گزارشی از همایش مالک اشتر نخعی?

تهیه و تنظیم: حامد منتظری مقدم*

اشاره

همایش مالک اشتر در تاریخ 26/11/87 و در آستانه عید سعید غدیر با همکاری معاونت پژوهشی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی? و ادارة عقیدتی ـ سیاسی دانشگاه صنعتی مالک اشتر تهران، پس از یک سال برنامه ریزی و پی گیری مستمر، در سالن باقرالعلوم(ع) دانشگاه مزبور برگزار شد.

در این گزارش اجمالی، نخست، برنامه های روز همایش و پس از آن، گوشه هایی از یافته های علمی همایش ارائه می شود. پیش تر یادآوری می شود که علاقه مندان برای آگاهی تفصیلی از دستاوردهای علمی همایش می توانند به «مجموعه مقالات همایش مالک اشتر» که با تلاشی بی وقفه پیش از برگزاری همایش انتشار یافت و در روز همایش عرضه شد، مراجعه کنند.

 

مقدمه

مالک اشتر نَخَعی، بزرگ صحابیِ امیرمؤمنان علی(ع) و شیفته و شیدای مولا بود. در دورانی که نامداران در سستی و تردید وا مانده بودند، مالک، همة هستی اش را به امیر و مولای خود بخشید، و ولایت مداری را به اوج رسانید. در شناساییِ وی، نمی توان هیچ تعبیری به بلندی تعابیر امیرمؤمنان(ع) یافت. امیرمؤمنان(ع) هنگامی که مالک را به امارت مصر گماشت، خطاب به مردم آنجا نگاشت:

... من بنده ای از بندگان خدا را به سوی شما فرستادم که در روزهای وحشت، نمی خوابد و در لحظه های ترس، از دشمن روی نمی گرداند بر بدکاران از شعله های آتش تندتر است... او شمشیری از شمشیرهای خداست که نه تیزی آن کند می شود و نه ضربت آن بی اثر است... .[1]

و آن گاه که خبر شهادت مالک به امام(ع) رسید، فرمود:

مالک، چه مالکی! به خدا اگر کوه بود، در سرفرازی، کوهی بود یگانه، و اگر سنگ بود، سنگی سخت و محکم بود که هیچ رونده ای به اوج قلّة او نمی رسید و هیچ پرنده ای بر فراز آن پرواز نمی کرد.[2]

همچنین، در فرازی دیگر درباره مالک فرمود: «خدا مالک را رحمت کند! او برای من چنان بود که من برای پیامبر خدا بودم».[3]

بازشناسیِ شخصیّت مالک اشتر، و پرتو افکنی بیشتر برِ چهرة تابناکش، از انگیزه های برپایی همایش مالک اشتر نَخَعی بود.

برنامه های روز همایش

همایش با تلاوت آیاتی از قرآن کریم و سپس قرائت پیام ریاست محترم جمهوری اسلامی ایران جناب آقای دکتر احمدی نژاد افتتاح شد.

متن پیام رئیس جمهور

بسم الله الرحمن الرحیم 
اللهم عجل لولیک الفرج والعافیة والنصر واجعلنا من خیر انصاره واعوانه والمستشهدین بین یدیه           
قال علی(ع): «رحم الله مالکاً فلقد کان الأشتر لی کما کنت لرسول الله(ص)؛ خدا مالک اشتر را رحمت کند، او برای من آن گونه بود که من برای رسول خدا(ص) بودم».
سپاس خداوندی را سزد که پروردگار جهانیان است و درود بر بنده برگزیده اش پیامبر اعظم محمد مصطفی(ص) و خاندان پاک و ذریه گرانقدرش، بالاخص حضرت ولی عصر?. 
مالک اشتر نخعی برجسته ترین عضو امارت امیرالمؤمنین، سردار نامدار صحنه های دفاع از حریم ولایت و امامت، عاشق و دلداده، شخصیتی که شیرین ترین و دلپذیرترین امر در نزد او اجرای فرمان امام زمان بود از یاران صدیق و وفادار که پروانه وار دور شمع وجود مقدس ولیّ خدا سر و جان باخت. فرمان امام علی(ع) هنگام نصب او به حکومت مصر به عنوان منشور جاودان حکومت های عدل الهی، سندی پرافتخار محسوب می گردد.      
تعاملات تحسین برانگیز او با امام علی بن ابی طالب(ع) نشئت گرفته از حق مداری و روح لطیف و قدسی اوست که با تدبیر خود، غم را از چهره آن حضرت می زدود و با شجاعت، صلابت، قاطعیت و بصیرت خدادادی خود، سهم بزرگی در تحکیم پایه های اسلام ناب محمدی(ص) ایفا نمود.     
شناخت مالک اشتر، یعنی شناخت عدالت، اخلاص، مهرورزی، خدمت به بندگان خدا، وفاداری، شجاعت، علم و معرفت و شناخت جلوه ای از حقیقت حضرت امیرمؤمنان(ع)، و امروز نیز با شناخت و تأسی به سیره بزرگوارانی هم چون سلمان، ابوذر، مقداد، عمار یاسر و مالک اشتر می توان سید علی زمان را یاری گر بود و در امواج متلاطم نفی های نظام اسلامی به اثبات های شکوه مند ایران بزرگ، جلوه های علمی بخشید.    
اینک به لطف و فضل الهی، در سال نوآوری و شکوفایی، بازشناسی این شخصیت بزرگ، انگیزه همایشی است که در دانشگاه صنعتی مالک اشتر، در روز وحدت حوزه و دانشگاه و در آستانه عید سعید غدیر خم برگزار و این الگوی مخلص را به نسل عزیز جوان معرفی می نماید. امیدوارم این حرکت ارزش مند سرآغازی برای معرفی سایر یاران و دوستان باوفای اولیا و ائمه معصومین(ع) و موجب زدودن غبار ناآشنایی و گمنامی از آن بزرگواران باشد و چه مکانی شایسته تر از دانشگاهی که مزین و مفتخر به نام مالک اشتر است.         
از دست اندرکاران، محققان و پژوهشگران عزیز این نشست، صمیمانه تشکر و قدردانی می نمایم.

والسلام علیکم و علی عبادالله الصالحین

محمود احمدی نژاد

رئیس جمهور

26/9/1387

در ادامة بخش افتتاحیه، دبیر اجرایی همایش حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای دهقان گزارش خویش را ارائه کرد. پس از آن، حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای سیدجمال الدین دین پرور، بنیان گذار و رئیس محترم بنیاد نهج البلاغه دربارة شخصیت مالک از نگاه امیرمؤمنان(ع) سخنرانی کرد. آن گاه نماهنگ صوتی و تصویری زیبایی، مشتمل بر مروری کوتاه بر زندگانی مالک و نیز تصاویری از مرقد او در مصر نمایش داده شد.

ارائة مقالات برگزیده

در روز همایش، هفت مقاله از مقاله های برگزیده در دو نوبت صبح و عصر به وسیلة نویسندگان محترم مقالات قرائت شد. این مقالات به ترتیب، عبارت بودند از:

1. حقوق و تکالیف و امور نظامیان از دیدگاه امام علی(ع) با تأکید بر فرمان ایشان به مالک اشتر/ دکتر سیدفضل الله موسوی (دانشیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران)؛

2. مالک، مردی که باید از نو شناخت/ مهندس شاپور فروتن (کارشناس مکانیک)؛

3. از عدالت تا انصاف راهی به عدالت توزیعی (با تکیه بر عهدنامة مالک اشتر)/ حجت الاسلام و المسلمین دکتر مسعود راعی (دکترای حقوق بین الملل)؛

4. جایگاه مالک در میان سرداران امیرمؤمنان علی(ع)/ آقای علی اکبر عباسی (دانشجوی دکترای تاریخ اسلام)؛

5. مالک اشتر در آینة دائرةالمعارف ها و منابع شرح حال نویسی/ حجت الاسلام و المسلمین دکتر علی غلامی دهقی (استادیار معارف اسلامی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان)؛

6 . روابط و تعاملات مالک اشتر نخعی با امام علی(ع)/ دکتر محمدعلی چلونگر (استادیار دانشگاه اصفهان)؛

7 . تبارشناسی مالک اشتر/ آقای مصطفی صادقی (عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی).

در ادامة گزارش، ضمن مروری بر یافته های علمی همایش، به محتوای مقالات یاد شده نیز اشاره خواهد شد. همچنین، گفتنی است که پیش از ظهر همایش، حجت الاسلام و المسلمین امین دربارة مراتب ولایت مداری سخنرانی کرد.

نشست علمی

در عصر روز همایش، نشستی با عنوان «بررسی چالش های حکومت امیرمؤمنان(ع)»، با حضور اساتید معظم: حجت الاسلام والمسلمین مهدی پیشوایی، مدیر پژوهشی گروه تاریخ مؤسسه امام خمینی?، دکتر اصغر منتظر القائم، دانشیار گروه تاریخ و ریاست دانشکدة ادبیات دانشگاه اصفهان، حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدرضا جباری، استادیار مؤسسة امام خمینی? و مدیر گروه تخصصی تاریخ حوزة علمیّة قم برگزار شد. نگارندة این گزارش نیز دبیر و مجری نشست بود.

در این نشست که به مسئله ای نزدیک و مرتبط با عنوان همایش اختصاص یافته بود، کوشش شد تا مهم ترین چالش ها و مشکلاتِ فراروی حکومت امیرمؤمنان(ع) بازشناسی شود.

در این باره، استاد پیشوایی، در بیان دیدگاه های خویش، نخست بر این نکته پای فشرد که امیرمؤمنان علی(ع) از همان آغاز، کاملاً آگاه بود که حکومتش با چالش ها و مشکلات اساسی روبه رو خواهد شد و حضرت به هیچ وجه در برابر آن مشکلات غافل گیر نشد. ایشان همچنین تأکید کرد که از نگاه امیرمؤمنان(ع) جامعة اسلامی پس از رسول خدا (ص) گرفتار انحراف شد و از این رو، حضرت کوشید تا جامعه را به همان دوران عصر نبوی بازگرداند.

در ادامه، استاد پیشوایی به وجود چهار چالش اساسی در حکومت امیرمؤمنان(ع) اشاره و آن چالش ها را بدین سان شناسایی کرد: بدعت های دینی، فقدان عدالت اقتصادی، فقدان مساوات بین عرب و عجم، و دنیاگرایی و رفاه زدگی.

در ادامة نشست، دکتر منتظرالقائم به ریشه یابی چالش های حکومتِ امیرمؤمنان(ع) پرداخت، و در این باره، مسئلة فتوحاتِ انجام شده در عصر خلفای نخستین را مورد توجه قرار داد. ایشان تأکید کرد که این فتوحات، گرچه سرزمین های بسیار وسیعی را به گسترة قلمروی اسلامی افزود و نیز امکانات مادّی فراوانی را فراروی مسلمانان قرار داد، اما از پوشش تربیتی مناسب و کافی برخوردار نبود، و در نتیجه، جامعة اسلامی گرفتار مفاسد فرهنگی و اجتماعی شد. همچنین دکتر منتظرالقائم، قدرت طلبی اشراف، و وجود قاعدین و مردّدین را از دیگر چالش های حکومت امیرمؤمنان(ع) دانست و بر همراهی مالک اشتر با امیرمؤمنان(ع) در مبارزه با آن چالش ها تأکید ورزید.

سپس دکتر جباری، در بازشناسیِ چالش های حکومت امیرمؤمنان(ع)، از زاویه ای دیگر به ریشه یابی مسئله پرداخت و تأکید کرد که مهم ترین چالش و مشکل این بود که پس از رسول خدا(ص)، ملاک تعیین خلیفه از آنچه حضرت رسول(ص) تعیین کرده بود، دگرگون شد. حضرت، برای تعیین امام و خلیفه، نصّ و نصب الهی را ملاک قرار داده بود، اما این ملاک تغییر یافت. همچنین ایشان یکی از چالش های حکومت امیرمؤمنان(ع) را اطاعت نکردنِ اصحاب و یاران علی(ع) از وی به شمار آورد که این مسئله، خود در بافت و فضای عمومی عراق ریشه داشت.

در پایان، مجری همایش پس از جمع بندی دیدگاه های اساتید محترم، بر نقش بسیار محوریِ مالک اشتر در اطاعت محض از امیرمؤمنان(ع) و همراهی وفادارانه اش با حضرت تأکید کرد و در این باره از جمله یادآورِ این سخنِ مالک شد:

ای امیرمؤمنان(ع)! ... هر وقت که خواهی، بفرماى تا روی به جنگ دشمنان تو آریم ... [ که در خدمت تو] یقینی صادق و اعتقادی کامل داریم... .[4]

اجرای مراسم عقد اخوّت

در پایان همایش، به میمنت تقارن آن با عید سعید غدیر خم، عقد اخوّت میان حاضران توسط حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای توحیدی و با همراهی همة حاضران انجام شد، و بر شکوه و غنای معنوی همایش افزود.

اهدای لوح های تقدیر

در نهایت، به تعدادی از دست اندرکاران همایش در بخش های علمی و اجرایی و نیز به شماری از نویسندگان مقالات برگزیده، لوح های تقدیر اعطا شد.

برپایی نمایشگاه کتاب

در محل همایش، با حضور انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی? نمایشگاه کتابی برپا شد که مورد استقبال میهمانان و حاضران قرار گرفت.

پوشش خبری همایش

گفتنی است که اخبار مربوط به همایش مالک اشتر، پیش از برگزاری و بعد از آن، از سوی برخی شبکه های رسانة ملی، خبرگزاری ها و سایت های خبری پوشش داده شد.

گُذری بر یافته های علمی همایش

نخست باید اذعان داشت که این همایش، از آن جا که به نامِ بزرگ سردارِ امیرمؤمنان(ع) بود، جلوه گاه ارادت و شور و شوقِ دوستانِ حضرت قرار گرفت، به گونه ای که پس از فراخوان همایش در اوایل سال 1387، در فاصله ای چند ماهه، نزدیک به 150 مقاله که بسیار فرا تر از حد انتظار و پیش بینی اولیه بود، به دبیرخانه های همایش مستقر در قم و تهران ارسال شد. با همراهی و کوششِ اساتید ارزیاب و اعضای محترم کمیتة علمی، همة مقاله های دریافتی، بررسی و ارزیابی شد و در نهایت با رعایت معیارهای علمی و پژوهشی، نوزده مقالة برتر با عنوانِ « مجموعة مقالات همایش مالک اشتر» انتشار یافت و نیز تعداد چهل مقاله درخورِ تقدیر شناخته شد.

مجموعه مقالات یاد شده، در واقع دستاورد علمی همایش مالک اشتر است که بر پایة طراحی محورهای همایش، مشتمل بر سه فصل است: «شخصیّت شناسی مالک اشتر»، «مالک اشتر و امیرمؤمنان(ع)» و «عهدنامة مالک اشتر».

در فصل نخست، شخصیّتِ مالک، تبار و جایگاه او، و در بخش دوم، تعاملات و ارتباطات مالک با امیرمؤمنان(ع) و نقش وی در دوران خلافت حضرت، شناسایی شده است. مقالات این دو بخش، بیشتر تاریخی و در مواردی ادبی است. در بخش سوم، فرمان حکومتی امیرمؤمنان(ع) به مالک اشتر (نامة 53 نهج البلاغه)، در ابعاد حقوقی و مدیریتی، کاوش شده است.

حال، یافته های هر یک از مقالات برتر، به تفکیک و به ترتیب درج در مجموعه مقالات مرور می شود:

1. تبارشناسی مالک اشتر

تألیف آقای مصطفی صادق*

مالک اشتر، خود از شخصیت های نامدار تاریخ اسلام و تشیع است، اما تبار وی چندان شناخته شده نیست. در این میان، فقط فرزند او ابراهیم، شهرت فراوان دارد. در دوره های میانی و متأخر، افراد وخاندان هایی به مالک نسبت داده شده اند که این نوشتار به بازشناسی ایشان می پردازد. گرچه مالک اشتر، از بزرگان شیعه
و از یاران خاص و معتقد به امیرمؤمنان علی(ع) بود، اما همة افراد قبیلة نَخَع و
نیز تبار مالک چنین نبودند. در میان ایشان کسانی یافت می شدند که رفتارهایشان بیشتر ماهیت سیاسی داشت تا مذهبی و شیعی. در این حال، در دوره های میانی
و متأخر از تاریخ اسلام، عالمان پرآوازه ای از شیعیان امامیه ـ از سید بن طاووس گرفته تا خاندان کاشف الغطاء ـ به مالک اشتر انتساب یافته اند که از این
امر می توان به افتخار آمیز بودنِ شخصیت و نام مالک اشتر در درازای تاریخ
اسلام پی برد.

2. جایگاه مالک در میان سرداران امیرمؤمنان علی(ع)

تألیف آقای علی اکبر عباسی*

مالک اشتر در میان سرداران حضرت امیر(ع)، موقعیتی بی نظیر داشت. ستایش های امام از مالک، نشانه اعتماد آن بزرگوار به مالک اشتر است. شجاعت مالک، هماوردی ها، درایت و دوراندیشی وی در نبردها از سایرین بیشتر بود. این سردار، خصلت هایی داشت که تأثیرگذاریِ وی بر حوادث را دو چندان می کرد. ویژگی هایی مانند جوانمردی، صدای بلند و رسا، ذوق شاعری و مخصوصاً نفوذ قبیله ای مالک، باعث ایفای نقشی مؤثر در حکومت امیرمؤمنان(ع) می شد. معاویه با شناختی که از مالک داشت، هیچ گاه به فکر نامه نوشتن به وی و جذبش نیفتاد. مالک در ایجاد امنیت در قلمرو حکومتی امام نیز نقش مهمی داشت، از این رو، ناامنی های ایجاد شده از سوی سرداران معاویه در قلمرو حکومتی امام، به بعد از شهادت مالک مربوط بود.

3 . درآمدی بر الگوی فرماندهی نظامی در سیرة مالک اشتر

تألیف دکتر اصغر منتظر القائم*

در این مقاله، نخست مباحثی چون تأثیرپذیری فرد از جامعه و الگوی برتر بودنِ رسول خدا(ص) از دیدگاه امام علی(ع) مطرح شده، سپس با تأکید بر اینکه مالک اشتر یکی از نخبه ترین یاران امام علی(ع) بوده است، مواردی از جنبه های الگویی وی برای جامعه اسلامی به طور عام، و برای نظامیان به طور خاص تبیین شده است. نویسنده بر این نکته تأکید می کند که حیات مالک همواره در راه جهاد و کوشش برای اسلام سپری شد و او در حمایت از مولای خود قدمی واپس نگذاشت و سرانجام در راه وفاداری به امام علی(ع) به فوز شهادت نائل گردید.

4. مالک اشتر در آینة دائرةالمعارف ها و منابع شرح حال نویسی

 تألیف حجت الاسلام والمسلمین دکتر علی غلامی دهقی**

این مقاله، شناسه ای کوتاه و جامع از شخصیت مالک اشتر به دست می دهد.
او، رئیس تیرة « نَخَع» بود. در فتوحات، از جمله در نبرد یَرموک شهرت یافت. جزء منتقدان عثمان بود و دو بار تبعید شد. از یاران خاص علی(ع) بود و
در مراحل گوناگون خلافت حضرت نقشی بارز داشت. مالک از سوی امام علی(ع) به امارت منطقة جزیره واقع در شمال عراق، و پس از جنگ صفین به
امارت مصر منصوب شد، اما پیش از رسیدن به آنجا با توطئه معاویه، مسموم و به شهادت رسید. ایمان، شجاعت، سیاست و مدیریت، اخلاق و معنویت،
فقاهت، اطاعت از رهبری و مهارتش در خطابه و شعر از ویژگی های برجستة
او بود. شرح حال نویسان بسیار او را مدح کرده اند. البته برخی نیز نسبت های ناروایی به او داده اند که در این مقاله، هشت مورد از آن نسبت ها نقد و بررسی شده است.

5. مالک اشتر به روایت برخی متون ادبی و تاریخی

تألیف آقای رضا بابایی*

نویسنده در این نوشتار کوشیده است که اندکی از بازتاب کرامات و مقامات مالک اشتر را در ادب و فرهنگ فارسی گزارش کند. در این نوشتار می خوانیم: «نام مالک اشتر در حافظة تاریخی و شعر فارسی، مرادف است با شجاعت و وفاداری به آرمان های پیشوا. هرگاه نام او به شعری پا می گذارد، برای نشان دادن دلیری هایی است که فقط در انسان های بزرگ می توان نشانی از آنها یافت. او، نماد دلیری و قوت قلب و شجاعت است».

6. سیمای مالک اشتر در آینه ادبیات و هنر

تألیف آقای کاظم کامران شرفشاهی**

در این پژوهش، سیمای مالک اشتر در شعر و ادب پارسی، ادبیات داستانی، هنر نمایش و هنر هفتم، شناسایی و ارزیابی شده است. در این نوشتار می خوانیم: «یکی از ابعاد شخصیت مالک اشتر، شخصیت ادبی اوست. مالک در هر هنگامه ای، نخست با برهان به میدان می آید و می کوشد تا مرز حق و باطل را آشکار سازد و فریب خوردگان را از مذلّت برهاند. خطبه های شیوای مالک، آمیزه ای از معنویت و حماسه است که هنوز پس از گذشت سده های متمادی، روح آدمی را به اهتزاز در می آورد».

7. مالک، مردی که باید از نو شناخت

تألیف مهندس شاپور فروتن***

در این نوشتار که برآمده از احساس و شوری زیباست، در وصف مالک می خوانیم: «شیرمردی فرزانه، نشسته در ستیغ سترگ معرفت و بر فراز قلة رفیع شهامت، آن چنان در مکتب ولایت رشد یافته بود که عمق و ژرفای جریانات هزار رنگ را می شناخت، و شبهه و تردید، آرزوی میزبانیِ ذهن و روحِ او را با خود به گور برد». نیز می خوانیم: «در لابه لای کتاب قطور تاریخ، لبة این صفحة طلایی، از دور، چشم ها را می نوازد و با زبانِ بی زبانی، فریاد برمی آورد که اگر می خواهی بدانی که بزرگی چیست و مردانگی، رفاقت، امیری، سربازی و سرافرازی کدام است، با نوک انگشتانت این صفحه را بازکن و بخوان»!

8 . نقش مالک در برپایی و تثبیت حکومت امیرمؤمنان(ع)

تألیف آقای مجتبی صادق

مالک در آغاز حکومت امیرمؤمنان(ع) در فراخوان بیعت با حضرت، نقشی محوری داشت. امویان برای زیر سؤال بردنِ آن بیعت، مالک را به دست داشتن در قتل خلیفة سوم متهم کردند. در این مقاله، در پاسخ گویی به این اتهام، و تبیینِ نقش مالک در برپاییِ حکومت علی(ع)، به وقایع دوران عثمان، اشاره، و ویژگی های فردی و اجتماعی مالک بازشناسی شده است. ویژگی های او عبارت اند از: نفوذ در میان قبایل یمانی، قدرت بیان، فقاهت و هوشمندی سیاسی. نویسنده با اذعان به اعتراضاتِ مالک به عثمان، هرگونه دخالت وی در قتل عثمان را انکار می کند، و این اتهام را ساختة راویان اموی می داند. همچنین گزارش به کارگیری زور در بیعت با علی(ع) را انکار و مجعول بودن آن را اثبات می کند. در ادامة نوشتار، نقش مؤثر مالک در دیگر مراحل حکومت علی(ع) تبیین شده است.

9 .نقش مالک اشتر در جنگ صفّین

تألیف حجت الاسلام و المسلمین محمدقاسم احمدی*

جنگ صفین، مهم ترین، سخت ترین و طولانی ترین جنگ دوران خلافت حضرت علی(ع) بود. مالک اشتر در این جنگ، بسیار نقش آفرین بود. در این نوشتار به تفصیل دربارة نقش مالک در آماده سازیِ مردم کوفه برای همراهی در جنگ، حل برخی مشکلات مسیر حرکت سپاه به سوی صفین، آزاد سازی شریعة فرات، حفظ روحیه و انسجام سپاه، فرماندهی در سطوح عالی، هماوردی ها و کشتن رجال نامی دشمن پرداخته شده است. نویسنده اذعان می کند که در جنگ صفین، پس از امام علی(ع)، مالک دومین شخصیت مؤثر و محوری بود و با شجاعت، فداکاری و تدبیر خویش، در غلبة سپاه امام علی(ع) و رسیدن به موقعیت برتر در مقایسه با سپاه معاویه نقش بسیار مهمی داشت، گرچه این برتری با نیرنگ عمروعاص نافرجام ماند.

10 .روابط وتعاملات مالک اشترنخعی با امام علی(ع)

تألیف دکترمحمدعلی چلونگر*

مالک اشتر در میان یاران امام علی(ع) برجستگی خاصی دارد. او، در دوران خلافت امام(ع) تا هنگام شهادت، یار و مشاوری امین و دلسوز برای حضرت بود. روابط و تعاملات مالک با امام، بر پایة ارادت، ایمان و اعتقاد شکل گرفته بود. در مقابل، امام(ع) نیز اعتمادی کامل به وی داشت و مناصبِ مهمی چون فرماندهی در نبردهای جمل و صفین، و فرمانرواییِ جزیره (در شمال عراق) و مصر را به وی سپرد. سخنان مالک در توصیف امام و متقابلاً فرموده های امام دربارة مالک، بازگوی این رابطه و تعامل است. در روابط مالک با امام، اصل اطاعت پذیری در همه حال حاکم بود و همین امر، موجب می شد تا دشمنان نتوانند در روابط او با امام خللی وارد کنند. در این باره گزارش هایی در دست است که می کوشند روابط مالک و امام را سیاه جلوه دهند که در این نوشتار، این گزارش ها نقد و بررسی شده است.

11. مالک؛ سردارِ حق مدار

تألیف حجت الاسلام والمسلمین دکتر حامد منتظری مقدم*

تشخیص حق و نیز پای بندی به آن، در بسیاری از موقعیّت ها دشوار می شود، چنان که در خلافت امیرمؤمنان علی(ع) همین گونه بود. در آن شرایط، مالک اشتر، حق را در علی(ع) یافت و با او همراه شد، چندان که حق مداریِ مالک، در ولایت مداری ِ او تجلّی پیدا کرد. مالک، در تشخیص حقّ به دیگران یاری می داد و نیز آنان را با رفتار و گفتار خود، به پایداری بر حقّ فرا می خواند. مالک از آستانة خیمه گاه معاویه باز گشت، در حالی که می دانست: «حق به نقطه حساس و یک قدمی پیروزی رسیده است». آنجا او از پیروزی گذشت و وجودِ امام را برگزید. مالک، همراهیِ حق مدارانه با امیرمؤمنان(ع) را معیار دوستی و دشمنی خویش نهاده بود. بر این اساس، او با عماریاسر که خود وی نیز به فرمودة پیامبر(ص) شاخص حق بود، همگام شد و در همان زمان، راه خود را از کسانی چون ابوموسی و اَشعث جدا کرد.

12. جایگاه عدالت و انصاف در عهدنامة مالک اشتر

تألیف آقای امان الله شفایی*

عدالت و انصاف، از برجسته ترین مفاهیم در زندگی امیرمؤمنان علی(ع) است. این دو مفهوم، در عهدنامة مالک اشتر(نامة 53 نهج البلاغه) که در آن، اصول حکومتی اسلام تبیین شده، بسیار نمایان است. در بخش های مختلف عهدنامه، بر رعایت عدالت و انصاف، تأکید، و حاکم مسلمان موظّف می شود که تمام جنبه های مدیریتی را بر پایة تحکیم و توسعة عدالت و انصاف به کار گیرد. در عهدنامه، به رعایت عدالت و انصاف دربارة طبقة فروترِ جامعه با عبارتِ «الله الله فی الطّبقة السفلی»، توجه ویژه ای می شود. این نوشتار، در بازشناسی جایگاه عدالت و انصاف در عهدنامة مالک اشتر، از جمله به این بخش ها می پردازد: انصاف با خدا، خود و خلق؛ پرهیز از خاص گرایی؛ عدالت در شورا؛ طبقات مختلف جامعه؛ اجرای عدالت، چشم روشنیِ والیان؛ کم هزینه بودن اجرای عدالت و انصاف؛ و ضرورت بازگشت به عدالت.

13. از عدالت تا انصاف، راهی به عدالت توزیعی

تألیف حجت الاسلام والمسلمین دکتر مسعود راعی*

در این نوشتار با تکیه بر مفاد عهدنامة مالک اشتر، اذعان می شود که زیربنای نظام حقوقی اسلام عدالت است، چنان که زیربنای نظام حقوقی غرب، آزادی، و زیربنای نظام سوسیالیستی، اشتراک و سرمایه داری دولتی است. اصولاً فلسفة وجودی حکومت در نگاه امام علی(ع)، ایجاد و گسترش عدالت است. با اجرای عدالت، هر چیزی در جای خود قرار می گیرد و زمینة تحقق امنیت و توسعه فراهم می شود. با اجرای عدالت، تمام استعدادها فرصت بروز پیدا خواهند کرد و در پرتو آن، ملاک استحقاق افراد، خود را نشان خواهد داد که به نوبة خود، بهترین معیار برای توزیع عدالت است. نویسنده در این نوشتار، انصاف را معیار اصلی عدالت توزیعی، و راهنمای استقرار آن دانسته و تأکید می کند که با رعایت انصاف، عدالت از تعمیم پذیری و کارایی مناسب برخوردار می شود.

14. حقوق و تکالیف و امور نظامیان از دیدگاه امام علی(ع) با تأکید بر فرمان ایشان به مالک اشتر         تألیف دکتر سیدفضل الله موسوی*

از دیدگاه امیرالمؤمنین(ع) نیروهای مسلح، نگهبان مردم و مایة عزّت دین اند. در خصوص امور نظامی، مهم ترین ویژگی ها عبارت است از: عدم شروع جنگ، برخورد منصفانه با اسیران و مجروحان و غیر نظامیان دشمن، مهرورزی و تواضع نظامیان نسبت به مردم، و اجرای نظم در همة امور. در این نوشتار، تأکید شده که دیدگاه امام علی(ع) دربارة حقوق، تکالیف و امور نظامیان همه جانبه و گسترده است، و در تبیین دیدگاه حضرت، این مباحث مطرح شده است: ویژگی های انسانی فرماندهان، حقوق و تکالیف فرماندهان نسبت به رهبر جامعه و به عکس، حقوق و تکالیف نظامیان، رفتار نظامیان با دشمن و نیز رفتار ایشان با مردم، روحیه های لازم و تاکتیک های مؤثر در جنگ. نویسنده در این نوشتار، اذعان کرده است که رهبری جامعه باید توجه ویژه به نیروهای مسلح داشته و متقابلاً نظامیان نیز باید از وی اطاعت کامل داشته باشند.

15. حقوق بنیادین بشر در عهدنامة مالک اشتر

تألیف حجت الاسلام والمسلمین محمدرضا باقرزاده*

نویسنده بر پایة مفاد عهدنامة مالک اشتر، دیدگاه امیرمؤمنان(ع) را دربارة
حقوق بنیادین بشر، کرامت انسان و بایسته های حکومت متولی حقوق
بشر، بررسی کرده است. وی، با استناد به متن عهد مزبور، اذعان می کند که امیرمؤمنان(ع) بر حقوق بنیادین بشر، از جمله حق حیات، آزادی، مالکیت فردی، امنیت، عدالت و مساوات، تأکید فرموده است که از این نظر، عهدنامة مزبور، سندی کامل و متعالی به شمار می آید. در این نوشتار به منظور شناسایی دیدگاه امیرمؤمنان(ع) در زمینة کرامت انسانی، دیدگاه حضرت در موضوعاتی چون حقوق اقلیت ها، گشاده دستی در برابر مردم، مثبت اندیشی دربارة مردم و رأفت و مدارای اسلامی بررسی شده است.

16. از حق و عدالت تا انصاف با رعیت؛ تأمّلی بر حقوق شهروندی در عهدنامه مالک اشتر        تألیف دکتر محمدجواد جاوید*

نویسنده با تکیه بر عهدنامة مالک اشتر، به تفکیک میان مرزهای دو اصل عدالت و انصاف پرداخته و بر این باور است که اصل عدالت، ناظر به حقوق بشری، و اصل انصاف، ناظر به حقوق شهروندی است. وی اذعان می کند که حقوق بشری هیچ گاه نقض یا تعطیل نمی شود و تنها بر پایة مصالح عمومی ممکن است موقتاً تحدید و تعلیق شود. اما حقوق شهروندی، چنان چه مصالح عامه اقتضا کند، می تواند موجب امتیازاتی برای فرد یا افرادی خاص شود، البته هر گونه افزایش امتیاز برابر است با افزایش مسئولیت.

17. مدیریت ارتباطات در فرمان مالک اشتر

تألیف حجت الاسلام و المسلمین محسن منطقی**

در فرمان امیرالمؤمنین(ع) خطاب به مالک اشتر، سه نوع ارتباط برای کارگزاران، قابل شناسایی است که عبارت است از: رابطه با خداوند متعال، رابطه با خود و رابطه با دیگران. در مدل ارتباطات، در یک سو فرستنده پیام و در سوی دیگر گیرنده پیام قرار دارد. هر کدام از این دو بخش، گام هایی را برای ساختن و دریافت پیام انجام می دهند. هدف فرستندة پیام وقتی تحقق می یابد که پیام براساس شناخت دریافت کننده شکل گیرد. در این نوشتار، به بایسته های فرستندة پیام، توجه شده است.

18 . آموزه هایی در مدیریت دولتی بر مبنای رویکرد اسلامی

تألیف حجت الاسلام و المسلمین محمد مهدی نادری***

در این نوشتار با تکیه بر مفاد عهدنامه مالک اشتر، چندین آموزة مدیریتی، شناسایی، و به شکل گزاره های توصیه ای ارائه شده است. برخی از آن آموزه ها عبارت است از: «دیدگاه انتقادی که نسبت به دیگران دارید در مورد خودتان و شغلتان نیز اعمال کنید، این امر، راه کاری مؤثر در بهبود عملکرد شماست»، «نسبت به مردم نرم خو و گشاده رو باشید و از صمیم دل نسبت به آنان مهر بورزید» و «هرگز با تقدیم مصالح خواص بر مصالح جمعی و منافع عمومی، رنجش توده مردم را دامن نزنید».

19 . اصول مدیریتی از دیدگاه حضرت علی(ع) با محوریت عهدنامه مالک اشتر

تألیف خانم فرزانه نیکو برش راد*

در این نوشتار، دیدگاه های امام علی(ع) دربارة برخی از ابعاد مدیریتی، شناسایی، و تأکید شده است که حضرت در دوران حکومت خویش با مشخص ساختن ویژگی های مدیران و نگرش حکومت به مردم و تبیین وظایف آنها، الگوی کاملی را برای جوامع آینده ترسیم کرده اند.

سخن پایانی

این همایش، با هدف ارائه تصویری روشن تر از شخصیت مالک اشتر، ارتباط وی با امیرالمؤمنین علی(ع) و عهدنامه مالک برگزار شد. در این حال، باید اذعان داشت که این موضوعات، همچنان درخور پژوهش و واکاوی بیشتر است و هنوز نکته های ناگفته و مسائل ناگشوده از زندگانی مالک برجاست.

در این جا، با سپاس گذاری از همة همکاران و همراهان، از اساتیدی که در نشست علمی همایش حضور پیدا کردند و پژوهشگرانی که به نگارش مقاله همت گماردند و محتوای علمیِ همایش را ارتقا بخشیدند، ارج می نهیم.

این همایش، با حمایتِ حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای دکتر احمدحسین شریفی، معاونت محترم پژوهش مؤسسه امام خمینی(ره)، و کوشش اعضای محترم کمیته علمی همایش، حجج اسلام: استاد مهدی پیشوایی، دکتر محمد رضا جباری، دکتر مسعود راعی، دکتر حسین تاج زاده و آقای محسن رنجبر، و همکاری علمی حجج اسلام آقایان: مجتبی درودی، عبدالحکیم سلیمی، محمدتقی نوروزی، محمدمهدی نادری، دکتر سیدکاظم رجایی، جواد محدثی و محمد دشتی، و اهتمام حجج اسلام آقایان: علیرضا دانشور و محمدحسن دهقان، دبیران اجرایی همایش (در دو دوره)، سیدمهدی سیدیان مسئول اداره همایش های مؤسسه، و کوشش اعضای دبیرخانه های تهران و قم مخصوصاً آقایان سیدعلی راستی تبار و محسن محمدرضایی به ثمر نشست که از همة این بزرگواران صمیمانه سپاس گزاری می شود. «و لله الحمد».

 

---

* استادیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی? و دبیر علمی همایش. دریافت: 5/11/87 ـ پذیرش 15/11/87.

* عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

* دانشجوی دکتری تاریخ اسلام.

* دانشیار گروه تاریخ و ریاست دانشکدة ادبیات دانشگاه اصفهان.

** استادیار معارف اسلامی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان.

* استاد و پژوهشگر در قلمرو ادبیات فارسی.

** پژوهشگر در قلمرو هنر و ادبیات آیینی.

*** کارشناس مکانیک.

* دانشجوی دکتری تاریخ اسلام.

* استادیار گروه تاریخ دانشگاه اصفهان.

* استادیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

* کارشناس علوم سیاسی.

* دکترای حقوق بین الملل.

* دانشیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران.

* دانشجوی دکتری علوم سیاسی.

* استادیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران.

** عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

*** عضو هیئت علمی مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

* کارشناس ارشد علوم سیاسی.

---

[1]. نهج البلاغه، نامة 38.

[2]. همان، حکمت 443.

[3]. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 15، ص98 ـ 99.

[4]. «یا أمیر المؤمنین! فإن شئت فسر بنا إلیٰ عدوّک ... و إنا لعَلیٰ بیّنة من ربنا...» (ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج‏2، ص499 و500). ترجمة یاد شده در متن، برگرفته از ترجمة مستوفی هروی است، ر.ک: ص453.