، سال پنجم، شماره چهارم، زمستان 1387، 39 ـ 62

History in the Mirror Of Research,Vol, 5, No.4, Winter 2009

نظام دیوانی اسلامی در سده نخست هجری

(با اقتباس از نظام دیوانی ایرانی)

محمدعلی حاتمی منش*

چکیده

مسلمانان پس از فتح ایران و حاکمیت بر قلمرو وسیع ساسانیان، با نظام عریض و طویل نظام دیوانی ایرانی روبه رو شدند. از آنجا که مسلمانان تا این زمان، سابقه مملکت داری چندانی نداشتند، برای اداره این قلمرو گسترده، ثبت و ضبط اموال و غنایم و همچنین خراجی که از سرزمین های مفتوحه به بیت المال می رسید به تجربیات چند صد ساله دیوان سالاران ایرانی نیازمند شدند. در این مقاله چگونگی آشنایی مسلمانان با نظام دیوانی ایرانی در پایان عهد ساسانیان، اخذ آن توسط مسلمانان و نیز میزان تأثیرگذاری نظام دیوانی ایرانی بر نظام دیوانی خلافت اسلامی تا اواخر قرن اول هجری بررسی شده است. همچنین به تغییر دیوان از فارسی به عربی در اواخر این قرن توجه شده است.

کلید واژه ها

دیوان، خراج، نظام دیوانی ایرانی، ساسانیان و امویان.

مقدمه

اعراب مسلمان پس از ورود به ایران بر قلمرو وسیع ساسانیان دست یافتند. مسلمانان برای اداره این سرزمین ناچار به استفاده از برخی کارگزاران حکومت پیشین و نیز پاره ای شیوه های اداره حکومت توسط ساسانیان بودند، زیرا تجربه حکومت در سطحی وسیع، و بر اقوام و ملل دیگر را نداشتند. دبیران ایرانی که یکی از طبقات مهم و کارآمد دوره ساسانی بودند، از جمله کارگزاران بودند که در حکومت رو به گسترش اسلامی به کار گمارده شدند. در پی استفاده از دبیران، نظام اداری ساسانیان نیز توسط آنان در دولت جدید رواج یافت. این امر از یک سو به دلیل نیاز مسلمانان و از سوی دیگر، تلاش دبیران ایرانی بود.

اینکه چه عامل یا عواملی در انتقال میراث دیوانی ایران عصر ساسانی به حکومت اسلامی مؤثر بوده و این انتقال چگونه صورت گرفته است، مهم ترین سؤال این نوشتار است. بنابراین، با تکیه بر منابع دسته اول و نیز برخی تحقیقات جدید، زمینه هایی که موجب بهره برداری مسلمانان از نظام دیوانی ایرانی شد، چگونگی این فرایند و نتیجه آن بررسی شده است.

فتح ایران و آشنایی اعراب با شیوه کشورداری ساسانیان

هنگامی که عرب های مسلمان بر مداین، پایتخت دولت ساسانی دست یافتند و بر همه عراق که در آن هنگام استان مرکزی ایران بود و دل ایرانشهر خوانده می شد، مسلط شدند و دیوان خراج و مجموعه نظام مالی ایران را در اختیار گرفتند، خود را با سازمانی منظم و تا حدی پیچیده روبه رو یافتند که تصرف در آن را نه در حد توانایی خویش دیده و نه به مصلحت خود یافتند. بدین سبب نه تنها در آن نظام تغییری ندادند، بلکه به حکم ضرورت، برخی از روش های خود را هم که تا آن هنگام بدان عمل می کردند و اکنون با این نظام، هم خوانی نداشت تغییر دادند.

یکی از این تغییرات ، تقسیم اراضی مفتوحه بین فاتحان بود که چون با مشکلات فراوانی روبه رو می شد، عمر به پیشنهاد و همفکری حضرت علی? دستور داد تا از تقسیم اراضی صرف نظر شود و زمین ها همچنان در اختیار صاحبان آنها باقی بماند و از آنها خراج سالیانه دریافت شود. به عبارت دیگر، دیوان خراج و مالیات ها بر همان وضعی باقی ماند که پیش از اسلام بود. عمر برای خراجِ آنها همان نهادهایی را پذیرفت که خسرو انوشیروان بنا نهاده بود. بر این اساس، نخستین اقدام سعد بن ابی وقاص، فاتح قادسیه نیز واگذاری مسئولیت گردآوری خراج منطقه سواد به دهقانان آن منطقه بود. دهقانان در عهد ساسانی مسئولیت گردآوری خراج نواحی مختلف ایران را بر عهده داشتند، اما این بار به جای دولت ساسانی، از سوی دولت اسلامی متعهد به جمع آوری خراج شدند. بدین سان، بی آنکه در اساس به نظام مالی و دیوانی دوره ساسانی خللی وارد آید به دولت نوپای اسلام انتقال یافت. اثر آنی و فوری این اقدام، حفظ وضع موجود و جلوگیری از آشفتگی در فرایند گردآوری خراج و کاهش عایدات بود. شاهد این مدعا اینکه در همان سال نخست که عمر سواد را به تصرف در آورد، مبلغ خراجی که از آنجا دریافت کرد با آنچه پیش از آن به وسیله پادشاهان ایران وصول می شد چندان تفاوتی نداشت. پس از آن عمر هیئت هایی را برای تحقیق در مورد مساحت و تعداد مزارع و املاک به منطقه سواد فرستاد.

خراجی که مسلمانان از این اراضی می گرفتند ابتدا فقط شامل زمین هایی می شد که محصولات آنها غلات یا بعضی محصولات معین دیگر، مثل خرما، انگور، زیتون و یونجه بود. چون از محصولات دیگر چیزی اخذ نمی شد، به تدریج روستاییان سعی کردند چیزهایی را کشت کنند که محصول آنها مشمول خراج نبود. این نکته سبب شد که قسمتی از اراضی مزروعی سواد، مدتی از مالیات معاف بماند و وقتی در سال 22 ق مغیرة بن شعبه حاکم کوفه، خلیفه را متوجه این نکته کرد، از این رو مقررات تازه ای در این باب وضع شد و در پی آن نه تنها از محصولات دیگر، مثل ماش، شبدر و کنجد مالیات وصول شد، بلکه برای اراضی لم یزرع که زراعت آنها در واقع عمداً یا برای آمادگی مجدد جهت کشت متروک می شد نیز مالیات معین شد. گذشته از این اراضی که در دست دهقان ها و مالکان سابق ماند، بعضی از اراضی و املاک هم به خانواده سلطنتی ساسانی یا کسانی متعلق بود که در جنگ ها کشته یا متواری شده بودند. این اراضی هم هر چند در عمل غالباً در دست روستاییان و کشاورزان سابق باقی ماند، اما در واقع، خالصه امام بود و خلفا آنها را به عنوان «صوافی» در اختیار خویش داشتند و گاهی به شکل اقطاع به این و آن می دادند.

پس از ورود اسلام به ایران، از اهل ذمه که هم چنان به دین سابق خود پای بند بودند اما اطاعت از حکومت اسلامی را گردن نهاده بودند، غیر از خراج که فقط از صاحبان اراضی گرفته می شد، جزیه نیز مطالبه شد. جزیه عبارت بود از مالیات سرانه که اختصاص به صاحبان اراضی نداشت و از پیشه وران، صنعت گران و اصناف تمام طبقات شهری و روستایی مادام که اسلام نمی آوردند به نسبت تمکن و استطاعت آنها دریافت می شد. جزیه یا گزیت سرانه، در زمان ساسانیان هم از عامه دریافت می شد، اما طبقات عالی و روحانیون و دهقانان و دبیران از پرداخت آن معاف بودند و به همین دلیل، پرداخت آن از قدیم، نشانه ضعف و حقارت اجتماعی پرداخت کننده به شمار می آمد. در کنار دهقانان، استفاده از دبیران عصر ساسانی در دولت تازه تأسیس اسلامی نیز ضرورتی مالی و اقتصادی به شمار می رفت.

از دیگر اموری که از دوران ساسانی به دوران اسلامی انتقال یافت و در دولت خلفا تا چندین قرن همچنان دست نخورده باقی ماند، تقسیمات کشوری مناطقی بود که نهادهای مالیاتی آن نقاط بر پایه همان تقسیمات وضع شده بود. تقسیم سرزمین عراق به دوازده استان و شصت «طسوج»، از جمله آن تقسیمات بود.

گاه شمار ایرانی نیز که گردآوری خراج بر اساس آن صورت می گرفت، هم چنان دست نخورده به عصر اسلامی انتقال یافت، زیرا ملاک عمل در دیوان خراج همان گاه شماری بود و جایگزینی هم نداشت، زیرا گاه شماری عربی قمری بود و در دیوان خراج که مهم ترین منابع مالی آن مالیات های کشاورزی و گردش کار در آن بر اساس سال شمسی بود، کاربردی نداشت. به همین سبب، گاه شماری ایرانی در جهان اسلام به عنوان سال خراجی شناخته شد و گذشته از خراج در زمینه های دیگر، مانند نجوم و ریاضیات و امور دیگری که با سال قمری ارتباط نداشت، کاربرد گسترده تری یافت. همراه با گاه شماری، بسیاری از سنت های ایرانی مرتبط با آن نیز در دولت اسلامی مورد استفاده قرار گرفت. مهم تر از همه عید نوروز بود که در ایران، آغاز سال مالی شناخته می شد و در دولت خلفا هم موسم افتتاح سال خراجی بود. همچنین دیگر جشن های ایرانی مانند مهرگان و سده و بهمنجنه و مانند اینها به دوران اسلامی راه یافت. با این حال، عمر پس از مدتی تصمیم گرفت تقویم جدیدی ابداع و بر اساس آن، نامه هایی را که برای افراد ارسال می شد تاریخ گذاری نماید. علتش نیز آن بود که ابوموسی به وی نامه ای نوشت و یادآور شد که نامه هایی که عمر می فرستد تاریخ ندارد. عمر نیز برای حل این مسئله، جلسه ای ترتیب داد تا تقویمی را تدوین کنند. او در این جلسه، پیشنهاد شروع تاریخ را از تولد پیامبر? و سپس مبعث ایشان ارائه داد، ولی در نهایت به پیشنهاد حضرت علی? مبدأ تاریخ، هجرت پیامبر تعیین شد. البته این تغییر تقویم که صرفاً به منظور تاریخ گذاری نامه ها به وجود آمد باعث از بین رفتن تقویم شمسی که برای محاسبه سال خراجی بود، نشد.

تشکیل نخستین دیوان ها در عهد عمر

عمر نخستین حاکم مسلمانی بود که دیوان را در اسلام تشکیل داد و برای افراد مقرری تعیین کرد. این کار را در محرم سال 20 صورت گرفت. سبب این اقدام آن بود که ابوهریره حاکم بحرین نزد عمر رفت و مبلغ پانصد هزار درهم به او عرضه کرد. این امر، شگفتی عمر را در پی داشت. پس از آن، موضوع را با مردم در میان گذاشت. در نهایت نیز فردی به وی یادآوری کرد که ایرانیان برای حل مشکلِ ثبت اموال، دیوان هایی ترتیب داده بودند. بنابراین، عمر دستور تشکیل دیوان را داد. ظاهراً هرمزان (مرزبان اهوازی که در جنگ با مسلمانان به اسارت در آمده و پس از آورده شدن به مدینه، اسلام آورده و در آنجا سکونت گزیده بود) به عمر پیشنهاد تشکیل دیوان را داده بود.

از مطالب فوق می توان علاقه عمر به استفاده از تجربیات پارسیان در امر نظام دیوانی را به خوبی دریافت، همچنان که پاسخ عمر به نامه ابوموسی اشعری مؤید این مطلب است. ابوموسی اشعری به عمر نوشته بود: «خواسته ها انبوه شده است و گیرندگان اش فزونی گرفته اند و جز به یاری پارسیان از نگاهداشت آمار خواسته ها و کسان درمانده ایم، بنویس تا رأی چیست».

عمر نیز به ابوموسی نوشت: «آنان را به کاری بازمگردان که خداش از ایشان باز گرفته است. عجمان را هم در پایگاهی نهید که خداشان نهاده است».

با این حال، اشاره شده است که عمر همواره با ایرانیان همنشینی داشت و ایرانیان روش ها و شیوه های پادشاهان خود، به خصوص شیوه کشورداری انوشیروان را برای وی بازگو می کردند و عمر نیز روش های آنان را تحسین و از آن پیروی می کرد.

عنایت و توجه عمر به شیوه کشورداری و نظام دیوانی ایرانیان را شاید بتوان در کمبود تجربه نظام دیوانی مسلمانان و استفاده از تجربیات پارسیان جست وجو کرد، زیرا تا استقرار نظام دیوانی اسلامی، نیازمند به کارگیری ایرانیان برای رتق و فتق امور احساس می شد، چون مسلمانان پیش از این هیچ تجربه ای از نظام دیوانی نداشتند.

البته روایتی نیز در دست است که حاکی از عدم اعتماد عمر به ایرانیان است. بر اساس این روایت، روزی به عمر پیشنهاد دادند که از ایرانی با تجربه ای

از اهالی انبار برای کار دبیری استفاده کند، اما عمر پیشنهاد استفاده از وی را

به بهانه اینکه «در این صورت محرمی از غیر مؤمنان» را در کار خود شریک کرده است، رد کرد.

پس از آنکه مال ها و غنیمت های به دست آمده از جنگ با ایرانیان زیاد و اموال بیت المال افزون شد، عمر تصمیم گرفت که بر اساس سبقت مردم در اسلام و یاری کردن پیغمبر? در جنگ ها و همچنین نزدیکی به پیغمبر? برای آنها عطایایی قرار دهد و اگر انصار و مهاجران از حیث نزدیکی به پیغمبر? برابر بودند، آن را که پیش تر اسلام آورده بود، مقدم داشت. با این اوصاف به نظر می رسد اولین دیوانی که در زمان عمر تأسیس شد دیوان خراج یا استیفا بود، زیرا وی خراج کشور فتح شده ایران را بین مسلمانان تقسیم کرد و اسامی گیرندگان خراج را در دیوانی موسوم به این دیوان ثبت نمود.

روایتی دیگر در دست است که به تأسیس دیوان جیش در زمان عمر اشاره دارد. حتی بعضی معتقدند اولین دیوانی که در زمان عمر بنیان گذاشته شد دیوان جیش بود. بر اساس این دیدگاه، فردی به عمر پیشنهاد می کند تا سلاح ها و عطایا و غنایمی را که در اختیار سربازان قرار می دهد در دیوانی ثبت کند. عمر نیز پیشنهاد او را پذیرفت و دیوان جیش را به وجود آورد.

هم چنین برخی عمر را بنیان گذار بیت المال نیز دانسته اند، این در حالی است که عمر در زمان خلافت ابوبکر مسئولیت بیت المال مسلمانان را به عهده داشته است. به نظر می رسد که بیت المال در زمان خلافت ابوبکر بنیان گذاشته شده، ولی فاقد حساب و دفتر بوده است و عمر نخستین حاکم اسلامی بوده که برای بیت المال حساب و کتاب قرار داده است.

عمر در کار ترتیب دیوان، مشاورانی نیز داشت، از جمله علی بن ابی طالب? که عمر را به تقسیم مال بین مردم تشویق می کرد و معتقد بود که ذره ای از

اموال بیت المال نباید در آن باقی بماند. دیگری عثمان بود که او را به شمارش مال ها و مشخص کردن مال گرفته از نگرفته راهنمایی می کرد. دیگری ولید بن هشام بن مغیره بود که عمر را تشویق می کرد دیوان و سپاه را بر اساس الگوی شام ترتیب دهد.

بدین ترتیب، عمر ثروت بیت المال را در قالب عطا، بخشش و سهم مردم از بیت المال بر حسب تقدم اسلام آوردن و حاضر بودن در نبردها بین آنها تقسیم کرد. این در حالی است که در زمان پیامبر?، لشکریان درجه و مرتبه معینی نداشتند و از غنایم، چهار پنجم به لشکریان می رسید و یک پنجم به پیامبر?. در دوره ابوبکر نیز همگان، یعنی رزمنده و غیر رزمنده در گرفتن عطا برابر بودند. وی معتقد بود که در معاش برابری بهتر از امتیاز است.

چون عطایا و اموال بین مردم تقسیم شد روزی ابوسفیان نزد عمر رفت و او را یادآور شد که مقرر کردن عطایا و اموال بیت المال برای مردم موجب می شود تا مردم دیگر به تجارت نپردازند و به این مقرری ها و عطایا دل خوش کنند و در نتیجه، تجارت با رکود روبه رو شود. عمر پاسخ داد: از این کار، گریزی نیست زیرا غنایمی که به دست آمده بسیار زیاد است. این مسئله نشان می دهد که مسلمانان پس از فتح ایران به چه ثروت انبوهی دست یافته بودند که کار و کسب را رها کرده و دلخوش به عطایا بودند، در صورتی که تا پیش از این، مسلمانان روزگار خود را با تنگ دستی می گذراندند.

در زمان خلافت عثمان و حضرت علی? روند عطایا ادامه پیدا کرد، اما روش های به کارگیری آنها متفاوت بود. مثلاً عثمان به اقوام خویش و بنی امیه بیشتر اهمیت داده و سهم بیشتری از بیت المال را برای آنها در نظر می گرفت. اما در دوران خلافت حضرت علی? هیچ تفاوتی بین افراد در نظر گرفته نمی شد و همه به یک اندازه در بیت المال سهیم بودند.

عمر همواره به دبیران و عاملان خویش در ولایات توصیه می کرد که

کار امروز را به فردا موکول نکنند، چون در این صورت با حجم انبوه

کارها روبه رو می شوند و نمی توانند به رتق و فتق امور بپردازند. در زمان

عمر فقط یک نویسنده، نامه های رسمی را می نگاشت و در عین حال، حسابداری هم به عهده او بود و درآمد و هزینه را در دفتر محاسبات قید می کرد و

حقوق سپاهیان و مأموران کشوری و قاضیان را می پرداخت. اما به مجرد اینکه دولت اسلامی توسعه یافت، همان یک دیوان (مراسلات و محاسبات) به چندین شعبه تقسیم شد:

1. دیوان خراج، مخصوص درآمدهای مربوط به جزیه و مالیات زمین و محصول؛

2. دیوان زمام، معادل سازمان بارزسی کل کشور با شعبه هایی در تمام شهرها که بعدها «زمام الازمه» نام گرفت و مخصوص محاسبات لشکری بود؛

3. دیوان نفقه، مخصوص محاسبات کشوری؛

4. دیوان معادن و اقطاع، مخصوص املاک دولتی و معدن ها؛

5. دیوان جند، مخصوص ثبت اسامی لشکریان و درجات آن.

و از همین دیوان اخیر، چند دیوان دیگر، مانند دیوان یا اداره نیروی دریایی و اداره امور مرزی و غیره پدید آمد. همچنین دیوانی برای ارسال مراسلات تعیین شد که آن را دیوان رسایل و انشاء می گفتند.

اگر چه در زمان خلفای راشدین یکی از دیوان ها خزانه داری کل محسوب می شد و تمام درآمدهای مختلف در آنجا گرد می آمد، اما در زمان امویان و عباسیان برای هر نوع درآمد، یک خزانه داری جداگانه تشکیل شد.

در سال 41 ق حکومت خلفای راشدین خاتمه یافت. در زمان آنان مأمورین دولت اسلام عبارت بودند از:

1. خلیفه؛

2. حکمران و عمال خلیفه در ممالک اسلامی؛

3. کاتب که دیوان یا دفاتر جمع و خرج مالی را اداره می کرد؛

4. گماشته مخصوص که او را حاجب می خواندند؛

5. خزانه دار یا متصدی بیت المال؛

6. قاضی که مامور دادرسی بود.

نظام دیوانی اسلامی در عهد امویان

پس از پایان دوره خلافت خلفای راشدین و روی کار آمدن امویان، خلافت رنگ سلطنت به خود گرفت و جاه و جلال دربار خلفا فزونی یافت که البته می توان معاویه را در گسترش این امر پیشرو قلمداد کرد، زیرا از دوره او بود که خلافت به سلطنت تبدیل شد.

معاویه نخستین فرمانروای اسلامی بود که نگهبان و پاسبان و دربان به خدمت گرفت و محافظانی همیشه مراقب او بودند. وی همواره روی تخت و بالاتر از مردم می نشست. همچنین دست به ساختمان سازی زد و آنها را برافراشت و مردم را در ساختن آنها بدون مزد به کار می گماشت. معاویه مال های مردم را مصادره و از مقرری مردم نیز زکات دریافت می کرد. وی نخستین کسی بود که املاک خالصه داشت. معاویه نخستین کسی بود که برای سرعت وصول اخبار، «برید» را به کار برد.

در زمان معاویه عبیدالله بن اوس غسانی نامه ها را می نوشت و سرجون بن منصور رومی نیز نوشته های او را در دیوان خراج بر عهده داشت. معاویه منشی دیگری داشت به نام عبدالرحمن دراج. معاویه کار خراج عراق را هم به عبیدالله بن دراج داد که این دو برادر، غلامان او بودند. عمر بن سعید بن عاص نیز نویسندگی کارهای دیوان جند (دیوان قشون) وی را بر عهده داشت.

معاویه نخستین کسی بود که دیوان خاتم را برقرار کرد. دیوان خاتم چندین متصدی داشت. هنگامی که نامه ای از جانب خلیفه درباره امری صادر می شد، آن نامه را به دیوان یاد شده آورده، نسخه ای از آن برمی داشتند و سپس ریسمانی از آن می گذراندند و موم روی آن ریخته، مهر صاحب دیوان را بر آن می زدند. چیزی که باعث شد معاویه دیوان خاتم را که هم نزد ساسانیان و هم رومیان وجود داشت احیا کند، این بود که به عمرو بن زبیر نوشت یک صد هزار درهم از زیاد، عامل او در عراق دریافت کند. عمرو نامه را باز کرد و مبلغ را به دویست هزار درهم تغییر داد. وقتی زیاد حساب خود را به معاویه تقدیم می کرد، معاویه به او گفت من فقط یک صد هزار درهم به او حواله داده بودم و به او دستور داد که یک صد هزار درهم را از عمرو دریافت کند و او را برای این کار به زندان انداخت. آنگاه معاویه دیوان خاتم را تشکیل داد و امور آن را به عبیدالله بن محمد حِمیری که قاضی بود، واگذار کرد. همچنین به استفاده از مُهر در جریان نامه نگاری معاویه به امام حسن? برای مشخص شدن شرایط صلح طرفین نیز اشاراتی شده است. البته باید این نکته را هم یادآور شد که دربار معاویه به علت استقرار در شام به مرزهای روم نزدیک تر بود، به همین دلیل بیشتر تحت تاثیر دربار روم و نظام دیوانی رومی قرار داشت. اما نظام دیوانی در مرزهای شرقی حکومت اسلامی به واسطه هم جواری با ایران، متأثر از نظام دیوانی ایرانی بود و زیاد بن ابیه، والی عراق، چون قسمت شرقی قلمرو اسلامی را تحت سیطره خود داشت به واسطه این هم جواری، امور دیوانی تحت کنترل خود را از نظام دیوانی ساسانی اخذ کرده بود و نظام دیوانی در آن مناطق، رنگ و بوی ایرانی داشت.

زیاد بن ابیه دوازده سال استاندار عراق بود. طبق گزارشی او نخستین کسی بود که نسخه برداشتن از نامه را ابداع کرد. او به استفاده از دبیران ایرانی برای رسیدگی به دیوان خراج اعتقاد داشت، چون آنها را داناتر و باتجربه تر از بقیه می دانست. همچنین عقیده داشت که والیان یک منطقه باید از کارمندان و زیردستان خود داناتر و شایسته تر باشند. او همچنین مانند معاویه، نگهبانانی را برای محافظت از خود استخدام کرد.

در روایتی آمده است که اولین کسی که از عرب، دیوان خاتم (اداره مهرداری) به وجود آورد زیاد، والی عراق بود. او آن را از ایرانیان آموخته بود. شاهنشاهان ایران چند جور مهر داشتند، مانند مهر محرمانه، مهر مربوط به املاک دولتی، مهر مالیات، مهر نامه ها و... و کسی که همه این مهرها را در دست داشت، زمام دار خوانده می شد.

البته گزارش هایی نیز درباره استفاده از مهر در زمان پیامبر? نیز وجود دارد که نشان از وجود دیوان رسائل یا انشاء در صدر اسلام است. طبق این گزارش ها زمانی که پیامبر? تصمیم گرفت برای خسروپرویز نامه ای بنگارد و او را به دین اسلام بخواند، عده ای از صحابه به ایشان یادآور شدند که ایرانیان نامه مُهر نشده را باز نمی کنند و معتبر نمی دانند. پس از آن بود که پیامبر? دستور داد مُهری در قالب انگشتر برای وی ساختند و آن نامه را ممهور کرد. عبارت آن نیز «محمد پیامبر خدا» بود که در سه خط حک شده بود. زمانی که انگشتر خاتم در دسترس نبود، پیامبر? با ناخن علامت می گذاشت و گاه نیز نامه را لوله می کرد و با گِل مُهر می زد. این انگشتر پس از پیامبر? به ابوبکر، بعد از او به عمر و سپس به عثمان رسید و عثمان آن را گم کرد. پیامبر? برای نگارش نامه ها از کاتبان بهره می برد و آنها را توسط نامه برها برای فرمانروایان کشورهای همسایه می فرستاد. همچنین کاتبان متعددی آیات وحی را می نگاشتند. این می تواند دلیلی بر تأسیس دیوان رسائل یا انشاء به عنوان اولین دیوان به وجود آمده در صدر اسلام باشد.

نظام دیوانی اسلامی در زمان جانشینان معاویه نیز همانند عهد معاویه ادامه یافت و در برخی موارد تکوین و تکمیل شد.

تا زمان عبدالملک بن مروان در کوفه و بصره دو دیوان وجود داشت: یکی به عربی برای آمار مردم و اعطا های آنان که در زمان عمر تشکیل شده بود. دیوان دوم نیز به فارسی و برای ثبت اموال به وجود آمده بود. در شام نیز چنین بود، یک دیوان به رومی و دیگری به عربی و تا زمان عبدالملک بن مروان این ترتیب ادامه داشت.

عبدالملک بن مروان نخستین خلیفه ای بود که دیوان را از فارسی به عربی برگرداند. هنگامی که حجاج زمام امور عراقین (بصره و کوفه) را از جانب عبدالملک به دست گرفت، صالح بن عبدالرحمن از موالی بنی تمیم برایش نویسندگی می کرد. او ابوالولید خوانده می شد. در آن هنگام «زادان فرخ» دیوان فارسی را اداره می کرد. سپس صالح بن عبدالرحمن جانشین او شد. وی در دل حجاج راه یافت و از نزدیکان او شد و سرانجام در یک مشاجره لفظی با زادان فرخ, توانایی خود را به وی نشان داد و دیوان را از فارسی به عربی برگرداند. پس از آن زادان فرخ به دبیران ایرانی گفت: «بروید شغل دیگری برای خود جست وجو کنید». در پی آن حجاج در سال 78 ق به صالح دستور داد دیوان ها را به عربی برگرداند. مردانشاه پسر زادان فرخ، پس از این اقدام صالح، به او گفت خدا ریشه تو را از دنیا بکند به همانگونه که ریشه فارسی را قطع کردی. ایرانیان صد هزار درهم به صالح دادند که او از نقل دیوان به عربی اظهار عجز کند، ولی صالح نپذیرفت.

البته از گزارش فوق این طور برمی آید که امر تغییر دیوان از فارسی به عربی، اجتناب ناپذیر بود و خواه ناخواه دیوان از فارسی به عربی تغییر پیدا می کرد و نمی توان این تغییر دیوان را به حساب لجبازی دو کاتب ایرانی نوشت.

امر تغییر دیوان فارسی به عربی، نتیجه وخیمی برای آینده زبان فارسی و نفوذ فارسی زبانان در ادارات داشت. نتیجه دیگری که به اهمیت اولی نبود، محروم شدن ایرانیانی بود که به عنوان کاتب در ایالات به امور حساب و خراج که به فارسی تنظیم می شد، می پرداختند. البته نقل حساب ها و دفاتر دولتی به عربی در عراق به زودی به همه جا سرایت نکرد.

علت برگرداندن دیوان شام از رومی به عربی که سرجون بن منصور نصرانی کارهای آن را به عهده داشت نیز این بود که یک روز عبدالملک از او کاری خواست و او در انجام آن کوتاهی کرد. آنگاه عبدالملک چون احساس کرد که سرجون بن منصور از انجام کار طفره می رود، مسئله را با ابوثابت سلیمان بن سعد خشنی که کارهای دیوان رسایل را بر عهده داشت در میان گذاشت و او آمادگی خود را برای تغییر دیوان از رومی به عربی اعلام کرد و عبدالملک نیز دستور تغییر دیوان را صادر کرد. عبدالملک پس از تغییر دیوان توسط ابوثابت، کار تمام دیوان های شام را به او واگذار نمود. سرجون بن منصور نیز پس از آگاهی از اقدام ابوثابت به کاتبان و دبیران رومی گفت که در پی کار دیگری باشند. روایتی دیگر تغییر دیوان به عربی را عهد هشام بن عبدالملک می داند. احتمال می رود چون تغییر دیوان به عربی به کندی صورت گرفته و مستلزم گذشت زمان بوده، در زمان هشام نیز ادامه داشته است. در مصر نیز به همین ترتیب در زمان عبدالملک، دیوان که به زبان قبطی بود به عربی برگردانده شد.

اقدام دیگر عبدالملک تغییر سکه بود. عرب ها قبل از اسلام با درهم و دینار ایران و روم معامله می کردند. آنها پیش از اسلام دو نوع دینار داشتند: دینار هرقلی رومی و دینار کسروی ایرانی. اما بیشتر معاملات عرب ها با دینار رومی و درهم ایرانی انجام می شد. عرب ها با پول ایرانی و رومی معامله می کردند و همین که دولت اسلامی تأسیس و توسعه یافت به فکر افتادند که از خود تمدنی ایجاد کنند و از آن جمله سکه زدن بود، گرچه از پول های رایج میان ایرانیان و رومیان استفاده می کردند. خالدبن ولید در سال 15ق در طبریه دیناری ضرب کرد که عیناً مثل دینار رومی، صلیب و تاج و چوگان داشت، فقط روی دو طرف سکه به حروف یونانی کلمه خالد و (Bon) نقش بود. (Bon) مخفف ابوسلیمان کنیه خالد بود. سکه دیگری نیز موجود است که در زمان معاویه به شکل دینار ایرانی تهیه شده و نام معاویه روی آن نقش بسته است. البته این سکه ها در ممالک اسلامی رسمیت نداشت و معاملات معمولی با دینار و درهم رومی و ایرانی انجام می یافت. دینارهای ایرانی اوزان ثابتی نداشتند و از ده قیراط تا بیست قیراط را در بر می گرفتند. در زمان پیامبر?، ابوبکر، عمر، عثمان، حضرت علی? و معاویه نیز اوزان دینارها یک سان نبود، تا اینکه عبدالملک بن مروان تصمیم گرفت سکه ها را به زبان عربی ضرب کند، از این رو به حجاج بن یوسف دستور داد تا درهم هایی را به وزن پانزده قیراط ضرب کند و خود او نیز به ضرب دینارهای دمشقی مبادرت کرد. انگیزه او از این کار این بود که بر بالای نامه هایی که برای امپراتور روم می نوشت «قُل هُوَ اللَّه اَحَدٌ» ذکر می کرد و همچنین از پیامبر? یاد می کرد. امپراتور روم به وی هشدار داد تا دست از این کارش بردارد و گرنه در دینارهای رومی به پیامبر? توهین می کند. عبدالملک در این مورد با خالد بن یزید بن معاویه مشورت کرد و خالد پیشنهاد داد که دینارهای رومیان را از رده خارج کنند و دینارهایی ضرب کنند که روی آن اسم خدا باشد. در نتیجه در سال 76ق عبدالملک نخست دستور داد سکه های درهم و سپس سکه های دینار را ضرب کردند.

در برخی از نقل ها آمده است که روح بن زنباع به عبدالملک پیشنهاد داد که برای حل مشکل به امام باقر? مراجعه کند، لذا عبدالملک به واسطه مشورت با امام باقر? اولین فرد در اسلام بود که سکه ضرب نمود، استاد علامه جعفر مرتضی به نقد و بررسی این نقل ها پرداخته و با ادله و شواهدی اثبات کرده که اولین سکه در سال 40 هجری و در زمان خلافت امیرمؤمنان علی? ضرب شده است. و از آنجا که این سکه ها در زمان عبدالملک در بین سال های 74 ـ 77 هجری ضرب شده و امام باقر? در آن زمان بین 17 تا 19 سال بیشتر نداشتند، و شهرت امام سجاد? بیشتر از امام باقر? بوده، لذا طبق این دلیل و برخی از نقل های تاریخی دیگری که آورده اند، فرد مورد مشورت را امام سجاد دانسته اند.

در روایتی دیگر آمده است که نخستین کسی که اقدام به ضرب سکه اسلامی کرد حجاج بن یوسف بود که بر روی سکه های ضرب شده توسط وی عبارت « ö@è% uqèd ª!$# î?ymr&» نقش بسته بود. به نظر می رسد حجاج که عامل عبدالملک در عراق بود تحت تأثیر سکه های ایرانی، عبدالملک را تشویق به ضرب سکه های عربی کرده است، چون تلاش می کرد نفوذ ایرانیان را در نظام دیوانی اسلامی از بین ببرد.

معمولاً خلفا در امر ضرب سکه با مشکلاتی روبه رو بودند. یکی از مشکلات، قطعه قطعه کردن سکه ها و دیگری ضرب سکه های تقلبی بود. به عنوان مثال در دوران خلافت عمر بن عبدالعزیز مردی را به بهانه ضرب سکه های تقلبی دست گیر نموده و نزد وی بردند که عمر وی را تنبیه کرد و به زندان انداخت و وسایل ضرب سکه وی را نیز در آتش افکند.

از دیگر کارهای عبدالملک، تغییر طراز بود، زیرا یکی از نشانه های خلافت، طراز بود که قبل از اسلام نیز در ایران و روم معمول بود، به این صورت که امپراتوران و شاهنشاهان روی لباس های ابریشمی و حریر و پشمی مستخدمان دولتی نام پادشاه یا علامت مخصوص آن دولت را می نگاشتند؛ یعنی تار و پود منسوجی را با رشته های طلا یا با نخ های رنگین (غیر از رنگ پارچه) به هم بافته و روی لباس مستخدمان می گذاردند تا معین شود که پوشنده لباس، مستخدم کدام دولت و پادشاه است. در ایران و روم غالباً این علامات (طراز) را با تصویر پادشاه و تصویرهای دیگر تعیین می کردند. همین که خلفای اسلام بر تخت شاهنشاهان ایران و امپراتوران روم قرار گرفتند به فکر افتادند که موضوع طراز را نیز از آنان تقلید کنند، اما چون نگاشتن تصویر طبق پاره ای از احادیث نبوی حرام بود، لذا به جای تصویر نام خود یا بعضی کلمات دیگر را که دلالت بر دعا یا فال نیک داشت به جای تصویر روی پارچه ها نگاشته و آن را طراز اسلامی نامیدند.

نخستین خلیفه ای که طراز اسلامی را معمول داشت عبدالملک بن مروان اموی بود، خلفای اموی که با رومیان و ایرانیان رابطه داشتند بسیاری از رسوم درباری آنها را اقتباس کردند که از آن جمله، یکی هم طراز بود و با آن، پرده ها و لباس ها و ظرف ها و امثال آن را زینت می دادند. مسلمانان طراز را تا مدتی با همان خطوط رومی به کار می بردند و بیشتر طرازها، به خصوص قرطاس (نوعی کاغذ الوان پر نقش و نگار مصری که با آن ظرف ها و لباس ها را تزئین می کردند) در مصر ساخته می شد و چون غالب مردم مصر در آن زمان به دین مسیح باقی مانده بودند، طرازها را به خط رومی و با این عبارت می نگاشتند: «بنام پدر، پسر و روح القدس». و این جریان همچنان دوام داشت تا اینکه روزی در مجلس عبدالملک قطعه ای قرطاس آوردند. عبدالملک به فکرش رسید که معنای کلمات روی قرطاس را بداند و همین که ترجمه عربی آن را دانست، بسیار برآشفت که چگونه مسلمانان نادانسته با آن شعار مسیحی دم ساز گشته اند، از این رو فوری نامه ای به برادر خود عبدالعزیز بن مروان، والی مصر نگاشت که به کلیه طراز نگاران دستور دهد به جای طراز رومی مسیحی، به زبان عربی «لا اله الّا هو» بنگارند. عبدالعزیز آن دستور را اجرا کرد و قرطاس های سایر ممالک نیز به همان ترتیب انجام شد، ولی در اصل و ماهیت آن تغییری داده نشد. عبدالملک پس از معمول داشتن طراز اسلامی، به تمام ممالک تابعه خود دستور داد که طرازهای رومی را باطل کنند و به جای آن طرازهای اسلامی به کار برند و متخلفان را با زندان های طولانی و تازیانه های دردناک کیفر دهند.

خلفا اداره های مفصلی را برای تهیه طراز تأسیس کرده بودند که آن را طرازخانه، و مدیر آن را صاحب طراز می گفتند. صاحب طراز، حقوق کارگران طرازخانه را می پرداخت و بر دریافت و تهیه طراز و جزئیات کار آن نظارت می کرد و در زمان امویان و عباسیان طرازخانه به منتهای عظمت و شکوه رسید و صاحبان طراز (مدیران کارخانه طراز سازی) از میان مأموران مقرب و دوست داران مخصوص خلیفه انتخاب می شدند.

نتیجه

با ورود اسلام به ایران، به دلیل فقدان تجربه کشورداری نزد عرب های مسلمان، وقتی آنها با قلمرو وسیع ساسانیان که هم اکنون در اختیار آنان قرار گرفته بود و درآمد سرشار آن روبه رو گشتند، ناچار شدند برای اداره این قلمرو وسیع به نظام دیوانی پیشرفته و پر سابقه ساسانی روی بیاورند. برای این کار مجبور شدند از دبیران که طبقه ای ریشه دار در تاریخ ایران بودند، استفاده کنند. این امر نه تنها موجودیت این قشر فرهیخته و دانشمند ایرانی را تا قرن ها بعد تضمین کرد، بلکه در کنار آن بسیاری از مشخصه های نظام حکومتی ایران را در نظام حکومتی اسلام تثبیت کرد.

از طرفی به دلیل نیاز مبرمی که حکام اسلامی ایران به امکانات این طبقه داشتند و به دلیل تجربه دهقانان در گردآوری مالیات پیش از اسلام، حکام اسلامی این وظیفه را پس از ورود خود به ایران به دهقانان واگذار نمودند. دهقانان پیش از اسلام جزء آخرین رده بزرگان، یعنی آزادان بودند، اما با ورود اسلام به دلیل نیاز حاکمان جدید به آنها، وجهه و موقعیتی فوق العاده ممتازتر از گذشته به دست آوردند. از این رو پس از اسلام، در چند قرن نخست هجری دهقانان جزء معدود طبقاتی از اشراف ساسانی بودند که باقی ماندند و رتبه ای برجسته تر از دوره ساسانی به دست آوردند. طبقه دهقان در کنار دبیران، ایرانیانی بودند که به نفوذ، تکوین و تثبیت مواریث ایران ساسانی در امپراتوری اسلام کمک کردند و در این امر نقشی اساسی داشتند. بنابراین می توان دبیران و دهقانان را به عنوان حافظان اصلی میراث فرهنگی ایران پس از اسلام به شمار آورد. اولین دیوانی که از ایرانیان به مسلمانان رسید، دیوان خراج بود که عمر این خراج را در قالب عطایا بین مسلمانان تقسیم کرد. البته دیوان جیش نیز به موازات دیوان خراج به وجود آمد. دوران خلافت معاویه را به نوعی می توان دوره گذر خلافت از دوره خلفای راشدین به دوره بنی امیه و دوره تکوین نظام دیوانی نام گذاری کرد. در این دوره، دو دیوان مهم یعنی دیوان خاتم و دیوان برید به نظام دیوانی اسلامی افزوده شد. اگرچه زیاد بن ابیه، استاندار وی نیز در پایه گذاری این دیوان ها و به خصوص دیوان خاتم نقش تأثیرگذاری داشت.

یادآوری این نکته نیز ضروری است که در غرب قلمرو اسلامی (شام)، امویان بر میراث عظیم رومی ها دست یافتند و به دلیل قرار داشتن پایتخت شان در قلمرو پیشین امپراتوری روم، دستگاه های دیوانی اموی بیشتر رنگ و بوی رومی داشت. بنابراین، نوعی تقسیم بندی اجتناب ناپذیر به وجود آمده بود؛ یعنی متصرفات شرقی تحت تأثیر نظام دیوانی ساسانی، و متصرفات غربی تحت تأثیر نظام دیوانی روم تا اینکه در زمان خلافت عبدالملک بن مروان نظام دیوانی ایرانی و رومی به عربی برگردانده شد. هم زمان با تغییر دیوان، سکه و طراز نیز از شکل های ایرانی و رومی جدا شد و شکل عربی و اسلامی به خود گرفت.

منابع

ـ ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صاد،، 1966م.

ـ ابن خلدون، عبدالرحمن، العبرو دیوان المبتداء و الخبر، بیروت، منشورات مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1971م.

ـ ابن طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا، تاریخ فخری در آداب ملکداری و دولت های اسلامی، ترجمه محمدوحید گلپایگانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.

ـ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تصحیح شیخ ابراهیم رمضان، بیروت، دارالمعرفه،‍‍ بی تا.

ـ انوری، حسن، اصطلاحات دیوانی دوره غزنوی و سلجوقی، تهران، انتشارات سخن و کتابخانه طهوری،1373، چ دوم.

ـ بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، تصحیح محمد رضوان رضوان، مصر، المکتبة التجاریه الکبری، 1959م.

ـ جهشیاری، ابوعبدالله محمد بن عبدوس، الوزراء و الکتّاب، ترجمه ابوالفضل طباطبایی، چاپ تابان، 1348.

ـ دینوری، ابن قتیبه، الامامه و السیاسه (تاریخ الخلفا)، قم، شریف رضی و زاهدی، 1363.

ـ دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود، الاخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، قاهره، الادارة العامه للثقافه،1960م.

ـ زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ مردم ایران، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1367.

ـ زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهرکلام، تهران، امیرکبیر، 1368، چ ششم.

ـ صدیقی، غلامحسین، جنبش های دینی ایرانی در قرن های دوم و سوم هجری، تهران، شرکت انتشاراتی پاژنگ، 1375، چ دوم.

ـ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، قاهره، مطبعه الاستقامه، 1939م.

ـ عاملی، جعفر مرتضی، بحوث فی التاریخ و الاسلام، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1409ق، چ دوم.

ـ قلقشندی، احمد بن علی، صبح الاعشی فی صناعة الانشاء، دمشق، چاپ یوسف علی طویل، 1987م.

ـ کتّانی،عبدالحی، نظام اداری مسلمانان در صدر اسلام، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، سمت ـ قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1384.

ـ ماوردی، ابی الحسن علی بن محمد بن حبیب بصری بغدادی، الاحکام السلطانیه فی ولایات الدینیه، بیروت، چاپ خالد عبداللطیف السبع العلمی، 1990م.

ـ مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین. مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، منشورات دار الهجره، 1984م، چ دوم.

ـ مسکویه رازی، ابوعلی، تجارب الامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، دار سروش، 2001م، چ دوم.

ـ ملایری، محمدمهدی، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، تهران، یزدان، 1372.

ـ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، ج2، بیروت، دار صادر، بی تا.