تشیع عبدالله بن عباس از منظر مناظرات او (1)

مجید رباط جزی*

چکیده

با گذشت زمانی طولانی از عمر اسلام، هنوز هم شاهد اختلاف بین فرقه های اسلامی هستیم. ریشه این اختلافات را که بیشتر بین شیعه و اهل سنت است، باید بعد از زمان پیامبر جست وجو کرد. بنابر اعتقاد شیعیان، برخی صحابه از وصایت منصوص پیامبرگرامی(ص) در مورد حضرت علی(ع) پیروی نکردند. در این میان، برخی از پیروان و دوست داران اهل بیت(ع)، از جمله ابن عباس از امیرمؤمنان علی(ع) دفاع نمودند. این نوشتار در پی تبیین و تحلیل مواضع ابن عباس با دیگران در زمان های مختلف و افراد متعدد است که با روش های متفاوت با آنها گفت وگو می کرد. چنین مناظره هایی نشان از تشیع اعتقادی وی به اهل بیت(ع) و حضور تشیع در نیمه اول قرن اول هجری است. این مقاله در دو بخش ارائه می شود که بخش اول آن در این شماره، و ادامه آن در شماره بعدی ارائه خواهد شد.

واژگان کلیدی: حضرت علی(ع)، ابن عباس، تشیع، عمر، خوارج، عایشه، معاویه، عمروعاص، عبدالله بن زبیر.

 

مقدمه

گسترش اسلام مرهون تلاش افرادی است که در رکاب پیامبر(ص) تربیت شده بودند، به ویژه شخصیتی هم چون حضرت علی(ع) که اولین مسلمان نیز بود.[1] تاریخ، گویای تلاش ها و خطرهایی است که بسیاری از صحابه، به خصوص حضرت علی(ع) برای پیش برد اهداف عالی پیامبر کشیدند. البته شکی نیست که تثبیت ارزش ها و حاکمیت اسلام از سویی و تداوم آن در طول حیات بشر از سوی دیگر، نیازمند رهبرانی هم تراز شخص رسول خدا(ص) بود، از این رو پیامبر طبق دستور وحی، از میان صحابه، برترین آنان از نظر علم، تقوا، شجاعت، سیاست، تدبیر و لیاقت، یعنی امیرمؤمنان علی(ع) را برای رهبری جامعه اسلامی پس از خود برگزید و بارها و بارها به مردم معرفی کرد و در یوم الدار ایشان را وصی خود قرار داد.[2] پیامبر آن قدر در مورد جانشینی حضرت علی (ع) سفارش کرد و در این زمینه دغدغه داشت که حتی در آخرین لحظات عمر خود به صورت مکتوب می خواست بر آن تأکید کند، از این رو فرمود: «قلم و دواتی بیاورید مطلبی را بنویسم تا هیچ موقع گمراه نشوید». اما چون عمر منظور پیامبر را می دانست و از آنجا که نمی خواست توصیة پیامبر را بپذیرد، در پاسخ به تقاضای ایشان گفت: «ان هذا الرجل لیهجر»[3] و به این وسیله، پیامبر(ص) را به جنون و هذیان گویی متهم کرد تا اعتبار کلام پیامبر را در آن لحظات خدشه دار کند.

به رغم سفارش های مکرر و اکید پیامبر در مورد جانشینی حضرت علی(ع)، بعد از رحلت پیامبر عظیم الشأن(ص) ابوبکر به خلافت رسید و سفارش پیامبر در حق امیرمؤمنان علی(ع) اجرا نشد. در عین حال در میان اصحاب کم نبودند افرادی که با انتخاب ابوبکر مخالف بودند و با استناد به سخنان رسول خدا(ص) از حقانیت علی(ع) در امر خلافت دفاع می کردند، از جمله آنها عبدالله بن عباس است.

در این نوشتار تلاش بر این است تا شخصیت مذهبی ابن عباس از رهگذر بررسی و تحلیل مناظره های او که در جهت حمایت از اهل بیت، به ویژه خلافت منصوص حضرت علی(ع) صورت گرفته، معرفی شود. بدیهی است این موضوع علاوه بر اینکه نشانه تشیع اعتقادی اوست، حاکی از حضور تشیع بلافاصله پس از رحلت رسول خدا(ص) نیز می باشد. بنابراین این نوشته نیز در صدد اثبات مواضع مثبت و حمایت های وی از اهل بیت(ع) و امامت منصوص امیرمؤمنان علی(ع) می باشد.

این حمایت ها ارتباطی به تبلیغات عباسیان ندارد؛ یعنی این گونه نیست که عباسیان برای تثبیت جایگاه خود، این گونه گزارش ها را جعل کرده باشند، چون گزارش هایی که درباره حمایت های ابن عباس رسیده نه تنها نمی توانست برای تثبیت موقعیت آنها کمک کند، بلکه نتیجه عکس آن را در پی داشت.

مناظره و جایگاه آن در اسلام

آن چه در مناظره اهمیت دارد، دعوت فرد مقابل به حق است و اگر بر خلاف این مسئله باشد، از دیدگاه یک فرد معتقد مورد پذیرش نیست، از این رو خداوند متعال به پیامبرش سفارش فرموده که برای دعوت به حق از روش مناسب استفاده کند و به بهترین شیوه دعوت به حق نماید، به گونه ای که طرف مقابل از اعماق جان و دل، حق را بپذیرد:

مردم را با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت بخوان و با بهترین شیوه با آنان مجادله کن، زیرا پروردگار تو به کسانی که از راه او منحرف شده‏اند آگاه‏تر است و هدایت‏یافتگان را بهتر می‏شناسد.[4]

با دقت در برخی از آیات قرآن می توان به مواردی از مناظره دست یافت، از جمله پاسخ خداوند متعال به کافران که می گفتند: چه کسی استخوان های پوسیده را زنده می کند:

کسی آنها را زنده می‏کند که در آغاز آفریده است، و او به هر آفرینشی داناست.[5]

بنابراین، مجادله و مناظره از بحث های مهم بوده که خداوند متعال هم به آن اشاره کرده است؛ البته نکته مهمی که برای خداوند متعال از اهمیت والایی برخوردار است، این است که دعوت به حق و مناظره به گونه ای باشد که طرف مقابل پاره ای جز پذیرش حق نداشته باشد، همانند مناظره ای که حضرت ابراهیم انجام دادند؛ و در سه مرحله خدایی ستاره و ماه و خورشید را باطل نمودند.[6]

در تاریخ اسلام از مناظره های بسیاری یاد شده است که برای نمونه به مواردی از آن اشاره می شود: امیرمؤمنان(ع) در احتجاج خود نسبت به عدم بیعتش با ابوبکر چنین فرمودند:

من سزاوراتر هستم به این امر از شما، من با شما بیعت نمی کنم، چون شما خلافت را از انصار گرفتید و بر آنها به واسطه قرابت به پیامبر احتجاج کردید، و این امر را با غصب می گیرید، مگر شما با انصار احتجاج نکردید که به خاطر قرابت به رسول الله سزوار خلافت هستید، .. من هم با شما احتجاج می کنم به مثل احتجاجی که با انصار داشتید.[7]

حضرت زهرا? نیز در مقابل ابوبکر و مردم در مسجد از غصب فدک شکایت کرده و با خلیفه وقت بحث فرمود و نیز انصار را به سبب عدم حمایت از همسرش توبیخ کرد.[8]

امام حسین(ع) نیز با ابوبکر به مناظره پرداخت و از وی تقاضا کرد تا از منبر پدرش پایین بیایید و ابوبکر کلام امام را تأیید کرد.[9] طبق برخی گزارش ها این برخورد با عمر نیز صورت گرفته است.[10]

البته این مناظره ها مخصوص معصومان(ع) نمی باشد، بلکه بسیاری از صحابه پیامبر(ص) هم چون ابوذر و عمار و سلمان و نیز فضل بن عباس و... مناظره هایی داشته اند که در تاریخ آمده است. همچنین امام صادق(ع) نیز شاگردانی برای این منظور تربیت می کردند.

زیست نامه و شخصیت ابن عباس

عبدالله، فرزند عباس، عموی پیامبر اکرم(ص) است. بنا به نقل مشهور، سه سال قبل ازهجرت به دنیا آمد و هنگام رحلت پیامبر سیزده سال داشت. برخی نیز سن او را پانزده یا ده سال دانسته اند. او در سال 68 در سن هفتاد یا هفتاد و یک سالگی از دنیا رفت و محمدبن حنفیه بر او نماز خواند.

ابن عباس از افراد سرشناس شیعه می باشد که در علم تفسیر و تاریخ، روایات بسیاری از وی رسیده است. و جایگاه علمی او به گونه ای است که بسیاری از صحابه و تابعان از وی روایت نقل کرده اند.[11] موضع گیری وی در دوران طولانی عمر، حاکی از ارادت وی به اهل بیت(ع) است، و به ویژه مناظرات او دلالت خوبی بر این نکته دلالت دارد.

سخن شیخ طوسی دربارة دانش او چنین است:

ابن عباس دانشمند و عالم این امت بود. پیامبر برای وی دعا کرد که خداوند به وی حکمت و فقه و تأویل را عنایت فرماید و دو بار جبرئیل را مشاهده نمود.[12]

سخن ابن سعد نیز قریب به همین مضمون است.[13] شیخ طوسی در ادامه نقل قبلی از قول مسروق چنین گزارش کرده است:

زمانی که عبدالله را می دیدم می گفتم بزرگ ترین مردم است و زمانی که سخن می گفت می گفتم فصیح ترین مردم است و وقتی که حدیث می نمود می گفتم که دانشمندترین مردم است.[14]

مقام وی به اندازه ای بود که بیشتر صحابه با وی مشورت می کردند.[15] به عنوان نمونه، ابن حجر در الاصابه گزارشی آورده است که حکایت از آن دارد که عمر در برخی از امور پیچیده به ابن عباس مراجعه می کرد.[16]

شخصیت ابن عباس در بین شیعیان و اهل سنت مورد توجه  بوده و نگرش غالب عالمان شیعه و سنی نسبت به وی مثبت می باشد، از این رو، معمولا در کتاب های رجالی فریقین از وی تجلیل شده است.[17]

گرایش مذهبی ابن عباس

شیعیان به معنای پیروان و معتقدان به ولایت و امامت امیرمؤمنان علی(ع)، بلافاصله پس از رسول خدا(ص) اعلام حضور کردند. کاربرد عنوان «شیعه» در مورد هواداران امام علی(ع) نه تنها به دلیل اعتقادشان به خلافت منصوص و بلافصل آن حضرت، بلکه به خاطر احادیثی از پیامبر است که اشاره به لفظ شیعه علی داشته و شیعیان علی(ع) را ستوده اند،[18] به هر حال تشیع به معنی اعتقاد به خلافت منصوص امام علی(ع) و فرزندان معصومش؛ از زمان حیات رسول خدا(ص) و به عنوان تداوم خط راستین اسلام در جامعة اسلامی امری شناخته شده بود.

برآیند این پژوهش این است که ایشان از شیعیان معتقد به امامت منصوص امام علی(ع) بوده است، از آنجایی که، مناظراتی که در پی می آید شاهد بر این مسأله است، لذا از ذکر ادله خودداری می کنیم. نکته دیگری که می توان از این مناظرات استفاده نمود، حضور فعال تشیع بلافاصله پس از رحلت رسول خدا(ص) و آغاز عصر خلفاست که این موضوع می تواند پاسخی علمی و متقن به شبهاتی باشد که در حیات تشیع در مقطع مورد اشاره تشکیک می کنند.

روش های ابن عباس در  مناظره

مناظره های ابن عباس از زمان عمر شروع و تا آخرین روزهای حیات ابن عباس ادامه یافت. البته این مناظره ها گاهی با افرادی هم چون عمر، عایشه، معاویه، عمروعاص و عبدالله بن زبیر و  افراد ناشناس بوده و گاهی نیز با گروهی همانند خوارج صورت گرفته است. محور مناظره ها بیشتر دفاع از اهل بیت(ع) و امامت و نیز حقوق امیرالمؤمنین علی(ع) بوده است.

ابن عباس در مناظره های خود از روش های متعددی استفاده می کرد. گاهی از قرآن کریم و سنت بهره می برد، زمانی به بیان پیشینه و فضایل می پرداخت و در مواردی با سکوت، جواب حلی، جواب نقضی، توبیخ، تظاهر به بی اطلاعی، مقابله به مثل، تمجید ظاهری، بیان باطن پست افراد،  تصدیق ظاهری، سؤال، بیان مصائب، پاسخ به غموض علمی، بیان انگیزه افراد، تحقیر، بیان حکم فقهی، اعلام آمادگی در مقابل تهدیدها و بیان اصل و نسب با طرف مقابل مناظره می کرد.

در اینجا برخی از مناظره های او که در دفاع از اهل بیت(ع) صورت گرفته است، بیان می شود:

1. مناظره با عمر

در دوران خلافت عمر افرادی هم چون ابن عباس برای حمایت از امیرمؤمنان علی(ع)، با وی مناظره هایی داشتند. نوع مناظره های ابن عباس از تشیع او حکایت دارد و این شاهدی بر حضور تشیع در همان آغاز عصر خلافت است.

برخی از گفت وگوهای عمر و ابن عباس حاکی از آن است که ابن عباس جایگاه ویژه ای نزد عمر داشته، همچنان که نوع مباحثی که عمر با او در میان گذاشته، نشان دهندة اطمینان عمر به اوست، از این رو سخنانی را که با دیگران در میان نمی گذاشت برای ابن عباس مطرح می کرد.

1ـ1. استناد به قرآن کریم

ابن عباس در برخی از گفت وگوهایش با آیات قرآن کریم به بحث و جدل با مخالفان پرداخته و پاسخ آنان را داده است. و از آنجا که ایشان از علم تفسیر و شأن نزول آیات آگاهی کافی داشتند، استدلال های این چنینی از اهمیت بالایی برخوردار است، در گفت وگوی ابن عباس با عمر چنین آمده است:

عمر به ابن عباس گفت: آیا می دانی چرا مردم با شما بیعت نکردند؟ ابن عباس گفت: نمی دانم. عمر گفت: ولی من می دانم؛ قریش کراهت داشت از اینکه برای شما هم نبوت وهم خلافت جمع شود و شما از این طریق افتخار کنید، بنابراین، قریش این منصب را برای خود اختیار کرد و با این امر موافقت نموده و این تلاش ها به نتیجه رسید.[19]

ابن عباس در جواب عمر گفت: آیا اگر چیزی بگویم بر من خشم نمی گیری؟ عمر گفت: هر چه می خواهی بگویی بگو. در جواب گفت: اما کلام شما که گفتی قریش دوست ندارد نبوت و خلافت در بین خاندان ما جمع شود، خداوند متعال می فرماید:

این [هلاکت و نگونساری‏] از آن روست که آنچه را خدا فرو فرستاده است ناخوش داشتند، پس کردارهاشان را تباه و ناچیز ساخت.[20]

و اما قول تو که ما به خلافت تکبر می کردیم، ولی ما قومی هستیم که اخلاق مان از اخلاق پیامبر گرفته شده است، و خداوند متعال در مورد اخلاق پیامبر می فرماید: «و هر آینه تویی بر خویی بس بزرگ»[21] و در جای دیگر می فرماید:

 و بال [مِهر و نرمی‏] خویش را برای کسانی از مؤمنان که تو را پیروی کردند
فرود آر.‏[22]

و اما قول تو که گفتی قریش این گونه اختیار کردند، خداوند متعال می فرماید:

و پروردگار تو آنچه خواهد می‏آفریند و برمی‏گزیند. [اما] آنان را [توان‏] برگزیدن نیست. پاک و منزه است خدای، و از آنچه انباز می‏گیرند برتر است.[23]

بعد از سخنان ابن عباس، عمر بنی هاشم را به غش در امر قریش متهم نمود، اما ابن عباس در جواب وی گفت: اجازه بده هاشمیان را به غش در امر قریش متهم نکن، چون قلب آنها از قلب رسول خداست که خداوند قلب او را پاک کرده است، و آنها اهل بیتی هستند که خداوند متعال دربارة آنها می فرماید:

همانا خداوند می‏خواهد از شما، خاندان پیامبر، پلیدی را ببرد و شما را پاک کند، پاکی کامل.[24]

و اما قول تو که گفتی ما نسبت به قریش حقد داریم، چگونه این گونه نباشیم در حالی که می بینیم حقمان در دست غیر است.[25]

همان گونه که از این مناظره بر می آید، ابن عباس با بهره گیری از آیات قرآن کریم با عمر مناظره و از اهل بیت(ع) و امیرالمؤمنین(ع) دفاع کرده است. البته از آنجا که از اهل بیت(ع) کسی جز حضرت علی(ع) مدعی خلافت نبود، ضمایر جمعی که ابن عباس در این بخش به کار برده، ناظر به کسی جز امیرمؤمنان علی(ع) نیست.

1ـ2. جواب نقضی

روش دیگر ابن عباس در مناظره، استفاده از جواب نقضی است که یکی از روش های منطقی در گفت وگو می باشد. در ادامه خبر قبلی، عمر برای تطمیع ابن عباس چنین گفت: من چیزی از تو شنیده ام که دوست ندارم به آن اشاره کنم، اگر باطل است که شخصی همانند من از باطل روی گردان است، و اگر حق است، منزلت تو نزد ما از بین می رود. ابن عباس گفت چه چیزی درباره من شنیده ای؟ گفت: به من رسیده است که گفته ای امر خلافت با ظلم و حسد از این خاندان گرفته شده است. ابن عباس در جواب گفت: «إبلیس درباره حضرت آدم حسد کرد و او را از بهشت خارج کرد ما نیز فرزندان حضرت آدم هستیم که مورد حسادت واقع شده بود.»

و اما در مورد ظلم، امیرالمؤمنین بهتر از دیگران می داند، مگر عرب به عجم و قریش به عرب به حق رسول الله احتجاج نمی کنند اگر چنین باشد ما نسبت به دیگران سزاوارتریم. عمر به وی گفت: بلند شو و به منزلت برو.[26]

ابن عباس در این قسمت با بهره گیری از جواب نقضی به عمر می گوید که اگر قرار است عرب به عجم، و عرب به قریش به خاطر قرابت به حق رسول الله ادعای اولویت نماید، اهل بیت پیامبر(ص) به این حق سزاوارتر هستند.

1ـ3. سکوت یا پاسخ اجمالی

گاهی فردی در مناظره با فرد دیگر به دلیل فراهم نبودن شرایط به گونه ای برخورد می کند که بیشترین استفاده را ببرد. این برخورد می تواند سکوت یا پاسخ اجمالی و عدم بسط و پی گیری امری باشد. از آن جایی که طرف مقابل از روحیه فردی که سکوت اختیار می کند، آگاهی دارد، در برابر این نوع برخورد و سکوت، عکس العمل نشان داده و خود به حقیقت امر اعتراف می کند. یکی از موارد این روش، برخوردی است که بین ابن عباس و عمر صورت گرفته است.

در این گفت وگو عمر بعد از سوگندی که به ابن عباس داد، از وی خواست بگوید که آیا هنوز چیزی از امر خلافت در دل علی(ع) باقی مانده است یا نه؟ وی در جواب گفت: بله. عمر در ادامه به تقاضای پیامبر(ص) برای تصریح به نام وی در ایام آخر حیاتش اشاره نمود [اشاره به حدیث قلم و دوات دارد] که بنا بر اعتراف عمر، وی از تصریح نام وی جلوگیری نموده است. و دلیل این منع را این گونه مطرح کرده است:

من منع کردم او را از این، از جهت اشفاق ]دلسوزی[ و محافظت بر اسلام در کل آفاق، بخدای کعبه سوگند که قریش بر او اتفاق نمی نمودند، و اگر او والی این امر می شد تمام قریش در اقطار زمین متفرق می شدند، و رسول اللَّه می دانست که من دانم آنچه در نفس اوست پس امساک فرمود، و آنچه شدنی است حق تعالی بظهور می‏آورد.[27]

ابن عباس در این مناظره با روش پاسخ اجمالی و سکوت، اعترافاتی را از عمر گرفت که عمر به دو دلیل از خلافت امیرمؤمنان علی(ع) ممانعت کرده بود: 1. شفقت و نگرانی برای اسلام، 2. عدم اجماع قریش بر وی. این مسئله نشان از آن دارد که امامت و خلافت امیرمؤمنان علی(ع) مورد توجه و نظر پیامبر گرامی اسلام بوده و خود عمر نیز به این مسئله یقین داشته است، از این رو ابن عباس را قسم داد که واقعیت را بگوید، آیا همان گونه که پیامبر علی (ع) را برای این منصب انتخاب کرد آیا هنوز در دل حضرت چیزی می باشد یا نه؟ و ابن عباس حقیقت امر را به وی گفت. بنابراین، خود این خبر به خوبی حاکی از آن است که پیامبر علی (ع) را برای این منصب انتخاب کردند و حضرت پیروانی نیز مثل ابن عباس داشت وگرنه از نارضایتی حضرت سؤال نمی کرد.

1ـ 4. سؤال از طرف مقابل

یکی دیگر از راه های مناظره، سؤال از طرف مقابل است. در این گونه مناظره چون دو طرف از واقعیت امر آگاه هستند، شخص نمی تواند حقیقت امر را کتمان کند و مجبور به تصدیق است. نکته دیگر در این گونه از گفت وگوها و مناظره ها این است که فرد مقابل به موضوع شخص سائل کشانیده می شود، و از گریز و مطرح شدن مسائل غیر مرتبط  بازداشته می شود. از این رو در گفت وگوی بین عمر و ابن عباس چنین آمده است:

عمر در مسیر الجابیه از عدم تبعیت علی(ع) به ابن عباس شکایت کرد. ابن عباس
به وی گفت: آیا برای تو عذرش را نیاورد؟ گفت: چنین است. گفتم: بنابراین او کارش را انجام داده و عذرش را آورده است. سپس عمر گفت: اولین کسی
که این امر را به تأخیر انداخت ابوبکر بود، چون قوم شما کراهت داشتند که نبوت و خلافت در خاندان شما جمع گردد. گفتم: برای چه یا امیرالمؤمنین؟ مگر به
آنها خیری نرسیده بود؟ گفت: چنین است ولی اگر چنین می کردند شما در
مقابل آنها بالاتر بودید[28] (یعنی شما در مقابل آنها یک سروگردن بالاتر بودید و به آنها فخر می کردید).

ابن عباس در این گزارش، دلیل حقانیت حضرت را که در جاهای متعدد متعرض شده بود، به عمر گوشزد کرد و عدم حقانیت شکایت عمر را از حضرت در قالب سؤال مطرح ساخت و عمر نیز کلام ابن عباس را تصدیق نمود و حقایقی را را بر ملا کرد. عمر به سبب این برخورد ابن عباس، اعترافاتی نمود که نشان از عدم حقانیت آنها داشت؛ یعنی خود عمر قبول داشت که حضرت به حق هستند، و ابوبکر را آغاز کننده تقدم در خلافت دانسته است. ولی نکته اساسی این است که مردم نه در انتخاب پیامبر مختار بودند، و نه در انتخاب امام و رهبر دینی خود، و تنها دلیل عمر برای کنار گذاشتن حضرت این است که مردم دوست نداشتند نبوت و خلافت در خاندان پیامبر جمع گردد، و حتی اگر اجتماع قوم را شرط بدانیم به این معنا نیز حاصل نشده است، و ظاهراً مخالفتی را که این افراد با حضرت داشتند، به معنای اجتماع مسلمانان دانسته اند.

همچنین در روایتی دیگر از ابن عباس نقل شده است که روزی عمر از ابن عباس خواست تا با وی در اطراف مدینه قدم بزند. بعد از اینکه به منطقه بقیع رسیدند و صحبت هایشان را شروع کردند، ابن عباس از خصوصیات تک تک افراد سؤال کرد. عمر در جواب، خصوصیات آنها را گفت و برای علی(ع) نیز چند خصلت از جمله شوخ طبعی و نیز استبداد در رأی را ذکر کرد. و نیز جوانی حضرت را بهانه آورد. ابن عباس در جواب گفت: ولی در جنگ خندق و بدر کسی این اشکالات را مطرح نکرد، همچنین در اسلام بر شما پیشی گرفت. در این جا عمر به ابن عباس گفت: آیا می خواهی با من همان برخوردی را داشته باشی که پدرت و علی با ابوبکر داشتند؟ ابن عباس برای جلوگیری از خشم خلیفه سکوت اختیار کردند، گرچه در قالب این سکوت که یکی از روش های ابن عباس در مناظره بود، توانست برای حقانیت امیر المؤمنین علی(ع) اعترافاتی بگیرد، لذا بعد از این سکوت عمر چنین گفت:

به خدا قسم ای ابن عباس، علی پسر عمویت، محق ترین افراد به خلافت است، لکن قریش تحمل چنین مقامی را نداشتند، و اگر ولایت پیدا می کرد، آنها را به طریق حق وادار می نمود، و هیچ راهی به جز انجام آن نداشتند، و اگر چنین کند، بیعتش را خواهند شکست و سپس با وی به ستیز خواهند پرداخت.[29]

ابن عباس در این بخش نیز از طریق سؤال و جواب و در ادامه از طریق سکوت، اعترافاتی در این زمینه از عمر گرفت. بنابراین ابن عباس در این دو مناظره، حقانیت حضرت علی(ع) را به صورت مستقیم خودش بیان کرد یا از طرف مقابل، اعتراف به آن گرفت.

1 ـ 5 تظاهر به بی اطلاعی

از روش های دیگر مناظره ، اظهار بی اطلاعی در موردی است که از حقیقت امر با خبر می باشد؛ در واقع چون طرف مقابل از آگاهی فرد دیگر مطلع است، و اظهار بی اطلاعی وی را بدون هدف قلمداد نمی کند، خود از حقیقت امر درونی خود اطلاع می دهد. البته این روش در هر جایی مثمر ثمر نیست و فرد باید از قدرت بالای روان شناسی و توانایی درک روحیات افراد برخوردار باشد و تشخیص دهد طرف مقابل از این وضعیت و از این نوع برخورد، سوء استفاده نمی کند. ابن عباس در برخی از مناظره هایش به این صورت و در برخی موارد با تندی سخن گفته است. گزارش زیر یکی از این نوع برخوردهاست:

عبدالله بن عباس می گوید: روزی با عمر راه می رفتم، عمر به من گفت: ابن عباس چه چیز باعث شد که قوم شما از شما خاندان اهل بیت مخصوص پیامبر روی گردان شوند؟ گفتم: نمی دانم. گفت: ولی من می دانم؛ شما با نبوت به آنها فضلیت پیدا کردید، با خود گفتند اگر شما با خلافت نیز بر آنها فضلیت پیدا کنید، چیزی برایشان باقی نمی ماند و بهترین بهره ها نصیب شما می شد.[30]

از آنجا که عمر از روحیات ابن عباس خبر داشت، و از طرفی در جواب از سؤال وی اظهار بی اطلاعی کرد، عمر به نکته هایی اشاره کرد که به کمتر کسی آنها را می گفت. بنابراین، عمر از اهداف نهانی خود پرده برداشت و گفت چون نبوت نصیب خاندان پیامبر، یعنی بنی هاشم شده بود، نمی خواست، منصب امامت یا به قول خودشان، خلافت نیز از آنِ بنی هاشم باشد، و به این صورت به حسدی که در خویش پنهان می کردند، اعتراف کرد.

1ـ6 جواب حلی

یکی از روش های مرسوم و رایج منطقی برای بحث و مناظره، جواب حلی است از این رو در گفت وگویی که بین ابن عباس و عمر صورت گرفت، ابتدا عمر عبادت های حضرت علی را ریاکاری دانست. ابن عباس در جواب گفت: برای چه ریا کند؟ عمر گفت: می خواهد خود را برای خلافت سزاوار معرفی کند. ابن عباس گفت: چه نیازی به این کار دارد، در حالی که پیامبر او را برای این کار معرفی نموده بود. و تو او را از این کار بازداشتی. عمر گفت: او جوان بود و عرب او را کوچک می شمرد، ولی در حال حاضر کامل شده است، مگر نمی دانی که خداوند هیچ پیامبری را بعد از چهل سال نفرستاده است. ابن عباس در جواب گفت: اما اهل حجی و نهی[31] (صاحبان عقل) از زمانی که پرچم اسلام افراشته شده پیوسته او را کامل، ولی محروم و مسلوب از خلافت می دانستند. عمر گفت او بعد از مدتی به خلافت خواهد رسید، و قدمش در خلافت خواهد لغزید و... تو شاهد آن روزخواهی بود، سپس افراد دارای بصیرت، صحت رأی مهاجران اولیه را خواهند دید و خواهند دانست.[32]

بر اساس این گزارش، ابن عباس اتهام ریاکاری را از حضرت رد کرد و سپس گفت: پیامبر ایشان را برای منصب خلافت سزاور دانستند. آن گاه عمر در جواب ابن عباس، اعترافاتی کرد و به طور ضمنی به سزاوری حضرت برای خلافت، اشاره نمود.

2. مناظرات با خوارج

یکی از فتنه های بزرگی که جامعه اسلامی از صدر اسلام تاکنون با آن روبه رو بوده و در صدر اسلام به جهت نوپایی نظام اسلامی، خطرناک ترین فتنه محسوب می شد، اقدامات فرقه خوارج بود که باعث گمراهی بسیاری از افراد شد، زیرا بسیاری از آنها که بر پیشانی، نشان مهر داشتند و حافظ قرآن کریم بودند، یا از صحابه به شمار می آمدند، در مقابل علی(ع) قرار گرفتند و به جای آنکه از ایشان پیروی کنند، به وی امر و نهی می نمودند، و اگر قرار به جنگ می شد، بسیاری از افرادی که شناخت کامل از امام نداشتند، و ملاک ایمان را ظاهر افراد می دانستند، حیران می ماندند که حق با کدام طرف است، لذا حضرت در جواب فردی در زمان سرگردانی اش فرمود:

ملاک تشخیص حق و باطل افراد نیستند، بلکه حق را از پیروان آن بشناس، ملاک باطل، افرادی هستند که از حق دوری می کنند.[33]

وجود خوارج چنان مسئلة حادی بود، که بعد از خاموش شدن غائله خوارج، علی(ع) به آن اشاره می کند و جنگ با آنها و کشتن رهبرانشان را به عنوان کارهای مهم خود یاد می کند.[34]

در گفت وگوهایی که از ابن عباس رسیده وی در بسیاری از مواقع با خوارج نیز مناظره داشته و با دلایل قاطع از حضرت حمایت کرده است که در ذیل به مواردی از آن اشاره و در ضمن آن نیز از حمایت های ابن عباس از اهل بیت(ع) و شیوه های وی در مناظره و تحلیل مسائل، یاد می شود.

2ـ1. استناد به قرآن کریم

یکی از راه های مناظره ابن عباس با خوارج، بهره برداری از قرآن کریم است. مسئله مهم در مناظره های ابن عباس با خوارج این است که بسیاری از خوارج قاری قرآن بودند و به آن جمود داشتند، ولی توانایی ابن عباس در این زمینه نیز به اندازه ای بوده که توانسته است حقانیت حضرت امیر و عدم خطای وی را با استناد به آیات قرآن کریم به آنها اثبات کند.

بلاذری آورده است که علی(ع)، ابن عباس را به حروریه فرستاد. ابن عباس از دلیل اجتماع آنان سؤال کرد. گفتند: به سبب سه چیز: اول، آن که مردان را در تحکیم دین خدا واسطه قرار داد، دوم، آن که مقاتله کرد، ولی اسیر و غنیمت نگرفت و سوم اینکه اسم امیرالمؤمنین را از نامش حذف کرد. ابن عباس در جواب این گروه گفت: اما این که مردان را در حکم الهی واسطه قرار داد، خداوند متعال در قران کریم می فرماید:

ای کسانی که ایمان آورده اید، در حالی که احرام بسته اید شکار مکشید و هر که از شما آن را بعمد بکشد کیفری ـ قربانی کردن ـ باید مانند ـ برابر ـ آنچه کشته از جنس چهارپایان شتر و گاو و گوسفند ـ به گواهی و حکم دو مرد عادل از شما ـ که حکم به برابری کنند.[35]

و در آیة دیگر در مورد اختلاف بین زن و مرد می فرماید:

و اگر از ناسازگاری میان زن و شوهر بیم دارید، داوری از کسان مرد، و داوری از کسان زن برانگیزید.[36]

در این آیات، خداوند متعال امر کرده تا افرادی را برای اصلاح ذات البین قرار دهند. بنابراین، این مسئله در زمان پیامبر نیز اتفاق افتاد و پیامبر در حکم اختلاف زن و مرد و نیز در ربع ثمن خرگوش و مانند آن به حکم مردم تن داد، شما را به خدا قسم آیا مراجعه به حکم مردم در حفظ خون مردم و مصلحت مسلمانان ارزش دارد یا در ثمن خرگوش و اختلاف بین زن و مرد؟ گفتند: صلاح مسلمانان مهم تر است. سپس ابن عباس به خوارج گفت: اما اینکه چرا مقاتله کرد، ولی اسیر نگرفت؟ آیا شما حاضرید، مادرتان عایشه، دختر ابی بکر را اسیر بگیرید؟ گفتند: نه. اما اینکه چرا علی(ع) نامش را حذف کرد؛ هیچ اشکالی ندارد، چنانکه در صلح حدیبیه نیز پیامبر به علی(ع) دستور دادند لقب رسول الله را از نامش حذف کند. در اینجا بود که دو هزار نفر برگشتند و به ابن عباس پیوستند.[37]

ابن عباس در این مناظره ها با بهره گیری از آیات متعدد، حقانیت عمل امیرالمؤمنین(ع) را اثبات کرده است، که کلام وی را تصدیق نمودند، و پیروزی وی بر خوارج و اعتراف گرفتن از آنها در مورد حقانیت حضرت علی(ع)، از دلایل اعتقاد قلبی وی به درستی و صداقت حضرت در کارهایش بوده است.

2ـ2. بیان سنت

یکی دیگر از روش های ابن عباس در مناظره، استناد به سنت پیامبر گرامی اسلام(ص) بوده است. به طور کلی برخی از خوارج به سبب کینه های شخصی خود ادعاهایی داشتند که اگر خلاف آن از طریق سنت پیامبر مشخص می شد، دیگر حرفی برای گفتن نداشند، و مخالفت با سنت پیامبر حاکی از عدم ایمان آنان به خود پیامبر محسوب می شد. از این رو یکی دیگر از روش های ابن عباس استفاده از روش سنت پیامبر بوده که در ذیل به آن اشاره می شود. البته در این گزارش از روش های دیگر نیز استفاده کرده اند که توجه ما به بخش سنت است.

در برخی از گزارش های تاریخی آمده است که حضرت امیر(ع)، ابن عباس را به طرف خوارج فرستاد. ابن عباس، پینه های پیشانی این افراد را دید که به سبب سجده های طولانی بالا آمده بود. بعد از اینکه گفت وگوی آنها آغاز شد، آنها گفتند ما مرتکب گناه کبیره شدیم، چون مردان را برای دین خدا حَکم قرار دادیم، اگر حضرت همانند ما توبه کردند که ما برمی گردیم. ابن عباس در جواب گفت: شما را قسم می دهم اگر راست می گویم مرا تصدیق کنید، آن گاه برخی از مواردی را که پیامبر مردم را به حکمیت دعوت کرده بودند، مثل اختلاف بین زن و شوهر، و تساوی یک چهارم درهم ثمن خرگوشی که در حرم صید شده بود، یادآوری کرد. در اینجا خوارج اعتراف به این موضوع نمودند، سپس پرسید آیا پیامبر در جنگ حدیبیه صلح ننمود؟ گفتند: چرا ولی گفتند: علی(ع) خود را از خلافت کنار کشید. ابن عباس در جواب گفت: این مسئله باعث کنار رفتن وی از امارت مسلمانان نمی شود، چون پیامبر نیز در جنگ حدیبیه از حضرت علی(ع) خواست تا نام رسول الله را از نامه عهدنامه تنظیم شده محو کند. علاوه بر این، حضرت از حکمین خواسته بود که در حکم خود جور نکنند، گفتند: معاویه نیز ادعایی مثل علی دارد. ابن عباس گفت: هر کدام را که دیدید سزاوارتر است، انتخاب کنید. به هر تقدیر، در این مناظره، دو هزار یا چهار هزار نفر از ابن عباس تبعیت کردند.[38]

همان گونه که از این گزارش برمی آید، استدلال های ابن عباس موجب شده که بسیاری از خوارج به حضرت بپیوندند، با اینکه متقاعد کردن این گروه کار ساده ای نبوده و این از دقت حضرت علی (ع) است که برای این کار ابن عباس را انتخاب کرد. این گزارش حاکی از چند مطلب است: اولاً، ابن عباس نزد حضرت امیر(ع) شخصیبت پذیرفته شده ای بود، ثانیاً: حاکی از علم علی(ع) به توانایی های ابن عباس است، ثالثاً: در بخشی از این مناظره که خوارج نسبت پاک کردن نام امیرالمؤمنین اظهار ناراحتی می کردند، ابن عباس حضرت امیر(ع) را در ردیف پیامبر قرار داده است؛ یعنی هیچ تفاوتی بین علی(ع) و پیامبر قرار نداده مگر پیامبری حضرت رسول(ص) که امیر مؤمنان علی(ع) به جز نبوت بقیه مقامات پیامبر را دارا هستند، که طبق این گزارش حضرت امیر مجبور شدند لقب امیرالمؤمنین را از نامشان حذف کنند همچنان که پیامبر نیز مجبور شدند لقب رسول الله را از نامشان حذف نمایند.

3. مناظره با عایشه

بعد از وفات پیامبر گرامی اسلام جامعه مسلمانان به فتنه هایی گرفتار شد که زمینه آن را برخی از همسران پیامبر به وجود آوردند. این نوع برخوردها در زمان پیامبر نیز بود، ولی موقعیت و جایگاه پیامبر به آنان اجازه نمی داد تا کسی از حریم پیامبر سوء استفاده کند یا اینکه آنها را در دید و منظر مردم قرار دهد. متأسفانه این گونه آزار بعد از وفات پیامبر نیز ادامه پیدا کرد و برخی از همسران پیامبر حرمت خود را شکستند و موجب فتنه های بعدی شدند که این فتنه ها برخاسته از جایگاه آنان به عنوان ام المؤمنین بود، و با اینکه در زمان حکومت خلیفه اول و دوم تنازعی بین آنها و خلفای وقت گزارش نشده، با این حال، فقط در اواخر حکومت عثمان اعتراضاتی از طرف عایشه، نسبت به اقدامات وی گزارش شده است.

عثمان بعد از مقدم داشتن بنی امیه موجبات خشم بسیاری، از جمله عایشه را فراهم آورد. عایشه خطاب به عثمان می گفت: «اقتلوا نعثلا»[39] یا «قتل الله نعثلا».[40] و بعد از کشته شدن وی اظهار رضایت مندی کرد، ولی بعد از اینکه از انتخاب علی(ع) آگاه شد، علی(ع) را عامل قتل عثمان معرفی نمود، و فتنه جمل را به راه انداخت.[41] بنابراین، همسران پیامبر از جایگاه ویژه ای نزد مردم برخوردار بودند، ولی این مسئله بر بینش و درایت ابن عباس برای مناظره با عایشه تأثیری نداشت، از این رو با عایشه نیز مناظره هایی در دفاع از اهل بیت (ع) داشته که به شیوة خاص خود با وی مناظره کرده است.

گفت وگو از طریق توبیخ

یکی دیگر از راه های مناظره، بهره گیری از توبیخ است. معمولاً توبیخ جایی صورت می گیرد که فرد پا را از حق فراتر گذاشته باشد. این روش نیز افراد مختص خود را می طلبد؛ یعنی ممکن است برای شخصی فقط این راه جواب گو باشد، نه روش های دیگر. و از آن جایی که انتظار مردم از چنین فردی، چیز دیگری است و خود به تمام مسائل آگاهی دارد و با علم و یقین اقدام به چنین اعمالی می کند، تنها راهی که می تواند تأثیر داشته باشد، توبیخ است. همچنین با توجه به تفاوتی که بین روحیات مردان و زنان است، ممکن است، روش های دیگر به اندازه این روش تأثیر نداشته باشد، از این رو ابن عباس در مناظره با عایشه از این روش بهره برده است.

گزارشی که در پی می آید مربوط به زمان بعد از شهادت امام حسن(ع) است و حاکی از حمایت های ابن عباس از  اهل بیت(ع) در اواسط قرن اول است و نیز نشان دهنده آن است که عایشه از کارهای گذشته خود دست برنداشته. بعد از اینکه امام حسین(ع) از کفن و نماز برادرش امام مجتبی(ع) فارغ شد، بدن امام را برای تدفین کنار قبر جدش، پیامبر بردند و قصد داشتند نزد قبر جدش به خاک بسپارند،[42] اما افرادی، هم چون مروان بن حکم ـ فردی که توسط پیامبر رانده شده بود ـ از این کار ممانعت کردند تا به این صورت از فخر پدر عایشه چیزی کاسته نشود. طبق این گزارش، با توصیة مروان، عایشه ـ در حالی که سوار بر قاطری شده بود ـ به محل دفن امام مجتبی(ع) آمد تا از دفن امام در کنار قبر نورانی پیامبر(ص) جلوگیری کند. وقتی نزدیک جنازه امام رسید، خودش را به زمین انداخت و گفت: به خدا قسم وی اینجا دفن نمی شود وگرنه موی سرم را می کَنَم. بنی هاشم قصد مجادله داشتند، ولی امام حسین(ع) آنها را از این کار باز داشت و فرمود: شما را به خدا قسم بگذارید به وصیت برادرم عمل کنم و وصیت وی را ضایع نکنید، او را به قبرستان بقیع منتقل نمایید. در اینجا بود که ابن عباس با کلمات زیبایش جواب کارهای عایشه را داد و گفت:

یا حمیراء لیس یومنا منک بواحد یوم علی الجمل ویوم علی البغله اما کفاک ان یقال یوم الجمل حتی یقال یوم البغل یوم علی هذا ویوم علی هذا بارزة عن حجاب رسول الله ترید اطفاء نور الله والله متم نوره و لو کره المشرکون انا لله وانا إلیه راجعون؛[43] ای حمیرا! ایام تو واحد نیست، روزی بر شتر سوار می شوی و روزی بر قاطر، آیا تو را کفایت نمی کند که به تو بگویند روز جمل، حال می خواهی بگویند روز قاطر؛ یک روز سوار بر این هستی و روزی بر آن، در حالی که رعایت حرمت رسول الله نکرده و از حجابت خارج می شوی، اراده داری تا نور خدا را خاموش کنی، ولی خداوند نور خود را کامل می کند اگرچه مشرکان از این عمل ممانعت کنند.

درباره این موضوع و با توجه به کلمات ابن عباس، شاعر بغدادی، ابن حجاج چنین سروده است:

یا بنت أبی بـــکر       لا کـان ولا کـنت  
لک التسع من الثمن      وبالـکل تــملکت 
تجملت تبلـــــغ       إن عشت تفـیلت[44]  
ای دختر ابوبکر! کاش تو و پدرت نبودی برای تو یک نهم از یک هشتم بود و به تمامه همه را تملک کردی. یک روز جمل به پاکردی، و روزی، روز استر به پا کردی، می ترسم اگر زنده بمانی، سوار بر فیل هم شوی.

بر اساس این گزارش، ابن عباس در دفاع از اهل بیت پیامبر و امیرمؤمنان علی (ع) با عایشه نیز برخورد داشته است. هرچند در این گزارش به امامت منصوص حضرت اشاره ای نشده، ولی حقانیت امیرمؤمنان و امام حسن? را  با این مناظره به اثبات رسانیده و عایشه را نیز توبیخ کرده است، در حالی که کمتر کسی حاضر می شد با عایشه چنین برخوردی داشته باشد. این نشان از آن دارد که جایگاه افراد در گفت وگوهای ابن عباس تأثیری نداشته و هر زمانی که شرایط برای مناظره و گفت وگو آماده بود، از حقوق اهل بیت (ع) دفاع می کرد.

 

منابع

ـ قرآن کریم، ترجمه مجتبوی.

ـ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت، داراحیاء الکتب العلمیه.

ـ ابن اعثم کوفی، احمدبن أعثم، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، 1411ق / 1991 م.

ـ ابن جوزی، أبوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمدبن جوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412 ق / 1992 م.

ـ ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق شیخ عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415.

ـ ابن حجر عسقلانی، فتح الباری شرح صحیح بخاری، بیروت، دارالمعرفه، ]بی تا[، چاپ دوم.

ـ ابن حمدون، محمدبن حسن، التذکرة الحمدونیه، بیروت، دار صادر، 1417 ق‏.

ـ ابن شهر آشوب، محمدبن علی، مناقب آل ابی طالب، تحقیق گروهی از اساتید نجف اشرف، نجف، مطبعة الحیدریه، ]بی تا[.

ـ ابن عبد ربه، العقد الفرید، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1404.

ـ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دار الفکر، 1415ق.

ـ ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، الامامة والسیاسه، تحقیق علی شیری، قم، شریف رضی، 1413 ق.

ـ ابن کرامة، شرف الاسلام بن سعید المحسنی، تنبیه الغافلین عن فضائل الطالبیین، تحقیق تحسین آل شبیب، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، 1420.

ـ ابن منظور، محمدبن مکرم(قرن هفتم)، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414 ق‏، چاپ سوم.

ـ ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، ]بی تا[.

ـ احمدی میانجی، علی، مواقف الشیعه، قم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، 1416.

ـ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفة الائمه، بیروت، دارالأضواء، 1405، چاپ دوم.

ـ ازدی نیسابوری، فضل بن شاذان، الایضاح، تحقیق سید جلال الدین حسینی ارموی، ]بی جا، بی تا[.

ـ امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب والسنه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1379 ق.

ـ بحرانی، هاشم، حلیة الابرار فی احوال محمد و آله الأطهار، تحقیق شیخ غلام رضا مولانا بحرانی، مؤسسة المعارف الاسلامیة، 1411.

ـ بلاذری، احمدبن یحیی بن جابر، انساب الاشراف، تحقیق شیخ محمدباقر محمودی، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1394.

ـ بیهقی، احمدبن حسین بن علی، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر، ]بی تا[.

ـ تستری، نورالله، الصوارم المهرقة فی نقد الصواعق المحرقه، تحقیق سیدجلال الدین محدث، ]بی جا[، نهضت، 1367.

ـ جوهری، السقیفة و فدک، تحقیق محمدهادی امینی، بیروت، شرکة الکتبی، 1413.

ـ حاکم نیسابوری، حافظ، أبی عبدالله، المستدرک، تحقیق یوسف مرعشی، بیروت، دارالمعرفه، 1406.

ـ حلی، کشف الیقین، تحقیق حسین درگاهی، 1411.

ـ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417.

ـ خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث،  لجنة التحقیق، 1413، چاپ پنجم.

ـ راوندی، قطب الدین، سعیدبن هبة الله، الخرائج و الجرائح، قم، مدرسةالامام المهدی?.

ـ سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، قم، انتشارات شریف رضی، 1418.

ـ سیدبن طاووس، علی بن موسی بن طاووس حلی، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، قم، خیام، 1371.

ـ شریف مرتضی، رسائل المرتضی، تحقیق سیداحمد حسینی، قم، انتشارات خیام.

ـ شیخ طوسی، محمدبن حسن، اختیار معرفة الرجال، تحقیق میرداماد و محمدباقر حسینی و سیدمهدی رجایی، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، 1404.

ـ صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، تحقیق حبیب الرحمن اعظمی، چاپ مجلس العلمی.

ـ ضبی اسدی، سیف بن عمر، الفتنة و وقعة الجمل، تحقیق احمد راتب عرموش، بیروت، دارالنفائس، 1391 ق.

ـ طبرانی، سلیمان بن احمدبن ایوب، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی عبدالمجید سلفی، قاهره، مکتبة ابن التیمیة، ]بی تا[، چاپ دوم.

ـ طبرسی، احمدبن علی، الاحتجاج، تحقیق سید محمدباقر، نجف، دارالنعمان، ]بی تا[.

ـ طبری، محمدبن جریر بن رستم ، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق گروهی از علما، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ]بی تا[.

ـ طبری، محمدبن جریر بن رستم، تاریخ طبری، ترجمه ابو القاسم پاینده، تهران، اساطیر، 1375، چاپ پنجم.

ـ ــــــــــــــــــ ، دلائل الامامة، قسم الدراسات مؤسسة البعثه، قم، 1413.

ـ ــــــــــــــــــ ، المسترشد فی امامة امیرالمؤمنین، تحقیق شیخ احمد محمودی، قم، مؤسسة الثقافة الاسلامیة لکوشانبور، ]بی تا[.

ـ طوسی، محمدبن حسن، الأمالی، دارالثقافة، 1414.

ـ عبدالوهاب، حسین بن عبدالوهاب، عیون المعجزات، نجف، حیدریة، 1369ق.

ـ عسکری، مرتضی، احادیث ام المؤمنین عایشه (ادوار من حیاتها)، توحید، 1414، چاپ پنجم.

ـ فتال نیسابوری، روضةالواعظین، تحقیق سیدمحمدمهدی سیدحسن الخرسان، قم، رضی، ]بی تا[.

ـ فرات کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات کوفی، تحقیق محمدکاظم، انتشارات التابعة لوزارة الثقافة و الارشاد الاسلامی، 1410.

ـ قاضی نعمان، نعمان بن محمد، شرح الاخبار، تحقیق سیدمحمد حسینی جلالی، قم، نشر اسلامی.

ـ قاضی، داوود بن سلیمان، مسند الرضا(ع)، تحقیق محمدجواد حسینی جلالی، مرکز النشر لمکتب الاعلام الاسلامی.

ـ کحلانی، محمدبن اسماعیل، سبل السلام، مصر، شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی، 1379ق، چاپ چهارم.

ـ کلینی، محمدبن یعقوب، الاصول من الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1388ق، چاپ سوم.

ـ کوفی، محمدبن سلیمان، مناقب امیرالمؤمنین، تحقیق محمدباقر محمودی، مجمع إحیاءالثقافه الاسلامیه،1412.

ـ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403، چاپ دوم.

ـ محقق داماد، محمدباقر، شارع النجاة و عیون المسائل(اثنا عشر رساله)، ]بی جا، بی نا، بی تا[.

ـ مسعودی، أبوالحسن علی بن حسین بن علی، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجرة، 1409 ق، چاپ دوم.

ـ مفید، محمدبن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق مؤسسه آل البیت لتحقیق التراث، دارالمفید.

ـ مفید، محمدبن نعمان، اوائل المقالات، تحقیق ابراهیم انصاری، بیروت، دارالمفید، 1414.

ـ مقریزی، احمدبن علی، النزاع و التخاصم، تحقیق سیدعلی عاشور، ]بی جا، بی نا، بی تا[.

ـ مقریزی، تقی الدین أحمدبن علی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبد الحمید نمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1420 ق / 1999م.

ـ نسائی، احمدبن  شعیب، فضائل الصحابه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ]بی تا[.

ـ نسائی، احمدبن شعیب، السنن الکبری، تحقیق عبدالغفارسلیمان، بنداری، سیدحسن کسروی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1411.

ـ نویسنده نامعلوم، اخبارالدولة العباسیه، تحقیق عبدالعزیز دوری و عبدالجبار مطلبی، بیروت، دارالطلیعه.

ـ هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس، تحقیق شیخ محمدباقر انصاری زنجانی، ]بی جا، بی نا، بی تا[.

ـ هندی، علی متقی بن حسام الدین، کنزالعمال فی سنن و الأقوال و الأفعال، تحقیق شیخ صفوه سقا، بیروت، مؤسسة الرسالة.

ـ یعقوبی، احمدبن أبی یعقوب بن جعفربن وهب، تاریخ الیعقوبی، بیروت ، دار صادر، ]بی تا[.

 

 

---

* دانش آموخته حوزه و دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ تشیع. دریافت: 12/8/87 ـ پذیرش: 4/11/87.

 

---

.[1] محمدبن یعقوب کلینی، الاصول من الکافی، 1388 ق، ج 8، ص 339 / احمدبن حنبل، فضائل الصحابه، بی تا، ص 13 / فتال نیسابوری، روضة الواعظین، بی تا، ص 82 و 85 / محمد بن سلیمان کوفی، مناقب امیرالمؤمنین، 1412، ج 1، ص 256 / ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، بی تا، ج 1، ص 288 ـ 289 / محمد بن اسماعیل کحلانی، سبل السلام، 1379ق، ج 1، ص 44.

.[2] شریف مرتضی، رسائل المرتضی، بی تا، ج 4، ص 93 / شیخ مفید، الارشاد، بی تا، ج 1، ص 7 / طبری، المسترشد فی امامة امیرالمؤمنین، بی تا، ص 577 / فرات کوفی، تفسیر فرات کوفی، 1410، ص 302 / شرف الاسلام بن سعید محسن بن کرامه، تنبیه الغافلین عن فضائل الطالبیین، 1420، ص 119.

.[3] مفید، اوائل المقالات، 1414، ص 406 / اربلی، کشف الغمه، 1405، ج 2، ص 47 / نورالله تستری، الصورام المهرقه، 1367، ص 224 / سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، 1418، ص 65. ابن سعد تصریح به نام عمر نکرده و فقط گفته مردی چنین سخنی را گفت (الطبقات الکبری، بی تا، ج 2، ص 187). گفتنی است که ابن حجر برای توجیه این گزارش به دلایلی متوسل شده است (ابن حجر، فتح الباری، بی تا، ج 8، ص 101).

[4]. نحل: 125.

[5]. یس: 78ـ 81.

[6]. انعام: 76ـ 83.

[7]. ابن قتیبه دینوری، الامامة و السیاسة، 1413، ج 1، ص 28 ـ 29.

[8] . محمدبن حسن بن حمدون، التذکرة الحمدونیة، 1417، ج ‏6، ص 256.

[9]. ابن جوزی، المنتظم، 1412، ج 4، ص 70.

[10]. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، 1417، ج 1، ص 152.

[11]. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، 1404، ج 1، ص 271 ـ 272.

[12]. شیخ طوسی، همان، ص 272. ابن حجر نیز درباره علم و فضیلت های وی روایاتی آورده است (الاصابة، 1415، ج 4، ص 122و 124 ـ 131).

[13]. ابن سعد، همان، ج 2، ص 365 و 370.

[14]. شیخ طوسی، همان، ص 272.

[15]. ر.ک: همان.

[16]. ابن حجر، الاصابة، 1415، ج 4، ص 127.

[17]. با این حال تنها موضوعی که مطرح شده و ممکن است ضعف برای ایشان قلمداد شود، تصرف اموال بصره توسط عبدالله به عباس در زمان خلافت امیرمؤمنان علی(ع) می باشد که آیت الله خویی به این نکته اشاره و گزارش هایی که حاکی از ضعف ایشان است را رد نموده است، و در مقابل برخی از توثیقات رجالیون معروف شیعه درباره وی را آورده که وی از نظر آنها شخصیتی مورد تأیید است (معجم رجال الحدیث، 1413، ج 11، ص 245 ـ 256). برای آگاهی بیشتر در مورد ماجرای بیت المال بصره ر.ک: سیدجعفر مرتضی عاملی، کتاب عبدالله بن عباس و اموال البصره.

[18]. کتاب سلیم بن قیس هلالی، بی تا، ص 171و 359 / داوود بن سلیمان قاضی، مسندالرضا(ع)، 1418، ص 156 / محمدبن سلیمان کوفی، مناقب أمیرالمؤمنین، 1412، ج1، ص 250 و 557 و ج 2، ص 292 / محمدبن جریرطبری شیعی، المسترشد فی الامامه، ص 634 / محمد بن جریر طبری، دلائل الامامه، 1413، ص 364 / قاضی نعمان، شرح الاخبار، بی تا، ج 3، ص 579.

[19]. فضل بن شاذان أزدی، الایضاح، بی تا، ص 169 / محمدبن جریرطبری، المسترشد فی الامامه، ص 684 / علامه مجلسی، بحارالانوار، 1413، ج 31، ص 71 / نویسنده نامعلوم، اخبارالدولة العباسیه، بی تا، ص 33.

[20]. محمد: 9.

[21]. تحریم: 8 .

[22]. شعراء: 215.

[23]. قصص: 68.

[24]. احزاب: 33.

[25]. فضل بن شاذان أزدی، همان، ص 169 / محمدبن جریرطبری، المسترشد فی الامامه، ص 684 ـ 685 / مجلسی، بحارالانوار، ج 31، ص 71 / اخبارالدولة العباسیه، ص 33.

[26]. رک: فضل بن شاذان أزدی، همان، ص 169. همچنین ر.ک: تاریخ طبری، ج 5، ص 2061 / محمدبن جریرطبری، المسترشد فی الامامه، ص 684 / اخبارالدولة العباسیه، ص 33 / ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 12، ص 52 ـ 54/ مجلسی، همان، ج 31، ص 71.

[27]. اربلی، کشف الغمه، ترجمه و شرح زواره‏ای، ج‏1، ص 503 و 559. همچنین این گزارش در کتب دیگری نیز آمده است (ابن أبی الحدید، همان، ج 12، ص 20 / علامه حلی، کشف الیقین، ص 471 / هاشم بحرانی، حلیة الابرار، ج 2، ص 321 / احمدی میانجی، مواقف الشیعه، ج 1، ص 150).

[28]. جوهری، السقیفه و فدک، ص 54 / ابن ابی الحدید، همان، ج 12، ص 58.

[29]. تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 159.

[30]. سیدبن طاووس، الطرائف، بی تا، ص 423 / مقریزی، النزاع و التخاصم، بی تا، ص 102 / ابن عبدربه، العقد الفرید، 1404، ج 5، ص 33 / احمدی میانجی، مواقف الشیعه، 1416، ج 3، ص 4.

[31]. به معنای صاحبان عقل و درایت است، هم چنان که در کتاب های لغت آمده است: حجا: الحِجَا، مقصور: العقل و الفِطْنة (ابن منظور، لسان العرب، 1414، ج 14، ص 165) و و فی حدیث المسأَلة: حتی یقولَ ثلاثةٌ من ذَوِی الحِجَی قد أَصابَتْ فلاناً فاقةٌ فحَلَّت له المسأَلة، أَی من ذوی العقل (همان، ص 116). درباره نهی نیز چنین آمده است: و النُّهَی: العَقْل، یکون واحداً و جمعاً (همان، ج 15، ص 346).

[32]. ابن ابی الحدید، همان، بی تا، ج 12، ص 80 ـ 81 / مجلسی، همان، ج 31، ص 69 / احمدی میانجی، همان، ج 1، ص 154.

[33]. شیخ طوسی، الامالی، 1414، ص 134. همچنین ر.ک: بلاذری، انساب الاشراف، 1394، ص 274 / یعقوبی، همان، بی تا، ج 2، ص 21.

[34]. ابن ابی الحدید، همان، ج 1، ص 182.

[35]. مائده: 95.

[36]. نساء: 35.

[37]. بلاذری، همان، ص 360 ـ 361.

[38]. حاکم نیسابوری، المستدرک، 1406، ج 2، ص 151 ـ 152 / بیهقی، السنن الکبری، بی تا، ج 8، ص 179 / عبدالرزاق صنعانی، المصنف، بی تا، ج 10، ص 158/ احمدبن شعیب نسائی، السنن الکبری، 1411، ج 5، ص 167 /  طبرانی، المعجم الکبیر، بی تا، ج 10، ص 258.

[39]. نعثل بتسکین عین و فتحه نون وثاء اسم مردی است از یهودی و لحیانی به معنای طویل اللحیه که در
مدینه متبرکه بوده است وعثمان را از جهت طول لحیه شبیه او بوده لذا به این نام مشهور شده است( محقق
داماد، اثنا عشر رساله، بی تا، ج 3، ص 106). معنای دیگری که برای نعثل شده، شیخ احمق است (ابن منظور، همان، ج 11، ص 669).

[40]. فضل بن شاذان، همان، ص 257 / محمدبن جریرطبری، المسترشد فی الامامه، ص 165 / سیف بن عمر، الفتنة و وقعة الجمل، 1391، ص 115 / طبری، تاریخ الامم و الملوک، بی تا، ج 3، ص 477 / علامه امینی، الغدیر، ج 9، ص 80 / علامه عسکری، احادیث ام المؤمنین عایشه، 1414، ج 1، ص 13 ج 2، ص 10.

[41]. دربارة بی تفاوتی عایشه نسبت به قتل عثمان و خشم وی بعد از شیندن انتخاب علی(ع) با اینکه خودش به قتل عثمان دستور می داد و بعد از شیندن قتل علی(ع) خشمگین شده و در پی انتقام از قاتل وی بوده است، ر.ک: سیف بن عمر ضبی، الفتنة و وقعة جمل، ص 115 / طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 3، ص 477 / ابن قتیبه دینوری، الامامة والسیاسه، تحقیق شیری، 1413، ج 1، ص 72 / اربلی، کشف الغمه، ج 1، ص 239.

[42]. البته در برخی گزارش ها آمده است که امام مجتبی تقاضا کردند بدنش را برای وداع نزد قبر پیامبر ببرنند و فرمودند ممکن است برخی فکر کنند شما می خواهید بدن مرا آن جا دفن کنید و ممانعت کنند، در این صورت بدن مرا بدون درگیری به بقیع ببرید و همان جا دفن کنید (شیخ مفید، الارشاد، ج 2، ص 17 ـ 19 / قطب الدین راوندی، الخرائج و الجرائح، بی تا، ج 1، ص 242 ـ 243).

[43]. حسین بن عبدالوهاب، عیون المعجزات، 1369ق، ص 58 ـ 59 / مجلسی، همان، ج 44، ص 141. ضمناً این گزارش در برخی از منابع دیگر نزدیک به همین مضمون آمده است (طبری، دلائل الامامه، ص 162 / ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 2، ص 204 / قطب الدین راوندی، همان، ج 1، ص 242 ـ 243 / احمدی میانجی، همان، ج 1، ص 377).

[44]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 44، ص 154. البته با تفاوتی اجمالی در منابع دیگر نیز آمده است، ر.ک: طبرسی، الاحتجاج، بی تا، ج 2، ص 143 / قطب الدین راوندی، الخرائج و الجرائح، ج 1، ص 343.