تاريخ اسلام در آينه پژوهش

منابع شيخ مفيد در گزارش‏هاي تاريخي
قاسم خانجاني
چكيده
در اين نوشته با اشاره به اهميت منابع در تاريخ اسلام، به ويژه اهميت منابع كهن تاريخي، به منابع شيخ مفيد و نيز ويژگي‏هاي روش وي در بهره‌گيری از منابع پرداخته شده است. بيان مواردي از اين منابع كهن و ويژگي آن‏ها و نيز اشاره به گزارش‏هاي تاريخي شيخ مفيد، به ويژه در دو كتاب الارشاد و الجمل و مقايسه آن‏ها با گزارش‏هاي مشابه كه در منابع ديگر وجود دارد، مطالب اين نوشته را در بر مي‏گيرد. همچنين بخشي از منابع شيخ مفيد كه به گزارش‏هاي شفاهي و غير مكتوب اختصاص دارد به اختصار بررسي شده است.
واژگان کليدی: تاريخ اسلام، شيخ مفيد، منابع تاريخي، مصنفات شيخ مفيد.
 
مقدمه
مطالعه در زمينه تاريخ، به ويژه تاريخ اسلام و تحليل وقايع تاريخي بايد با استفاده از منابع تاريخي كهن صورت گيرد. بر اين اساس، صرف نظر از استثناهايي كه وجود دارد و با در نظر گرفتن معيارهايي كه منبع مورد استفاده را اعتبار مي‏بخشد، بايد اذعان داشت هر چه منبع مورد استفاده در مطالعات تاريخي به زمان وقوع حوادث نزديك‌تر باشد از اتقان و درستي بيشتري برخوردار است. بسياري از منابع تاريخي به مرور زمان از ميان رفته و امروزه در دست‌‌رس ما نيست از اين رو ناگزير بايد از آثاري استفاده كرد كه از آن منابع بهره برده‏اند. يكي از عالمان بزرگي كه به زمان منابع كهن نزديك بوده و در آثار خود از آن‏ها بهره برده شيخ مفيد است. از آن جا كه اين موضوع اهميت بسيار دارد، آثار شيخ مفيد مورد مطالعه و بررسي قرار گرفته و منابع مورد استفاده ايشان در گزارش‏هاي تاريخي تا حد ممكن بازشناسي شده است.
منابع شيخ مفيد در گزارش‏هاي تاريخي
شيخ مفيد به سبب واقع شدن در دوره‏اي كه رشد و تكامل علوم اسلامي در اوج پيشرفت بوده از سويي، و موجود بودن بسياري از منابع كهن تاريخ اسلام كه در دوره‏هاي بعد از بين رفته است، از سوي ديگر، اين امكان را داشته است كه بتواند از منابع دست اول در جهت هر چه پربارتر شدن نوشته‏هاي تاريخي خويش بهره جويد. از اين رو برخي معتقدند كتاب الجمل  بخشي از خطبه‏ها، نامه‏ها و احاديث امام علي را كه برگرفته از كتاب‏هاي مفقود شده است، در بر دارد.  در اين صورت، الجمل در زمره منابع تاريخ اسلام به شمار مي‏آيد.
برای شناسايي منابع مورد استفاده شيخ مفيد در مباحث تاريخي بايد آنها را ضمن يک تقسيم‌بندی ارائه کرده‌، زيرا ايشان در نقل حوادث تاريخي از يك يا چند منبع مشخص يا از يك طريق و يا يك شكل معيني بهره نگرفته است. بر اين اساس، مي‌توان منابع مورد استفاده ايشان را به طور كلي به چند دسته تقسيم کرد:
دسته اول
در اين دسته، كتاب‏ها رواياتي است كه ايشان از آنها نام برده، اما چگونگي استفاده و حتي در برخي موارد‌، مقدار استفاده ايشان كاملاً مشخص نيست. اين دسته از منابع اگرچه تعدادشان اندك است، اما راهنماي خوبي براي شناسايي پاره‏اي از گزارش‏هاي ايشان در نگارش‏هاي تاريخي به شمار مي‏رود. البته در اين‌جا توجه به يك نكته بسيار مهم است و آن اين كه منابع ياد شده اگرچه بيشترشان تاريخی است، اما خودشان لزوماً نوشته‏هاي تاريخي نيستند، بلكه ممكن است برخي از آن‏ها آثار ادبي يا مربوط به علوم ديگر باشند. اين دسته از منابع عبارت‌اند از:
1. الجمل: نوشته ابو مخنف لوط بن يحيي بن سعيد بن مخنف بن سليم ازدي  (م 157 ق‌).  جدّ وي (‌‌مخنف‌) را از اصحاب امير المؤمنين امام علي دانسته‏اند.  چنانكه گفته‏اند، در تشيع سياسي ابو‌مخنف ترديد نيست، اما بر امامي بودن وي نيز دليلي وجود ندارد.  تراجم‌نگاران وي را بزرگِ مورخان كوفه مي‏دانند و از كثرت نوشته‏هايش سخن گفته‏اند.  موضوع آثار يا اخبار وي بيشتر درباره فتوحات، اخبار جنگ‌ها و مانند آن است. 
شيخ مفيد در موارد بسياري از نوشته‏هايش به شكل مستقيم و غير مستقيم از آثار ابو‌‌محنف بهره برده كه از آن جمله كتاب الجمل است.  وی در چند مورد مستقيماً از آن مطلب نقل كرده است و هنگام ياد كردن از آن، با عبارت «كتابه المصنّف في حرب البصرة» يا «كتابه الذي صنّفه في حرب البصره» به آن اشاره كرده است.  البته كتاب الجمل ابو‌مخنف اكنون در دست‌رس نيست و شايد در زمان‏هاي پيشين از بين رفته باشد.
شيخ مفيد در موارد ديگري نيز از ابو مخنف استفاده كرده، اگر چه از كتاب او ياد نكرده است. اين موارد در كتاب جمل ايشان عبارت‌اند از: روايتي درباره اجبار كردن ديگران براي بيعت با ابو‌بكر توسط عمر (ص 118)‌، گزارشي درباره فرستادگان امام علي براي دعوت مردم به جهاد با ناكثين (ص 257‌)‌، سخني از مروان مبني بر پيمان شكني و ظلم به امام علي و سخناني از امام علي (ص 416 )، خطبه‏اي از امام علي هنگام قراردادن عبد‌الله بن‌عباس در بصره (ص 420) و سخناني از امام علي هنگام خروج از بصره به طرف كوفه (ص422).
شيخ مفيد در الارشاد نيز در دو مورد از ابو مخنف نام برده است: يكي در جلد اول كه گزارش شهادت امام علي و مطالب مربوط به آن را آورده است (ص 17) و ديگري در جلد دوم كه خطبه امام حسن را در نخستين روز خلافتش پس از شهادت امام علي نقل كرده است (ص 7).
البته استفاده شيخ مفيد از آثار ابو‌مخنف منحصر در همين موارد نيست و با تطبيق مطالب الارشاد در بخش مربوط به واقعه كربلا با گزارش‏هاي ابو‌مخنف به آساني مي‏توان پي برد كه بسياري از اخبار آن بخش نيز برگرفته از كتاب مقتل الحسين ابو‌مخنف به واسطه شاگردش هشام بن محمد كلبي (م 204 يا 206ق) است. اين كتاب در زمره آثار مفقود ابو‌مخنف به شمار مي‏رود، اما بخش‏هاي قابل توجهي از آن را مورخاني چون محمد بن جرير طبري (م 310)  در آثار خود آورده‏اند. بخش‏هاي ياد شده توسط يكي از پژوهشگران برجستة معاصر از تاريخ طبري استخراج و با عنوان وقعة الطف منتشر شده كه مطالب آن بر قطعات نقل شده در گزارش‏هاي تاريخ طبري منطبق است.
چون شيخ مفيد در ابتداي گزارش خود از واقعه كربلا تصريح كرده كه مطالبش را به نقل از كلبي  و مدائني  آورده است،  به نظر مي‏رسد در اين زمينه از كتاب مقتل الحسين  كلبي بهره‏ برده باشد كه وي نيز اخبار واقعه كربلا را عمدتاً از ابو‌مخنف و در مواردي از عوانة بن الحكم  نقل كرده است.
ممكن است كساني تاريخ طبري را در اين زمينه، منبع شيخ مفيد قلمداد نمايند، اما با تطبيق مطالب الارشاد با تاريخ طبري و دقت در آنها به تفاوت‏هايي بين اين دو مشاهده مي‌شود كه استفاده شيخ مفيد را از تاريخ طبري بعيد مي‏نمايد. به عنوان نمونه مي‏توان به جمله‏هايي اشاره كرد كه در الارشاد آمده است اما در تاريخ طبري موجود نيست و نيز برخي از روايات الارشاد كه با تاريخ طبري تفاوت دارد. بدين ترتيب در موارد ياد شده يا مي‌بايست شيخ مفيد از اصل روايات ابومخنف استفاده كرده و يا از منابع ديگري هم‌چون اخبار مدائني كه خود نيز بدان اشاره كرده،  بهره برده باشد.
2. مقتل عثمان: نوشته ابو‌حذيفه اسحاق بن بشر قرشي بخاري (م 206 ق).  وي در بلخ زاده شد، اما در بخاري سكنا گزيد و در همان جا نيز در گذشت و از اين رو به بخاري منسوب شده است.  صاحبان تراجم براي او تأليفاتي شمرده، اما از اين كتاب او نامي نبرده‏اند.  شايد اين كتاب خيلي زود مفقود شده باشد. شيخ مفيد ضمن استفاده از اين كتاب با عبارت «كتابه الذي صنّفه في مقتل عثمان» در كتاب الجمل از آن ياد كرده است.  البته ايشان در چند مورد ديگر که در کتاب الجمل از وي رواياتي آورده، اشاره نکرده است كه آيا از همين كتاب او نقل كرده يا نه. 
3. كتاب الجمل: نوشته ابوعبداللّه‏ محمد بن عمر بن واقد واقدي مدني
(م 207ق).  ابن‌نديم او را عالم به مغازي، سيره، اخبار و... مي‏داند و او را به فزوني تأليفات شناسانده، گفته است كه دو غلام داشته كه شبانه روز برايش مي‏نوشتند و پس از خود كتاب‏هاي بسياري بر جاي گذاشت.  كتاب مشهور المغازي از اوست. بسياري از نوشته‏هاي واقدي از بين رفته است. يكي از كتاب‏هايش كتاب الجمل  يا كتاب يوم الجمل  نام داشته كه آن نيز به دست ما نرسيده است. شيخ مفيد در پاره‏اي از نوشته‏هايش از اين كتاب بهره برده با عبارت «كتابه الذي صنّفه في حرب البصرة» از آن ياد كرده است.   وي در موارد بسيار ديگري نيز از واقدي ياد کرده، اما بدون آن كه از كتاب او نام ببرد از گزارش‏هاي او استفاده كرده است.  البته بعيد نيست كه تمام يا بسياري از آنها را نيز از همان کتاب الجمل واقدي نقل كرده باشد. به هر صورت، وي براي نگارش حدود سي صفحه از كتابش، از جمل واقدي استفاده كرده كه نزديك به ده درصد از كتابش است. 
همچنين شيخ مفيد در الارشاد نيز در دو مورد از واقدي روايت نقل كرده، اما به كتاب يا اثري از وي اشاره نكرده است.  البته با توجه به تناسب مطالب ذكر شده در مورد اول و تطبيق آن با مغازي واقدي، بايستي از اين كتاب بهره برده باشد. درباره روايت دوم نيز با توجه به موضوع آن، ممكن است از كتاب مقتل الحسين يا كتاب مولد الحسن و الحسين و مقتل الحسين  نوشته واقدي كه اكنون در دست نيست، استفاده كرده باشد.
به جز موارد ياد شده، با تطبيق مطالب الارشاد بر مغازي موارد ديگري مي‏توان يافت كه احتمال استفاده شيخ مفيد از مغازي را تقويت مي‌کند. برخي از اين موارد عبارت‌اند از: گزارش‏هايي مربوط به جنگ بدر (ج1، ص74 و 76) که با صفحه 68 و 91 مغازي برابر است، بخشي از گزارش جنگ أحد (ج1، ص81) كه با صفحه 226 مغازي و بخشي ديگر از آن (ج1، ص88) با صفحه 279 مغازي مطابقت دارد.
4. البيان و التبيين: اين كتاب نوشته ابوعثمان عمرو بن بحر بن محبوب، مشهور به جاحظ (م 255ق) است.  برخي جاحظ را يكي از سه نفري دانسته‌اند كه به دانش حريص بوده است به طوري كه هر كتابي كه به دست مي‏آورد، آن را از آغاز تا پايان مي‏خواند.  برخي جاحظ را به تأليف كتاب‏هاي بديع و نو شناسانده‏اند  و كتاب‏هاي بسياري براي وي شمرده‏اند كه البيان و التبيين از آن جمله است.  موضوع البيان و التبيين مباحث تاريخي نيست، بلكه محور اصلي مطالبش، ادبيات، شعر، طبقات شعرا، بلاغت و معرفي برخي افراد بليغ، فصاحت، خطبه، انواع خطبه، خطبه‏هاي برگزيده، لباس و انواع آن، عصا و ويژگي‏هاي آن و موضوعاتي از اين دست است. شيخ مفيد به مناسبت بيان برخي از خطبه‏هاي امام علي از اين كتاب استفاده كرده و در يك مورد در كتاب الجمل خود از آن نام برده است. 
5. فضيلة المعتزلة: نوشته جاحظ:  شيخ مفيد ضمن استفاده از اين كتاب، در صفحه 62 كتاب الجمل از آن نام برده است. البته اين كتاب نيز مفقود شده و به دست ما نرسيده است. گفتني است شيخ مفيد در جايي ديدگاه جاحظ را درباره امام علي نقل كرده  كه به درستي مشخص نيست اين ديدگاه را از كدام‌يك از آثار جاحظ برگفته است؛ البته محقق محترم كتاب الجمل شيخ مفيد، ذيل موضوع قتل عثمان، ‌با استفاده از رسائل جاحظ انتساب اين ديدگاه را به وي درست ندانسته است. 
6. المنبي‏ء: نوشته ابوالحسن علي بن حسن بن فضّال كوفي (درگذشته حدود سال 290ق).  وي را به گستردگي دانش و نيكويي تصانيف ستوده‏اند.  نجاشي با عنوان «فقيه اصحاب شيعه در كوفه» از او نام برده، تعدادي از كتاب‏هايش را شمرده است،  اما اين كتاب در شمار آنان نيست، گرچه شيخ مفيد از اين كتاب او استفاده كرده و از آن به عنوان كتاب معروف وي ياد نموده است. 
7. مقاتل الطالبيين: نوشته ابوالفرج علي بن حسين اصفهاني (م 356ق).  اصل او از اصفهان است، اما در بغداد پرورش يافته  و در همان جا درگذشته است.  وي در زمينه‏هاي بسياري از علوم و فنون متبحر بوده و به گونه‏هاي مختلفي او را ستوده‏اند.  گفته شده است كه در حفظ كردن أخبار، حديث، نسب و... هرگز كسي را چون او نديده‏اند.  كتاب مشهور الأغاني از اوست و گويا طي پنجاه سال آن را تدوين کرده است.  كتاب‏هاي بسياري به او نسبت داده‏اند كه از آن جمله مقاتل الطالبيين است كه البته ابن نديم با عنوان مقاتل آل أبي‌طالب از آن ياد كرده است.  اين كتاب يكي از بهترين كتاب‏هاي كهني است كه سرگذشت كشته شدگان خاندان ابو طالب را در بر دارد.
 شيخ مفيد در آثار خويش از اين كتاب بهره برده و در يك مورد با تأكيد بر استفاده‏اش از اصل كتاب مقاتل الطالبيين، از آن ياد كرده است. 
البته استفاده شيخ مفيد از آثار ابو الفرج اصفهاني قطعاً منحصر در اين يك مورد نيست، زيرا ايشان در الارشاد نيز بدون آن كه به كتابي از ابوالفرج اشاره كند، از وي ياد كرده، گزارش ديگري از او نقل كرده است.  ضمن آن كه با مقايسه برخي مطالب مقاتل الطالبيين با الارشاد مي‏توان پي برد كه پاره‏اي از گزارش‏هاي شيخ مفيد در الارشاد شباهت بسيار زيادي با مقاتل الطالبيين دارد و به نظر مي‏رسد از همين كتاب گرفته شده باشد اين موارد عبارت‌اند از:
1. مهم‌ترين و مفصل‌ترين گزارش تاريخي شيخ مفيد كه منطبق بر روايات مقاتل الطالبييناست، گزارش مربوط به پيمان عده‏اي بر كشتن علي و جزئيات و چگونگي شهادت آن حضرت است كه در يك فصل با عنوان «و من الأخبار الواردة بسبب قتله و كيف جري الأمر في ذلك» تنظيم شده است،  جز آن كه بين آنها چند تفاوت ديده مي‏شود:
اول: شيخ مفيد نام دو هم‏پيمان ابن‌ملجم را در خلال همين گزارش آورده است، اما ابوالفرج ضمن اين گزارش نياورده و پس از آن از قول ابومخنف نام آنها را ذكر كرده است.
دوم: سرانجام كار آن دو تن در مقاتل الطالبيين پيش از گزارش شهادت امام علي بيان شده، اما در الارشاد به طور خلاصه در پايان اين گزارش آمده است. 
سوم: نام مبارك امام علي در مقاتل الطالبيين بيشتر بدون وصف «أمير المؤمنين» آمده، اما در الارشاد بيشتر به طور مطلق «امير المؤمنين» آمده است كه البته ناشي از اعتقاد شيخ مفيد است و به استفاده ايشان از آن منبع آسيبي نمي‏رساند. اين تفاوت‏هاي جزئي ناشي از سبك تاريخ‌نگاري شيخ مفيد است كه حوادث را به اختصار و با تركيب چند گزارش، همانند يعقوبي، مسعودي و دينوري مي‏آورد.
2. ابوالفرج در كنار گزارش شهادت امام علي، روايتي مربوط به بيعت مردم با آن حضرت و پيش‌گويي ايشان از شهادتش و اشاره به قاتلش ابن‌ملجم آورده كه شيخ مفيد همان را پيش از اين فصل ذكر كرده است. 
نكته‏اي كه بايد به آن توجه داشت اينكه ابو‌الفرج در برخي موارد، تصريح كرده كه بيشتر الفاظ اين گزارش را از ابو‌مخنف گرفته است  از اين رو مي‏توان احتمال داد كه شيخ مفيد نيز اين گزارش‏ها را مستقيماً از كتاب مقتل علي نوشته ابومخنف  نقل نموده باشد اما چون كتاب ابو‌مخنف در دست نيست، بايستي مقاتل الطالبيين را منبع روايات شيخ مفيد به شمار آورد.
3. موضوع شهادت امام كاظم در الارشاد با اندكي اختلاف  كه شايد ناشي از تفاوت نسخه‏هاي آن باشد‌، با گزارش مقاتل الطالبيين برابر است. 
4. گزارش شيخ  مفيد درباره ولايت عهدي امام رضا با گزارش مقاتل الطالبيين مطابق است. 
5. گزارش شيخ مفيد در خصوص آوردن امام رضا از مدينه به خراسان با اندكي تفصيل بيشتر، با  گزارش مقاتل الطالبيين برابر است. 
6.گزارش شيخ مفيد درباره سبب شهادت امام رضا با گزارش ابوالفرج اصفهاني برابر است. 
7. دو روايت از گزارش‏هاي مفيد درباره سبب شهادت امام حسن با گزارش ابوالفرج يکي است. 
8. درباره فضايل زيدبن علي بن حسين نيز يك روايت شيخ مفيد دقيقاً مطابق با روايت مقاتل الطالبيين است. 
علاوه بر منابع ياد شده، شيخ مفيد يك مورد در الارشاد ضمن يادكردي از كتابي متعلق به ابوجعفر محمدبن عباس رازي، مطلبي از آن نقل كرده است،  اما اين شخص، نه خود و نه كتابش شناخته شده نيست و چون شيخ مفيد نيز از كتاب وي نام نبرده، شناسايي آن دشوارتر است.
دسته دوم
اين بخش از منابع شيخ مفيد، برخي از مشايخ ايشان و راوياني است كه وي بخشي از مطالب و گزارش‏هاي تاريخي خود را از آنها گرفته است. در اين‌جا به نام اين راويان و موارد استفاده شيخ مفيد از آنها اشاره مي‌شود.
1. ابوبكر محمد بن عمر جعابي (م 355ق).  او را قاضي، حافظ و از بزرگان اهل علم معرفي کرده،‌  و مذهب وي را شيعه دانسته‏اند.  وي صاحب تأليفات بسياري بوده و گويا در آخر عمر وصيت كرده است كه كتاب‏هايش را بسوزانند.  با اين حال، نام برخي از كتاب‏هاي او را ذكر كرده‏اند كه از جمله آنها كتاب من روي حديث غدير خمّ است. 
شيخ مفيد در الارشاد از او روايت نقل كرده است  و چون وي كتاب‏هايي در زمينه تاريخ به نام كتاب أخبار آل أبي طالب و كتاب أخبار علي بن الحسين و...  داشته است، شايد برخي از آنها منبع اين روايات باشند.
2. ابو‌محمد حسن بن محمد بن يحيي علوي (م 358 ق).  وي به «ابن أخي طاهر» معروف است.  شيخ مفيد از او رواياتي آورده و او احتمالاً آنها را از جدش، يحيي‌بن حسن علوي نقل كرده است.  جدّ او صاحب كتاب نسب آل‌أبي طالب  يا أنساب آل‌أبي‌طالب  بوده است. برخي از ابن أخي طاهر به عنوان «صاحب كتاب النسب»  ياد كرده‏اند كه البته نام اين كتاب در شمار كتاب‏هايي كه نجاشي براي او شمرده است، ديده نمي‏شود.
به هر صورت شيخ مفيد در جلد دوم الارشاد از ابن اخي طاهر روايت‌هايي نقل كرده است  كه شايد وي اين روايات را از همان كتاب جدّش نسب آل أبي طالب نقل كرده باشد.
3. ابو‌الجيش مظفر بن محمد بلخي (م 367 ق).‌  متكلم و اهل بحث و مناظره بوده است  و بايد كتابي كه با عنوان كتاب مجالسة مع المخالفين في معان مختلفة از او نام برده‏اند،  شامل همين جلسات مناظره او باشد. كتاب فدك و كتاب النكت و الأغراض في الإمامة نوشته‏ ديگر اوست. 
شيخ مفيد در الارشاد از وي رواياتي نقل كرده است كه شايد برگرفته از كتاب النكت والأغراض وي باشد. 
البته لازم به يادآوري است كه در صفحات ياد شده و مواردي كه شيخ مفيد از ديگران مطالبي را نقل كرده است در برخي موارد از يك راوي، دو يا چند روايت نقل شده است كه ما فقط به صفحه آن اشاره كرديم.
4. ابو‌القاسم جعفر بن محمد بن قولويه (م 369 ق).  نجاشي وي را از بزرگان فقه و حديث و مورد اعتماد دانسته، او را ممتاز از ويژگي‏هايي كه ديگران را به آنها مي‏ستايند، شناسانده است.  شيخ مفيد فقه را نزد او فرا گرفته است.  او را صاحب كتاب‏ها و آثاري دانسته‏اند. 
شيخ مفيد در كتاب الارشاد در بخش‌هاي زندگاني امام صادق‌، امام کاظم و امام رضا و تا پايان کتاب از او رواياتي نقل كرده،  و او نيز اين روايات را از كليني  نقل نموده است كه اگرچه از كتاب كافي كليني نامي به ميان نيامده، اما قطعاً كافي مهم‌ترين منبع براي بخش‏هاي پاياني الارشاد به شمار مي‏رود، زيرا با تطبيق روايات و گزارش‏هاي تاريخي نقل شده از طريق كليني، به خوبي مي‏توان پي برد كه اين اخبار با روايات كافي منطبق است و حتي از نظر سلسله سند نيز دقيقا يكي است.
استفاده شيخ مفيد از روايات كافي از بخش مربوط به زندگاني امام صادق آغاز شده و هر چه به پايان كتاب نزديك مي‏شويم بر حجم اين روايات افزوده مي‏شود كه به سبب كثرت اين روايات، از نقل صفحات آنها خودداري مي‏كنيم.
علاوه بر موارد ياد شده، گزارش‏هاي شيخ مفيد در مطالب بخش‏هاي پيش از امام صادق نيز با پاره‏اي از روايات كافي، دست كم از نظر مضمون و نيز برخي از جملات، منطبق است، اما معلوم نيست كه شيخ مفيد براي نقل آنها نيز از كافي بهره برده باشد.
5. ابو‌الحسن علي‌بن بلال مهلبي. نجاشي به عنوان «شيخ أصحابنا بالبصرة» از او ياد كرده، ضمن تأييد وثاقت او نام تعدادي از كتاب‏هاي وي را آورده است، از جمله كتاب البيان عن خيرة الرحمن في إيمان أبي طالب و آباء النبي»  شيخ طوسي به جز اين كتاب، از كتاب الغدير او نيز نام برده است. 
 شيخ مفيد در الارشاد از او روايت نقل کرده‌  و سند آن به فضل بن شاذان مي‏رسد و چون روايات پس از آن نيز به فضل بن شاذان مي‏رسد و فضل نيز كتاب القائم و كتاب الملاحم  داشته، ممكن است روايات اين فصل تا آخر كتاب، در مواردي كه از ابن شاذان نقل شده ‏است، برگرفته از اين دو كتاب او باشد. البته شيخ مفيد از ايشان مطالب ديگري نيز در الامالي  و در صفحات بسياري از فصول المختاره آورده است. 
6. ابو‌حفص عمر بن محمد اصيرفي. شيخ مفيد در  الارشاد از وي رواياتي نقل کرده است. 
7. ابو‌الحسين محمد‌بن مظفر بزاز (م 379 ق).  وي را محدث عراق در
عصر خويش خوانده‏اند. اصل او از سامرا و محل تولد و وفاتش بغداد است.
او را صاحب كتاب‏هايي مي‏دانند.  از وي در الارشاد چهل روايت نقل شده است. 
8. ابو‌الحسن محمد‌بن جعفر تميمي نحوي (م 402 ق).  وي معروف به «ابن نجّار» است.  او را در علم عرب و شناخت حديث عالم دانسته‏اند.  گويا به تاريخ نيز اشتغال داشته است.  كتاب‏هايي را نيز براي او شمرده‏اند  در الارشاد از وي روايتي نقل شده است.  
9. ابو‌عبيداللّه‏ محمد‌بن عمران مرزباني (م 384 ق).  از وي به عنوان راوي راست‌گو، با شناخت گسترده به روايات و كسي كه بسيار روايت شنيده است ياد كرده‏اند.  او را صاحب تأليفات بسياري شمرده‏اند  كه از جمله آنها كتاب الفرج است.  او را در تصنيف آثارش حتي از جاحظ نيكوتر دانسته‏اند.  شيخ مفيد از وي در الارشاد و الامالي، رواياتي نقل كرده است.  
10. ابو‌نصر محمد‌بن حسين مقري بصير سيرواني. شيخ مفيد در الارشاد و الامالي رواياتي از وي نقل کرده است. 
دسته سوم
اين دسته منابع شيخ مفيد مواردي است كه ايشان به شكل كلي روايات
و گزارش‏هاي تاريخي را به عده‏اي از راويان يا مورخان يا سيره‏نگاران
مستند كرده است و گرچه ممكن است در برخي موارد از آنها نام برده باشد،
اما اين كمكي به ما نمي‏كند تا بتوانيم منابع مربوط به آن موضوع را دقيقاً بشناسيم، زيرا در اين موارد، مشخص نيست كه ايشان از كتاب آنان استفاده كرده يا نه و يا از كدام‌ يك استفاده كرده است و چه بسا از كتاب ديگران كه از آنان روايت نقل كرده‏اند آورده باشد. به عنوان نمونه مي‏توان به اين مورد اشاره كرد كه مي‏گويد:
... ما رواه جماعة من أهل السير منهم أبو‌محنف لوط بن يحيي و إسماعيل بن راشد و أبو‌هشام الرفاعي و أبو‌عمرو الثقفي و غيرهم... . 
البته در برخي موارد با تطبيق روايات يا گزارش‌هاي تاريخي ايشان بر منابع كهن تا اندازه‏اي مي‏توان به شناخت منابع مورد استفاده شيخ مفيد دست يافت، مانند گزارش برخي غزوات پيامبر كه شباهت‏هاي بسيار زيادي با مغازي واقدي دارند يا شباهت‏هاي ديگري كه با مقايسه اين گزارش‌ها با منابع ديگري چون تاريخ طبري مي‏توان آنها را دريافت، اما در اين مرحله نيز به چيزي بيش از حدس و گمان نمي‏توان رسيد. البته در برخي موارد، گمان و احتمال بسيار قوي خواهد بود و حتي اگر شيخ مفيد در ابتداي مباحث، به برخي منابعش اشاره كرده باشد تا حدودي مي‏توان به اطمينان رسيد، همچنان كه درباره حوادث مربوط به كربلا اين‌چنين است. شيخ مفيد در آغاز اين بحث گفته است: «فمن مختصر الأخبار... ما رواه الكلبي و المدائني...». 
با اين عبارت‌ها روشن مي‏شود كه ايشان مطالب خود را در اين بخش از كلبي و مدائني نقل مي‏كند و كلبي نيز مطالبش را، به ويژه در اين بخش، از ابومحنف و عوانة بن حكم گرفته است.  اما آنچه مهم است، اين اشاره‏ها از ناحيه شيخ مفيد در آثارش چندان زياد نيست كه بتوان به منابع مورد استفاده ايشان به طور كامل پي برد، از اين رو در بخش‏هايي كه از منبع و مصدر روايات شيخ مفيد يادي نشده‌، شناخت منبع مورد استفاده ايشان نيز دشوار است.
نتيجه
از مطالب ياد شده چنين نتيجه مي‏گيريم كه شيخ مفيد با روشي علمي و به دور از تعصب‏هاي رايج فرقه‏اي، به ويژه با دوري از نزاع‏هاي كلامي و تاريخي زمان خود به بيان مطالب تاريخي پرداخته است. وي در اين راستا از منابع بسياري كه بخش قابل توجهي از آن‏ها متعلق به اهل سنت بوده، بدون تعصب افراطي براي بيان مطالبش بهره برده است. شيخ مفيد از اين ره‌گذر، بسياري از مطالبي را كه چه بسا منابع آن‏ها در دوره‏هاي بعد مفقود شده و امروزه نيز در دست نيست، به آيندگان منتقل كرده است، از اين رو با تطبيق گزارش‏هاي تاريخي شيخ مفيد با برخي منابع و مقايسه آن‏ها، مي‌توان پاره‏اي از گزارش‏هاي تاريخي را كه تنها در منابع كهن از آن‏ها ياد شده است، بازسازي کرد.