعد از اجتماع مردم، حضرت در میان آنها ایستاد و پس از حمد وثنای الهی فرمودند:

یهودیان شکایت کرده اند که میان مزارع آنها می روید، در حالی که ما به مال و جانهایشان امان داده ایم و با آنها مصالحه کرده و زمین ها را به آنها واگذار کرده ایم. باید بدانید که از اموال قرار داد بسته شده، مگر به همان اندازه معین چیزی حلال نیست.

از این پس مسلمانان چیزی را از زمین های یهودیان برنمی داشتند، مگر آنکه قیمت آن را بپردازند.[28]

نمونه دیگر از رعایت مقررات و احترام به عهد و پیمان با دشمن در سیره رسول خدا(ص) مسئله عمرة القضاء در سال هفتم هجری است. در سال ششم هجری رسول خدا(ص) به همراه مسلمانان برای انجام عمره به طرف مکه مکرمه حرکت کردند، اما با ممانعت قریش روبه رو شده، با انعقاد صلح حدیبیه به مدینه بازگشتند و بر اساس مفاد صلح نامه، سال بعد برای انجام عمره وارد سرزمین مکه شدند که در تاریخ به عمرة القضاء معروف است. در عمرة القضاء وقتی کفار، انبوهی مسلمانان و شوکت ایشان را دیدند، ترسیدند که مبادا با ایشان جنگ کنند، از این رو نزد پیامبر(ص) آمدند و گفتند: یا محمد! تو چه در کودکی و چه در بزرگی به غدر شناخته نشدی. پیامبر فرمود: «هرگز با اسلحه بر شما وارد نخواهند شد». آن گاه گروهی را با اسلحه در بیرون حرم مستقر کرد، و گروهی دیگر از مسلمانان، پس از انجام عمره به جای آنها مستقر شدند و آنها نیز بدون اسلحه، عمره انجام دادند، و حضرت طبق پیمان، سه روز بیشتر در مکه نماند،[29] حتی وقتی برای توقف روز چهارم از کفار اجازه خواست و آنان اجازه ندادند، رسول خدا(ص) با آنکه هوا گرم بود و وقت مناسبی برای حرکت قافله نبود و حتی کاملاً قدرت بر توقف بیشتر در مکه را داشتند، به منظور رعایت عهد و پیمان، فرمان بازگشت را صادر کردند.[30]

نتیجه

بر اساس سیره رسول خدا(ص) و امیرمؤمنان علی? ، رزمنده راه خدا به این بهانه که به جهاد در راه خدا می رود مجاز نیست، در مسیر حرکت خود در اموال مردم تصرف کرده، چیزی از آن بردارد و ضرری به آنان برساند یا توقع نابه جایی را از عاملان حکومتی داشته باشد. و در صورت اتفاق چنین مسئله ای، بر حاکم اسلامی لازم است که از این کار جلوگیری کرده و حق مردم را استیفا کند.

مجاهدان راه خدا باید با نیروهای خودی مهربانی کرده و خیرخواه آنها باشند و از اختلاف بپرهیزند، و در نبرد با دشمنان اسلام بدون در نظر گرفتن تعصبات جاهلی، از کشتن زنان، اطفال، پیران، عابدان معابد و ضرر رساندن به طبیعت تا حد ممکن جلوگیری کرده و از مثله کردن افراد دشمن و هتک ناموس و خیانت به اموال آنان پرهیز کنند.

دعوت دشمن به هدایت الهی قبل از جنگ ضروری است. بعد از پیروزی نیز هر گونه برخورد خارج از مقررات اسلامی با اسیران ممنوع و ترحم به آنان توصیه شده است.

هر گونه قرارداد مالی و سیاسی که بین مسلمانان و دشمنان بر اساس مصالح دو طرف بین رهبر اسلامی و بزرگان دشمن منعقد شود، لازم الاجرا بوده و کسی از مسلمانان حق نادیده گرفتن آن را ندارد.

 

منابع

ـ نهج البلاغه.

ـ ابن اعثم، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، 1411ق.

ـ ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1412.

ـ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه،1410.

ـ ابن شهر اشوب، رشیدالدین ابی جعفر محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، بیروت، دارالاضواء، 1405ق.

ـ ابن کثیر دمشقی، حافظ ابی الفداء اسماعیل بن کثیر، البدایه و النهایه، بیروت، دارالفکر، 1407ق.

ـ ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی سقا ، ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، ]بی تا[.

ـ بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوه، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1405.

ـ شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الجمل والنصره لسید العتره فی حرب البصره، تحقیق سیدعلی میرشریفی ، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1374، چاپ دوم.

ـ صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1414ق.

ـ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، 1387ق، چاپ دوم.

ـ عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1383.

ـ کلینی، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.

ـ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، الوفاء، 1403ق.

ـ مسعودی، مروج الذهب، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجره، 1409ق، چاپ دوم.

ـ مسکویه رازی، ابو علی، تجارب الأمم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، 1379، چاپ دوم.

ـ مقریزی، تقی الدین احمد، امتاع الاسماع، تحقیق محمد عبدالحمید نمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1420.

ـ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق مارسون جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1401، چاپ سوم.

ـ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، ]بی تا[.

 

---

*

دانش آموخته حوزه و کارشناس ارشد تاریخ اسلام.  دریافت: 23/8/87 ـ پذیرش: 12/10/87.

 

---

[1]

. محمدبن عمر واقدی،

المغازی

، 1401ق، ج 2، ص 836 / ابن سعد،

الطبقات الکبری

، 1410ق، ج 2، ص 104.

[2]. عباسعلی عمید زنجانی، فقه سیاسی، 1383، ج 5 و 6، ص 368.

[3]

. محمدبن یوسف صالحی شامی،

سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد

، 1414ق، ج 5، ص 446.

[4]. واقدی، همان، ج2، ص804.

[5]

.

نهج البلاغه

، نامه 60.

[6]. واقدی، همان، ج2، ص757 / مقریزی، امتاع الاسماع، 1420 ق، ج1، ص338.

[7]

. واقدی، همان، ج2، ص 560 .

[8]. اشاره به آیه 46 سوره انفال: «وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ».

[9]

. «فقال رسول الله(ص): لا أمثل به فیمثل الله بی و ان کنت نبیا» (ابن هشام،

السیرة النبویة

، ]بی تا[، ج 1، ص 649 / واقدی، همان، ج 1، ص 107 / طبری،

تاریخ الامم و الملوک

، 1387،ج2، ص465).

[10]. اشاره است به حدیث نبوی که فرمود: «إِنَّ مِنْکُمْ مَنْ یُقَاتِلُ بَعْدِی عَلَی التَّأْوِیلِ کَمَا قَاتَلْتُ عَلَی التَّنْزِیلِ. فَسُئِلَ النَّبِیُّ (ص) مَنْ هُوَ؟ فَقَالَ: خَاصِفُ النَّعْلِ، یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (ع)» (کلینی، الکافی، ج5، ص10، باب وجوه الجهاد).

[11]

. طبری، همان، ج4، ص540، ابن اعثم،

الفتوح

، 1411 ق، ج2، ص483 / مسکویه رازی،

تجارب الأمم

، 1379ق، ج 1، ص 504.

[12]. ابن اعثم، همان، ص483.

[13]

. مسعودی،

مروج الذهب

، سال 1409 ق، ج2، ص368.

[14]. یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ]بی تا[، ج 2، ص 183 / طبری، همان، ج 4، ص 541.

[15]

. شیخ مفید،

الجمل والنصره لسید العتره فی حرب البصره

، 1374، ص 405 و 406.

[16]. نهج البلاغه، نامه 14.

[17]

. واقدی، همان، ج 1، ص 106.

[18]. واقدی، همان، ج 1، ص 119 / ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، 1412 ق، ج 3، ص 122.

[19]

. واقدی، همان، ج 1، ص 119.

[20]. ابن هشام، همان، ج1، ص185 / واقدی، همان، ج 1، ص 107 / طبری، همان، ج 2، ص 465.

[21]

. واقدی، همان، ج 2، ص 514.

[22]. جعفر مرتضی عاملی ، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ج 12، ص 128.

[23]

. شیخ مفید، الجمل، ص382.

[24]. ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، 1405 ق، ج 2، ص132 / مجلسی، بحار الانوار، ج41، ص50.

[25]

. اسراء: 34.

[26]. نهج البلاغه، خطبه 41.

[27]

. عباسعلی عمید زنجانی، همان، ج 5، ص 237.

[28]. واقدی، همان، ج 2، ص 691.

[29]

. همان، ص735 / بیهقی،

دلائل النبوه

، 1405 ق، ج 4، ص321 / ابن کثیر دمشقی،

البـدایه و النهایه

، 1407 ق، ج 4، ص231.

[30]. بیهقی، همان، ص316 / ابن کثیر دمشقی، همان، ج 4، ص 229.