، سال پنجم، شماره چهارم، زمستان 1387، 63 ـ 88

History in the Mirror Of Research,Vol, 5, No.4, Winter 2009

تشیّع عبد الله بن عباس از منظر مناظرات او (2)

مجید رباط جزی*

چکیده

چنانکه در شماره پیشین گذشت، پس از رحلت پیامبر اکرم? و در پی غصب خلافت، برخی از صحابه همچون عبدالله بن عباس، در مقاطع مناسب مواضع مدافعانه ای نسبت به حقوق اهل بیت? در پیش گرفتند، و از طریق مناظره و با شیوه هایی همچون بیان مظلومیت اهل بیت?، پرسشگری از طرف مقابل، کوچک نمایی دشمنان اهل بیت?، استناد به کتاب و سنت الهی و دیگر روش ها از امیرالمومنین? و حقوق اهل بیت? دفاع می نمودند، در شماره قبل به مواردی از این مناظره ها اشاره شد، در ادامه مطالب گذشته، در این شماره مناظره های عبدالله بن عباس با معاویه و عمروعاص و عبدالله بن زبیر و برخی از افراد ناشناس مورد بررسی قرار می گیرد.

کلید واژه ها

حضرت علی?، تشیّع، عبدالله بن عباس، معاویه، عمرو بن عاص، عبد الله بن زبیر.

4 . مناظره ابن عباس با معاویه

طرفداران معاویه که به عنوان قاسطین و ظالمین معروف هستند، همانند اجداد خود که از آزادشدگان به دست پیامبر در فتح مکه بود، مدت های طولانی با اسلام مبارزه کرد. مبارزات آنها در مقابل اسلام ابتدا با شمشیر بود و بعد از فتح مکه جریان تغییر کرد و در لباس اسلام صورت گرفت و معاویه فرزند ابوسفیان بیشترین ضربه ها را بر پیکره اسلام وارد کرد. تا زمانی که خلفای ثلاثه حاکم بودند، معاویه و همراهان وی با استفاده از فرصت به دست آمده به فکر احیای حاکمیت گذشته خود بودند و تعارضی با خلفای ثلاثه نداشتند و در دوران عثمان، از فرصت به دست آمده بیشترین بهره را برد. بعد از کشته شدن عثمان شرایط طغیان و سرکشی برای امویان و طرفدارانشان بسیار آسان بود. آنان که تا دیروز از حمایت خلیفه خدا و منتخب مردم، دم می زد، بعد از انتخاب حضرت علی? از وی دوری گزیدند و جنگ صفین را در مقابل حضرت به راه انداختند. ابن عباس با معاویه نیز با روش های مختلف مناظره هایی داشته است، که در ذیل به آنها اشاره می شود:

4ـ1. مقابله به مثل

ابن عباس در برخی از مناظره هایش از روش های متعددی بهره برده است، از قبیل جواب حلی و نقضی و استفاده از آیات قرآن کریم. اما در کنار روش های سابق، از روش دیگری نیز استفاده کرده و آن روش مقابله به مثل است. مقابله به مثل در همه جا خوب نیست، ولی وقتی فردی با زبان تند و عدم رعایت ادب، سخنی می گوید، در اینجا بهترین روش برای برخورد، مقابله به مثل و ذکر پیشینه زشت و نامناسب اوست.

در یکی از این مناظره ها معاویه به ابن عباس می گوید:

شما می خواهید امامت را همانند نبوت به خود اختصاص دهید، به خدا قسم هیچ گاه این اتفاق نخواهد افتاد. دلیل شما برای تصدی خلافت، بر مردم مشتبه است. شما می گویید ما اهل بیت پیامبر هستیم، پس چرا خلافت در دست غیر ما باشد؟ این موضوع شبهه داری است، [این مسئله شبیه به حق است، نه خود حق]. همانا خلافت در بین افراد زنده قریش به رضایت عامه مردم و شورا می چرخد، و ما ندیدیم کسی بگوید: ای کاش بنی هاشم سرپرست و ولیّ ما می شدند، و اگر چنین می شد برای ما در دنیا و آخرت خوب بود. شما به ادعای خودتان دیروز زاهد بوده و حکومت را کنار گذاشته بودید، ولی امروز برای حکومت می جنگید. اگر شما مالک این حکومت می شدید عذابی که از ناحیه شما بر مردم می رسید از عذاب باد که قوم عاد و صاعقه ای که بر قوم ثمود رسید، ویران کننده تر بود.

ابن عباس در جواب او گفت: این که گفتی ما به نبوت احتجاج می کنیم، به خدا قسم امر به همین صورت است، اگر ما به نبوت استحقاق نداشته باشیم به چه چیزی می توانیم استحقاق داشته باشیم. و اما قول تو که گفتی نبوت و خلافت با هم قابل جمع نیست، پس با کلام خداوند متعال چه می کنی که می فرماید: «أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی‏ ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظیماً»؛ (نساء: 54).

کتاب همان نبوت است و حکمت، سنت است، و ملک، خلافت است، و ما آل ابراهیم هستیم و آن حکم در بین ما جاری است تا روز قیامت. و اما اینکه گفتی دلایل ما نسبت به خلافت مشتبه است، این چنین نیست، بلکه از خورشید نورانی و ماه بر مردم روشن تر است. کتاب خدا همراه ماست.

ابن عباس تا این بخش از روش های متعددی برای برخورد با معاویه استفاده می کند، اما در ادامه روش مقابله به مثل و با زبان خود او با وی سخن می گوید:

و مشکل تو با ما این است که ما برادر و جد و دایی و عموی تو را

کشتیم، پس بر ارواحی که در جهنم قرار گرفته اند گریه نکن... و اما اینکه

مردم ما را ترک کردند، این مسئله هیچ ضرری برای ما ندارد، بلکه آنچه آنها

از ]ناحیة ترک ما از[ آن محروم شدند بیشتر از آن چیزی است که ما از

آن محروم شدیم. و اما دل گرمی تو به ملک زائل چیزی نیست؛ چون پیش

از این، فرعونیان پادشاه بودند و خداوند آنها را هلاک کرد... و اما قول تو که

اگر ما مالک می شدیم، از عذاب قوم هود وعاد شدیدتر بودیم، درست نیست، چون خداوند متعال می فرماید: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمین» و

ما از نزدیک ترین اهل بیت پیامبر? هستیم. و اما ظاهر عذاب به سبب حکومت تو بر مسلمانان است و این شدت بعد از تو از عذاب قوم عاد بیشتر خواهد بود، و بعد از آن خداوند متعال از ظالمان انتقام خواهد گرفت، و عاقبت از آن تقواپیشگان است.

چنانکه از این مناظره به دست می آید، ابن عباس در جواب هایش ابتدا از روش های مختلف استفاده کرده، اما در ادامه به اصل و ریشه بنی امیه اشاره می کند، که روزی در مقابل اسلام قرار گرفتند و در جنگ، جد و دایی و عموی معاویه کشته شد، و جایگاه آنان را جهنم دانست. ابن عباس تا آخر این گفت وگو به گونه ای سخن می گوید، تا جواب کلمات تند معاویه را بدهد.

4ـ2. گونه شناسی کلام به تناسب مخاطب

یکی دیگر از روش های مناظره، سنجش مخاطب، سپس گزینش مناسب کلام در برخورد با اوست، به عنوان مثال، ابن عباس، با عمر، همراه با احتیاط، و با عایشه به تندی سخن می گوید. بر اساس همین شیوه، در گفت وگو با معاویه بدون اشاره به جایگاه پست ابوسفیان، برای او طلب رحمت می کند. این کلام دو پهلو، هم با عاصی و هم با مطیع بودن افراد سازگار است. زیرا طلب رحمت اعمّ از آن است که برای آمرزش گنهکار باشد یا برای علوّ درجات شخص مؤمن. بنابراین، چنین بیانی از سوی ابن عباس، در حقیقت تمهیدی است برای این که کلمات بعدی را بتواند به معاویه القا کند. متن سخن ابن عباس، خطاب به معاویه چنین است: خداوند پدر ما و پدر شما را رحمت کند... برای پدر من مالی نبود مگر فضلی که پدر تو داشت، لکن خوبی هایی که ما در حق شما داشته ایم بیشتر از از خوبی هایی است که پدر تو در حق ما داشته است؛ پدر من به پدرت در جاهلیت کمک کرد، و خون او را در اسلام حفظ کرد. اما اینکه گفتی علی ما را به کار خود گماشت به خاطر خودش بود نه به خاطر هوای نفس، ولی تو به خاطر هوای نفست افرادی را گماشته ای، از این افراد ابن حضرمی است که بر

بصره گماشتی و کشته شد، بسر بن ارطاة را به یمن گماشتی و سپس

خیانت کرد، و حبیب بن مره را برای حجاز برگزیدی و مرتد شد، و ضحاک بن قیس فهری را برای کوفه انتخاب کردی پس ریگ باران شد، و خطاهایی که از ما به شما می رسد بیشتر از چیزی نیست که از شما به ما می رسد، و اگر کوچک ترین خطاهای شما را در مقابل صد حسنه قرار دهند تمام حسنات را از بین خواهد برد، و اگر کمترین عذر ما را در برابر صد سیئه شما قرار دهند، عمل ما بهتر خواهد بود. و اما اگر عثمان بر نصرت ما ملازمت می کرد یاریش می کردیم و اما چرا با انصارش جنگیدیم، چون بیعتی که با ما کرده بودند را شکستند. و جنگ ما با تو به این دلیل است که تو حق را کنار گذاشتی و ادعای باطل نمودی.

در این مناظره ابتدا تمجید ظاهری از طرف مقابل می کند و در ادامه گفت وگو خطاهای مخالفان حضرت را یادآور می شود و حقانیت امیرالمؤمنین? را به رخ آنان می کشد.

4ـ3. بیان پیشینه پست افراد

ابن عباس در برخی از گفت وگوهایش در کنار استفاده از روش های دیگر به پیشینه شرم آور طرف مقابل اشاره کرده است، به گونه ای که هیچ پاسخی در مقابل این کلمات نداشته و به تهدید روی می آورد. تسلط و توانایی ابن عباس در این مورد در مقابل حریفش به اندازه ای بوده که عمروبن عاص دربارة وی چنین می گوید:

به خدا قسم ـ یا امیرالمؤمنین (معاویه)ـ ابن عباس رأس تمام شرهاست و پایان تمام خیرهاست. برای منع او باید وی را ریشه کن نمود، پس به وی حمله کن، و فرصت را از او بگیر، و به واسطه دور کردن وی از اقدام دیگری جلوگیری کن و دیگران را از اطراف وی دور گردان.

بعد از صحبت های عمروعاص ابن عباس گفت: ای پسر نابغه عقلت را از دست دادی و حلمت از بین رفته و شیطان به زبان تو سخن می گوید. آیا به یاد می آوری روز صفین را که چگونه جان سالم به در بردی... سپس مروان کلمات تهدیدآمیزی به ابن عباس گفت. ابن عباس هم در جواب وی گفت: تو چنین سخنانی را به من می گویی ای رانده شده پیامبر، و کسی که واسطه بین مردم و عثمان بودی، به خدا قسم اگر معاویه در پی خون عثمان بود، باید اول و آخر آن را در تو می یافت.

نظیر این سخنان بین وی و زیاد و عبد الرحمن بن اُم حکم اتفاق افتاد و به همه با پاسخ قاطع جواب داد.

کلماتی که عبدالله بن عباس در بین افرادی، همچون معاویه، عمروبن عاص، مغیرة بن شعبه و... ابراز داشته و در حضور معاویه نیز چنین سخنان تندی را گفته، نشان از عدم خوف وی از آن هاست. او آنقدر جرأت داشته که به خود معاویه در حضور این افراد در خصوص قاتل حضرت علی? به معاویه می گوید که اگر ابن ملجم رودررو با حضرت قرار می گرفت او را به ولید و عتبه و حنظله ملحق می کرد. همین کلمات باعث شد تا معاویه در حق وی بگوید:

«به خدا قسم ای ابن عباس ایام نمی گذرد مگر اینکه گرفتار شمیشیر تیز و حکم نافذ و محکم خواهی شد [در اینجا ابن عباس را تهدید نمود[. به خدا قسم اگر هاشم غیر تو را به دنیا نیاورده بود، تعدادشان اندک نبود، و اگر خانواده ات کسی به غیر از تو را نداشتند، خداوند تعدادشان را زیاده کرده بود». بعد از این، ابن عباس برخاست و رفت.

4ـ4. تصدیق و همراهی ظاهری و موقت

یکی دیگر از روش های ابن عباس در مناظره، تصدیق ظاهری طرف مقابل است، مسئله خون خواهی عثمان به روش های متعدد پاسخ داده شده بود، ولی ابن عباس با استفاده از این روش، معاویه را مجاب کرد و پاسخ حق را از زبانش گرفت، به گونه ای که معاویه هیچ جوابی در مقابل او نداشت. روزی معاویه وارد مجلسی شد و در این برخورد به احترام معاویه همه به غیر از ابن عباس به پا خاستند؛ بعد از بی اعتنایی ابن عباس؛ معاویه به ابن عباس گفت: چون من با شما در جنگ صفین جنگیدم از این مسئله ناراحت هستید در حالی که عثمان مظلوم کشته شده بود. ابن عباس با بهره گیری از روش تصدیق، به او گفت: عمر نیز مظلوم کشته شد. در اینجا می توان گفت که ابن عباس به منظور اقناع خصم این گونه پاسخ داده است؛ یعنی اگر تو راست می گویی بعد از مرگ عمر نیز چنین اقدامی می کردی. معاویه در جواب ابن عباس گفت: اما او را کافری کشت؛ ابن عباس گفت: پس چه کسی عثمان را کشت؟ معاویه در جواب گفت: مسلمانان. ابن عباس گفت: این مسئله که به ضرر توست نه به نفع تو؛ یعنی اگر این کار را مسلمانان انجام دادند حتماً خلیفه خطایی انجام داده که موجب قتلش شده است، ولی کشتن خلیفه توسط فردی که به نظر تو کافر است؛ به سبب دشمنی و کفر اوست.

4ـ5. پرسش گری

این نوع از گفت وگو را در مناظره ابن عباس با عمر یادآور شدیم. معاویه در ادامه گفت وگوی قبلی بر نکته ای اساسی تأکید می کند و به مطلبی اعتراف می نماید که بسیاری بر پنهان گذاشتن آن اصرار داشتند. معاویه گفت: من گفتم در همه نقاط از ذکر مناقب علی? و اهل بیتش جلوگیری کنند، ولی در آن زمان، زبان تو بند آمد. ابن عباس در جواب گفت: آیا ما را از خواندن قرآن نهی می کنی؟ معاویه گفت: نه. ابن عباس گفت: آیا ما را از تأویل قرآن نهی می کنی؟ معاویه گفت: بله. ابن عباس گفت: ما چگونه به قرآن عمل کنیم در حالی که نمی دانیم خداوند متعال چه چیزی اراده کرده است. معاویه گفت: تأویل این آیات را از غیر اهل بیت خود بپرسید. ابن عباس در جواب گفت: چگونه این سؤال ها را غیر از اهل بیت بپرسیم در حالی که این آیات بر این خاندان نازل شده است. سپس این آیه را خواند: «یُریدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلاَّ أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ»؛ معاویه به ابن عباس گفت: دیگر این گونه سخنان را نگو و اگر ناچار شدی در حضور مردم و جمع نگو.

بدیهی است که اگر ابن عباس در جواب معاویه به اقدامات خودش در گذشته اشاره می کرد عملاً پاسخ معاویه داده نمی شد، اما با ابتکار و روشی جدید، هم معاویه را مورد سؤال قرار داد و هم علی? را به سبب معرفت عمیقش نسبت به قرآن کریم، و همانند قرآن خود قرآن معرفی نمود و سؤال کرد که آیا می خواهی ما را از خواندن قرآن منع کنی؟ یعنی مخالفت تو با علی ?، مخالفت با قرآن است، همچنین اهل بیت را مفسران قرآن معرفی کرد و سرانجام هدف معاویه را برای دیگران آشکار کرد که قصد خاموش کردن نور الهی را دارد، از این رو، معاویه از وی خواست تا دیگر در ملأ عام چنین برخوردی نداشته باشد.

4ـ6. بیان مصائب و مظلومیت ها

بیان و یادآوری مصیبت ها و بیان مظلومیت اهل بیت پیامبر? حتی در مقابل دشمن اهل بیت، یکی دیگر از روش های مناظره ابن عباس بوده است. برای مثال، وی بعد از اظهار خرسندی و خوشحالی معاویه نسبت به شهادت امام مجتبی? گفت:

به خدا قسم مرگ وی از مرگ تو جلوگیری نمی کند... و ما در حالی با این مصیبت روبه رو شدیم که پیش از آن با مصیبت برترین پیغمبران و نیز امام متقین و فرستاده پروردگار عالمیان مواجه شدیم و بعد از پیامبر با مصیبت برترین اوصیاء (یعنی امیرمؤمنان حضرت علی?) مواجه شدیم، و خداوند آن مصیبت را برای ما آسان نمود. در اینجا معاویه گفت: وای بر تو، من این کلمات را نگفتم مگر اینکه فکر کردم تو آماده ای (یعنی فکر کردم با ما موافقی).

در این مناظره نیز ابن عباس از طریق بیان مصائب و مظلومیت اهل بیت و مصیبتی که بر آنها وارد شده به دفاع از اهل بیت پیامبر? پرداخت و شهادت امام حسن? را با رحلت پیامبر و شهادت علی? مقایسه نمود؛ یعنی همان گونه که خداوند در مصیبت پیامبر حضرت علی? یاری نمود، در مصیبت و شهادت امام مجتبی? نیز یاری خواهد کرد.

تقریباً نزدیک همین گزارش در منابع دیگر آمده است.

4ـ7. پاسخ گویی به پرسش ها و مشکلات علمی

یکی دیگر از روش های مناظره ابن عباس پاسخ به سؤال های علمی است. این روش ابن عباس را نیز می توان مناظره دانست، زیرا پس از پاسخ او خصم چاره ای جز اعتراف به توانایی وی نداشت.

وقتی سؤال هایی از طرف علمای مسیحی به معاویه می رسید و وی از جواب آنها عاجز می ماند به فردی که تربیت شده مکتب اهل بیت? بود مراجعه می کرد. طبق گزارشی در یک مورد، سؤال ها را برای ابن عباس فرستاد. ابن عباس در جواب سؤال هایی که قیصر روم از معاویه نموده بود، چنین گفت: اما مکانی که قبله ندارد، خود کعبه است، و اما کسی که پدر ندارد حضرت عیسی است، و اما کسی که عشیره ندارد، حضرت آدم است، و اما کسی که همراه قبرش سیر کرد، حضرت یونس است. و اما سه چیزی که در رحم خلق نشدند، قوچ حضرت ابراهیم، و شتر صالح و مار حضرت موسی است. اما شیء کامل، فرد صاحب عقل است، و اما نصف شی ء کامل، فردی است که از عقل بهره ندارد، ولی از عقل دیگران استفاده می کند. اما شیئی که هیچ چیز نیست کسی است که عقل ندارد و از عقل دیگران استفاده نمی کند.

بعد از رسیدن این جواب ها معاویه به قیصر روم گفت: به غیر از اهل بیت پیامبر، کسی نمی توان این گونه سخن بگوید.

5. مناظره ابن عباس با عمروبن عاص

امروزه شیعیان عمروبن عاص را فردی شیاد و فریب کار و حقه باز می دانند، اما در دوران علی? افراد معدودی بودند که از فریب کاری ها و حیله های وی آگاهی داشتند. از این افراد می توان به ابن عباس اشاره نمود که هنگام مناظره با او به این ویژگی اش توجه داشت.

5ـ1. بیان انگیزه و هدف طرف مقابل

یکی دیگر از روش های ابن عباس در مناظره، قدرت شناخت انگیزه و هدف طرف مقابل و بیان آن است. او که به این وسیله از اهداف شوم و غیر واقعی طرف مقابل پرده برمی داشت و زمینه ای برای فریب کاری و اغفال عامه مردم باقی نمی گذاشت. بر اساس همین روش در گفت وگویی که بین وی و عمروبن عاص صورت گرفت، به عمرو بن عاص گفت:

اهل عراق با علی بیعت کردند و علی بهترین آنها بود و اهل شام با معاویه بیعت کردند و اهل شام از معاویه بهتر بودند و من و تو مساوی نیستیم؛ من خداوند را در نظر داشتم و تو مصر را اراده نمودی و من به خوبی می شناسم چیزی که مرا از تو دور کرده، و چیزی که تو را به معاویه نزدیک کند نمی شناسم، اگر تو عمل شرّی انجام دهی من به تو سبقت نمی گیرم و اگر تو کار خیری انجام دهی، بر ما سبقت نمی گیری.

ابن عباس در این گفت وگو و گفت وگوهای دیگرش به گرایش آنان اشاره کرده و اینکه افرادی همچون معاویه و یاورانش در ایمان خود دچار مشکل هستند، و اراده ای جز مال و منال دنیا و غیر خدا را ندارند.

5ـ2 کوچک نمایی

کوچک نمایی در جایی کارآیی دارد که فردی خود را بالاتر از دیگران می داند یا دیگران را مرعوب خود می پندارد. ابن عباس از این روش در برابر عمروعاص که خدعه هایش ضرب المثل است و از حامیان معاویه و دشمنان امیرمؤمنان? بوده، بهره برده است.

عمرو بن عاص در ایام حج نسبت به جایگاه ابن عباس در میان مردم و توجه آنها به وی حسادت کرد و گفت: ابن عباس تو را چه شده که وقتی ولایت مرا به مصر دیدی چشمانت از حدقه در آمد، و وقتی در بین مردم قرار گرفتی شروع به سخن چینی و بدگویی نمودی؟ منظور وی این بود که در مقابل خودم ساکت و بر من حسادت می ورزی، ولی در بین مردم بدگویی می کنی. ابن عباس در جواب وی گفت:

به سبب اینکه تو از اشخاص پست و فاجر هستی، و قریش از نیکوکاران و کریم هستند، درباره چیزی که نمی دانند سخن نمی گویند، هیچ حقی را مخفی نمی کنند، آنها صبورترین افراد هستند و آشناترین افراد نزد مردم. تو خود را به قریش نسبت می دهی، حال آنکه از آنها نیستی. مَثَل تو همانند کسی است که از دو پدر و مادر زاده باشد؛ نه در بنی هاشم جایگاهی داری و نه در عبدشمس. تو گناه کاری هستی که اصل و نسَبَت مشخص نیست، معاویه تو را بر گردن مردم قرار داده است.

همان گونه که این گزارش نشان می دهد، ابن عباس در مقابل عمروعاص با کلمات تند و با بی احترامی کامل سخن گفت و وی را خرد و تحقیر کردند و اصل و نسب عمروعاص را زیر سؤال برد، و مقام عمروعاص باعث نشد تا ابن عباس در پاسخ وی ملایمت نشان دهد.

6. مناظره ابن عباس با عبدالله بن زبیر

زبیر یکی از افراد شش گانه شورایی بود که عمر برای تعیین خلیفه بعد از خودش برگزید. وی به رغم کمک های فراوانی که برای گسترش اسلام کشید، در مقابل مولای متقیان علی? قرار گرفت. بعد از کشته شدنش حضرت بر بالین او آمد و بعد از افسوس فرمود: «چه بسیار این شمشیر از وجه پیامبر، غم و غصه زدود».

زبیر فردی ریاست طلب بود، به خصوص بعد از انتخاب وی برای شورای شش نفره خود را لایق این منصب می دانست. البته خود وی با علی? خصومتی نداشت، حتی به نفع حضرت در شورا کنار رفت، همچنین در جنگ جمل خودش را به سبب سخنان حضرت و یادآوری برخی از کلمات از زمان پیامبر? کنار کشید، و بعد از این کناره گیری بود که وی کشته شد. عبدالله فرزند زبیر نیز به این سرنوشت دچار شد و رابطه خوبی با حضرت و فرزندانش نداشت، البته با این تفاوت که فرزند وی نه تنها دوستدار اهل بیت پیامبر? نبود، بلکه در مقابل آنها نیز قرار گرفت. از این رو یکی دیگر از افرادی که ابن عباس با آنها مناظره داشته عبدالله بن زبیر می باشد که ابن عباس با وی نیز با روش های مختلف به مناظره پرداخته است.

6ـ1. استناد به کتاب و سنت

ابن عباس از احکام الهی نیز آگاهی داشت، و از این طریق هم با حریفش سخن می گفت. از آنجایی که برخی از آیات قرآن کریم به بیان احکام الهی پرداخته و ابن عباس به تفسیر قرآن آشنایی داشت، وی با استفاده از آیات و نیز علومی که از اهل بیت? بهره برده بود با طرف مقابل مناظره می کرد.

روزی ابن زبیر در مکه سخنرانی می کرد، در این هنگام ابن عباس وارد مجلس شد. ابن زبیر با دیدن او خطاب به مردم گفت: اینجا مردی است که خداوند قلبش را کور کرده، همچنان که چشمش کور شده است؛ گمان می کند متعه، از طرف خدا و رسولش حلال دانسته شده، در حالی که این زنای محصن است، و درباره مورچه و ملخ فتوا می دهد ـ ظاهراً منظور این بود که ابن عباس در چیزهای بسیار ریز و بی مقدار فتوا می دهد یا اشاره به توهین و پست شمردن ابن عباس است ـ و مال بصره را بالا کشیده و... چگونه من وی را سرزنش کنم در حالی که با ام المؤمنین و اصحاب رسول خدا? جنگ کرده است: ابن عباس در جواب وی گفت: اما درباره کوری، خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «زیرا چشم ها [ی سر] نابینا نیست، بلکه [چشم‏] دل هایی که در سینه‏هاست کور و نابیناست»، و این کوری زمانی صورت گرفت که صفیه با عوام(جد زبیر) ازدواج کرد. و اما اینکه گفتی من درباره «قمّله»، یعنی مورچه و ملخ فتوا می دهم همانا درباره این دو، حکمی است که تو و اصحابت به آن علم ندارید. و اما در جواب از سؤال تو درباره متعه باید بگویم که خداوند متعال آن را حلال کرده است: «پس هر گاه از زنان به آمیزش بهره گرفتیدـ به نکاح موقت ـ کابین مقرّرشان را بدهید» و در عهد رسول خدا? به آن عمل می شد، و هیچ پیامبری بعد از رسول خدا نیامده که آن را حرام یا حلال نماید و تو از متعه به دنیا آمده ای، پس زمانی که از منبرت پایین آمدی از مادرت اسماء دختر ابی بکر صاحب دو مقنعه/روسری (صاحب النطاقین) درباره دو لباس عوسجه سؤال کن که آیا از متعه هستی یا نه؟

بعد از اینکه زبیر نزد مادرش رفت، اسماء، ابن زبیر را به سبب برخورد با ابن عباس سرزنش کرد، کلام ابن عباس را تأیید نمود.

ابن عباس در ادامه گفت: اما اینکه من مال بصره را تصاحب کردم، پس آن مالی بود که ما به دست آورده بودیم و به هر کسی که صاحب حق بود اعطا کردیم.*

6ـ2. تبیین خطاها و حرمت شکنی ها

از روش های دیگر ابن عباس در مناظره و گفت وگو، توصیف و تبیین خطاهایی است که طرف مقابل مرتکب آن شده است. بعد از اینکه ابن زبیر، حضرت علی? را به سبب جنگ با عایشه سرزنش کرد، ابن عباس در جواب او می گوید: و اما اینکه گفتی ما با عایشه جنگ کردیم، [درست می گویی ولی] به واسطه ما عایشه ام المؤمنین نام گرفته است، نه به واسطه تو و نه به واسطه اجداد تو، ولی پدر و دایی ات طلحه قدم در حجابی گذاشتند که خداوند آن را برای پیامبر قرار داده بود و باعث هتک حرمت پیامبر شدند، و با سوء استفاده از موقعیت وی مقاتله کردند و ناموس خود را حفظ کردند، [در معرض نامحرمان قرار ندادند] به خدا قسم انصاف نکردند که دختران و زنان خود را در پشت پرده قرار دادند، ولی همسر پیامبر را در مقابل شمشیرها و کشتن قرار دادند، و اگر ما شما را در حال کفر ملاقات کردیم، شما به واسطه فرار از جهاد کافر شدید، و اگر ما در حال ایمان با شما جنگیدیم، شما به واسطه جنگ با مؤمنین کافر شدید.

بعد از اینکه ابن زبیر از منبرش پایین آمد نزد مادرش رفت، از وی درباره آنچه ابن عباس گفته بود سؤال کرد. مادرش گفت: مگر تو را از ابن عباس و بنی هاشم نهی نکرده بودم، آنها افرادی هستند که زمانی که شروع کنند، جوابی برای گفتن نداری. ابن زبیر گفت: درست است من از دستورت سرپیچی کردم. مادرش گفت: فرزندم از این کور حذر کن که جن وانس در مقابلش تحمل ندارند، و این را بدان که تمام رسوایی های قریش نزد اوست.

همان گونه که از این گزارش به دست می آید، ابن عباس در این مناظره با بیان زیبای خود حقانیت حضرت علی? را به خاطر نقض عهد از طرف معاویه و افراد دیگر اثبات کرده است. قدرت بیان و به خصوص اطلاعات ابن عباس از ریشه و افتخارات قبایل به اندازه ای بود که وقتی مروان در زمان حاکمیتش بر مدینه مجلسی آماده کرد و در این مجلس، ابن زبیر از حقانیت و توانایی ها و فضایل خلفای ثلاثه سخن گفت، و بر دشمنان آنها لعن فرستاد، ابن عباس در جواب گفت: اما هیچ کس به اندازه ای که صاحب ما به آن دست یافت کسی به آن نرسید، و ما تقدم کسی که خلیفه شد را انکار نمی کنیم، ولی اگر صاحب ما مقدم می شد، سزاوار این جایگاه بود، بلکه بالاتر از آن بود. اما به تو چه ارتباطی دارد که از فضل دیگران سخن می گویی تو فقط به فضایل و بهره های خودت اشاره کن و با تیم (قبیلة ابوبکر) و عدی (قبیلة عمر) و اموی (قبیلة عثمان) کاری نداشته باش، اگر هر کدام از این قبایل با من سخن بگویند به آنها جواب حاضر از حاضر را خواهم داد نه خبر غایب از غایب را، و تو به موضوعی که هیچ ارتباطی ندارد چه کار داری؟ اگر در اسد بن عبدالعزی چیزی است مال توست.

6ـ3 . اعلام آمادگی در مقابل هر تهدیدی

معمولاً تهدید نسبت به افرادی صورت می گیرد که دشمن از توانایی های وی درمانده شده است و آخرین حربه و راه مقابله با وی را در تهدید می بیند. همین مسئله باعث شد تا عبدالله بن زبیر، ابن عباس را تهدید کند، اما تهدید نیز نتوانست از جهت گیری ابن عباس جلوگیری نماید. در گزارش ذیل به این نکته اشاره شده است:

دفاع عبدلله بن عباس از خاندان اهل بیت به حدی بوده که ابن زبیر وی را به طائف تبعید نمود و او را تهدید کرد. ولی ابن عباس در جواب تهدیدات وی گفت، به من گفته ای که با جهل در بین مردم فتوا می دهم! همانا کسی مبادرت به این کار می کند که از علم بهره ای نداشته باشد، حال آنکه خداوند به من علمی عنایت کرده که به تو نداده است. اما در رابطه با تهدید به خدا قسم قول حق و صفت اهل عدل و فضل و سرزنش زیانکاران را کنار نمی گذارم و این آیه شریفه را در جوابش گفت: «آن هایند که کوشش آنان در زندگی این جهان، گم و تباه شده و خود می‏پندارند که کار نیکو می‏کنند».

ابن عباس با خواندن این آیه، اعمال آنها را تباه دانست، هرچند آنها وی را تهدید نمایند تا از بیان فضایل اهل بیت ? دست بردارد.

6ـ4.تبیین فضایل اهل بیت ?

یکی دیگر از روش های ابن عباس بیان اصل و نسب و نیز فضایل خاندان پیامبر? بود. ابن عباس از این روش در جایی استفاده می کرد که مخاطبش با اینکه اصل و نسب آن چنانی نداشت، به تیره و اصل و نسب خاندان پیامبر? خرده می گرفت.

ستایش خداوند متعال از پیامبر جای هیچ بحث و گفت وگویی ندارد، و حتی خداوند متعال در قرآن کریم دستور به صلوات بر پیامبر داده و می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً»؛ (احزاب: 56).

اما ابن زبیر در زمان قدرتش از صلوات بر پیامبر در نماز جمعه و مکان های دیگر جلوگیری کرد. اگرچه به اعتقاد خودش در خفا بیش از آنان صلوات می گفت. این مسئله موجب شد تا برخی نسبت به عاقبت کارش به او هشدار دهند. وی در جواب گفت:

چون دیدم با این صلوات، بنی هاشم به وجد می آیند و رنگشان تغییر می کند... که خدواند تعدادشان را زیاد نکند. ( خداوند نسلشان را قطع نماید) خانه سویی دارند نه اولی دارند و نه آخری، به خدا قسم، پیامبر هیچ خیری برای آنها باقی نگذاشت... فردی به نام محمد بن سعد ابن ابی وقاص بلند شد و گفت: من اولین نفری هستم که تو را بر این کار یاری می رسانم. عبدالله بن صفوان گفت: به خدا قسم کلام درستی نگفتی، آیا از تیره و تبار و اهل بیت پیامبر عیب می گیری و آنها را می کشی در حالی که قوم عرب شاهد باشند؟ به خدا قسم اگر مسلمانان تُرک آنها را بکشند، خداوند این اجازه را به تو نمی دهد، به خدا قسم اگر مردم آنها را یاری نکنند، خداوند آنها را یاری خواهد کرد. ابن زبیر به عبدالله گفت: بنشین که تو کاره ای نیستی.

این خبر به عبدالله بن عباس رسید، خشمگین شد و به مسجد آمد و بعد از ثنای الهی چنین گفت:

ای مردم! ابن زبیر فکر می کند که پیامبر? نه اولی دارد و نه آخری، عجیب است، و جای بسیاری شگفتی دارد برای افترا و دروغش، به خدا قسم اولین کسی که قافله های قریش را متحد کرد، [سفرهای تابستانی و زمستانی را ایجاد کرد] هاشم بود، و کسی که درِ خانه خدا را با طلا درست کرد، عبدالمطلب بود... به خدا قسم... هیچ بزرگی به بزرگی اول ما نمی رسد، در قریش، به غیر از ما بزرگی نیست، زیرا قریش در کفر محض [که موجب هلاکت و نابودی است] و دین پست و ناروا و در گمراهی و سردرگمی بودند تا اینکه خداوند متعال برای آنها نوری قرار داد و به سوی آنها چراغ فروزانی قرار داد... جای بسی تعجب است از ابن زبیر که از بنی هاشم عیب می گیرد ، در حالی که شرف او پدرش و جدش با ازدواج کردن با آنها حاصل شده است. به خدا قسم ابن زبیر هیچ ارتباطی با قریش ندارد، چطور عوام در صفیه دختر عبدالمطلب طمع کرد و با وی ازدواج کرد. (یعنی این ها با این ازدواج تا اندازه ای شرف کسب کردند که مال طایفه خودشان نبود.) سپس با ضرب المثلی وی را تحقیر کرد: به قاطر گفته شد پدرت چه کسی است، گفت دایی من اسب است. سپس از منبر پایین آمد.

همان گونه که از این گزارش استفاده می شود که ابن عباس، شرافتی را که ابن زبیر برای خود قائل بود، زیر سؤال برد و چنین گفت که اگر شرافتی نیز نصیبشان شده به خاطر ازدواج با دختر عبدالمطلب بوده است.

7. مناظره با افراد ناشناس

7ـ1. بیان پیشینه

یکی دیگر از روش های ابن عباس در مناظره، اشاره به پیشینه مخاطب

بود. ابن عباس از این روش گاهی در برابر افرادی استفاده می کرد که از طریق قرآن در مقابل اهل بیت ? قرار گرفته بودند، و گاهی در مقابل افرادی که اطلاع آن چنانی از دین نداشتند. گاهی برای اینکه شخصی را هدایت و راه را به وی نشان دهد از این روش بهره می برد. همچنین هرگاه مخاطب در مقابل حق از قرآن استفاده نامشروع می کرد، ابن عباس برای جلوگیری از تأویل و استفاده نادرست از آیات، از این روش بهره می برد. در گزارش ذیل، ابن عباس از طریق بیان پیشینه برای هدایت یکی از افراد جاهل استفاده کرده است. سعید بن مسیب چنین نقل کرده است:

شنیدم مردی از ابن عباس دربارة حضرت علی? سؤال می کرد، ابن عباس در جوابش گفت: علی فردی است که به دو قبله نماز خواند، دو بیعت با پیامبر داشت و هیچ بتی را پرستش نکرد و... با فطرت پاک متولد شد و به اندازه یک چشم به هم زدن به خداوند متعال شرک نیاورد. این مرد در جواب گفت: از این مسائل سؤال نکردم، منظور من این است نظرت در مورد حمل شمشیر بر دوشش است [ظاهراً قصد فریب مردم را داشت که حضرت موجب کشته شدن بسیاری از افراد شده است] و به این وسیله چهل هزار نفر از اهل بصره را کشت، سپس به طرف شام حرکت کرد و بسیاری از آنها را کشت، سپس به سمت نهروان آمد و در حالی که آنها مسلمان بودند بسیاری از آنها را کشت. [در اینجا بود که ابن عباس به نیت پلید این شخص پی برد که این شخصی است که ممکن است از طرف معاویه آمده و قصدش جمع آوری اطلاعات دربارة اصحاب و شیعیان علی باشد یا در پی فتنه انگیزی در بین آن هاست.] از این رو ابن عباس با مهارت کامل در جواب سؤال وی گفت: نظرت دربارة علی? چیست؟ آیا به نظر تو من آگاه ترم یا علی، این مرد گفت: اگر علی در نظرم آگاه تر بود از تو سؤال نمی کردم. ابن عباس خشمگین شد و به این مرد خطاب کرد و گفت: مادرت به عزایت بنشیند! علی به من علم آموخت و علم او از رسول خدا? بود، و پیامبر او را از فوق عرش آموخت، علم پیامبر از خدا بود و علم علی? از پیامبر بود، و علم من از علی? بود و علم تمام اصحاب پیامبر در برابر علم علی مانند قطره واحد در مقابل هفت دریا است.

7ـ2. تبیین فضایل اهل بیت?

بعد از پیامبر گرامی اسلام? خلفای ثلاثه از نقل احادیث و نگارش و ذکر فضایل اهل بیت? جلوگیری می کردند، اگرچه برخی از اصحاب و تابعین با این منع مخالف بودند. در گزارشی که در ذیل آمده، ابن عباس برای روشن شدن شخص شامی ابتدا کسانی را که از حضرت امیر? تبری می جستند، لعن و نفرین کرده و در ادامه، فضایل حضرت علی? را بیان می کند که حاکی از ارادت وی نسبت به امیر مؤمنان علی? و نیز عدم توجه وی به منع عمر می باشد.

بیهقی از سعید بن جبیر روایت کرده است که ابن عباس نزدیک زمزم حدیث می گفت که فردی از سمت شام آمد و گفت: من فردی از اهل شام از منطقه حمص هستم، اهل آنجا از علی? تبرّی می جویند و بر او لعن می کنند. ابن عباس گفت: بلکه «خدا آنان را در این جهان و آن جهان لعنت کرده و برای آنان عذابی خوارکننده آماده ساخته است»؛(احزاب: 57) با چشم پوشی از قرابتی که داشت، هیچ مردی از حیث ایمان به خدا و پیامبرش به پای او نمی رسد. او اولین کسی بود که نماز خواند و اولین کسی بود که رکوع کرد و اعمال شایسته انجام داد. شامی گفت: آنها انکار خویشاوندی با رسول خدا را نمی کنند، ولی فکر می کنند او سبب قتل مردم شد. ابن عباس در جواب گفت: مادرشان به عزایشان بنشیند، علی داناترین مردم به خدا و رسولش می باشد، هیچ کس را نکشت مگر آنکه سزاوار قتل بود. سپس کارهای علی? را با برخورد حضرت موسی و عالم صالح (حضرت خضر) که در قرآن کریم اشاره شده تشبیه کرد و ماجرای این واقعه را برای این شامی بازگو نمود و گفت: حضرت موسی چون علم نداشت در مقابل کارهای عالم صالح قرار گرفت، وقتی پیغمبری مثل حضرت موسی چنین برخوردی داشته باشد، پس چگونه شما اهل شام می توانید طاقت داشته باشید؟ همانا علی کسی را نکشت مگر آنکه استحقاق این قتل را داشته باشد. من برای تو داستانی را تعریف می کنم.

روزی ام سلمه نزد پیامبر بود که درِ خانه را به آرامی زد، پیامبر وی را از پشت در شناخت و فرمود: ام سلمه بلند شو و در را باز کن. ام سلمه سؤال کرد این چه کسی است که من با محاسن و النگوهایم به پیشواز او بروم؟ فرمودند: ام سلمه طاعت من طاعت خداست و کسی که از من اطاعت کند از خدا اطاعت کرده است. بعد فرمود: پشت در کسی است که خدا و رسولش او را دوست دارند. ای ام سلمه! اگر در را باز کنی داخل نخواهد شد تا صدای پای تو مخفی شود، و از دید او پنهان شوی. سپس فرمود: آیا می دانی این فرد چه کسی است؟ گفت: آری، علی بن ابی طالب? است. بعد از جواب ام سلمه پیامبر فرمود: بله این شخص علی? است که گوشتش با گوشت من و خونش با خون من آمیخته شده است و جایگاه او نسبت به من مانند جایگاه موسی به هارون است، مگر اینکه بعد از من پیامبری نیست... علی سید، صاحب عظمت و محل آرزوی مسلمانان و امیرمؤمنان است و صاحب سرّم می باشد و او وصی من بر اهل بیتم و بر افراد مورد اختیار و برگزیده می باشد و او برادرم در دنیا و آخرت می باشد. ای ام سلمه! شهادت بده که علی با ناکثین و قاسطین و مارقین جنگ خواهد کرد. سپس ابن عباس به شامی گفت: علی با این گروه ها به منظور رضایت خداوند و صلاح امت و برای خشمگین نمودن اهل ضلالت و گمراهی جنگ کرد. شامی گفت: ناکثین، قاسطین و مارقین چه کسانی هستند؟ ابن عباس گفت: ناکثین کسانی هستند که با علی بیعت کردند، ولی بیعت خود را شکستند و با آنها در بصره مقاتله کرد، و آنها اصحاب جمل بودند، و قاسطین معاویه و اصحابش هستند و مارقین، اهل نهروان هستند و کسانی که همراه آنها بودند. بعد از این کلمات بود که شامی گفت: قلبم را از نور و حکمت پر کردی و باعث بازشدن مشکلات فکریم شدی، خداوند نیز تو را یاری دهد و باعث گشایش مشکلات فکریت شود. گواهی می دهم علی? مولای من و مولای هر مؤمنی است.

همان گونه که از این مناظره به دست می آید، ابن عباس ابتدا افرادی را که از حضرت امیر? تبری می جستند لعن و نفرین کرد و در ادامه، فضایل امیرمؤمنان? را بیان نمود و عمل حضرت را همانند عمل حضرت خضر قرار داد که بسیاری افراد از حکمت کارهای وی آگاهی نداشتند، از این رو در مقابل او قرار گرفتند. آنگاه با نقلی از کلام پیامبر? جایگاه حضرت را در مقایسه با پیامبر همانند جایگاه هارون? نسبت به حضرت موسی? دانست و این گونه به حقانیت امیرمؤمنان? برای خلافت اشاره کرد.

نتیجه

بنابر آنچه گذشت، ابن عباس با برخی از افراد و گروه ها مناظره هایی داشته است. این مناظره ها با روش های مختلف صورت گرفته و توانایی های وی در مناظره ها و گفت وگوها به اندازه ای بوده که طرف مقابل به توانایی های وی اعتراف کرده است. غالب این مناظره ها در دفاع از حضرت علی? و اهل بیت? بوده است که با برخی با زبان تند، و با برخی با نرمی و با برخی از طریق استناد به قرآن کریم و با برخی دیگر از راه سنت یا پیشینه و روش های دیگر مناظره نموده است. بسیاری از این مناظره ها حاکی از اعتقاد وی به امامت منصوص امیرمؤمنان? می باشد. نکته دیگری که می توان از این مناظره ها به دست آورد، حضور تشیع بلافاصله بعد از زمان پیامبر? می باشد که این نتیجه، مخالف با ادعای دشمنان شیعه است که معتقدند شیعه هنگام رحلت پیامبر گرامی اسلام نبوده و بعدها توسط ایرانیان به وجود آمده است.

بنابراین، اعتقاد ابن عباس به حضرت علی? و حمایت های او از ایشان جای شک و تردیدی ندارد، و تنها مسئله ای که ممکن است شخصیت وی را از دیدگاه شیعیان تضعیف نماید، اتهام تصاحب بیت المال کوفه توسط ابن عباس در زمان حضرت امیر است که این گزارش هم پذیرفته نمی شود، زیرا اولاً: بسیاری از علمای شیعه وی را توثیق، و این گزارش را رد نموده اند، ثاثیاً: حمایت های وی از حضرت آن قدر زیاد است که به این گزارش جزئی توجه نمی گردد، ثالثاً: بر فرض پذیرش کسی مدعی معصوم بودن ابن عباس نشده است.

منابع

ـ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت، داراحیاء الکتب العلمیه.

ـ ابن اعثم کوفی، احمد بن أعثم، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، 1411.

ـ ابن عبد ربه، العقد الفرید، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1404.

ـ ابن عساکر، علی بن حسن بن هبة الله، ترجمة الامام الحسن?، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، مؤسسة المحمودی للطباعة والنشر، 1400.

ـ ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، الامامة والسیاسیة، تحقیق علی شیری، قم، انتشارات شریف رضی، 1413.

ـ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1300 ق.

ـ ابن اثیر، أبوالحسن علی بن محمد جزری، أسد الغابة فی معرفة الصحابه، بیروت، دار الفکر، 1409.

ـ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دارالفکر، 1415 ق.

ـ احمدی میانجی، علی بن حسینعلی، مواقف الشیعه، قم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1416.

ـ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفة الائمه، بیروت، دارالأضواء، 1405، ج دوم.

ـ امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب والسنه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1379.

ـ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بی جا، دفتر نشر کتاب، 1373 ق.

ـ طبرسی، احمدبن علی، الاحتجاج، تحقیق سید محمدباقر، نجف، دارالنعمان.

ـ طوسی، محمدبن حسن، الامالی، قم، دارالثقافه، 1414ق.

ـ عاملی، جعفرمرتضی، ابن عباس واموال البصرة، دراسة و تحلیل، قم، چاپخانه حکمت، شعبان 1396ق.

ـ فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، انتشارات هجرت، 1410، چ دوم.

ـ لاذری، أحمدبن یحیی، جمل من انساب الأشراف، بیروت، دار الفکر، 1417.

ـ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403، چ دوم.

ـ مجهول(قرن سوم)، اخبارالدولة العباسیه، تحقیق عبدالعزیز دوری و عبدالجبار مطلبی، بیروت، دارالطلیعه، بی تا.

ـ مسعودی، أبو الحسن علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1374، چ پنجم.

ـ مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.

ـ مغربی، نعمان بن محمد، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار?، تحقیق سیدمحمدحسین جلالی، قم، مؤسسه نشر اسلامی.

ـ مفید، محمدبن نعمان، کتاب الامالی، تحقیق حسین استاد ولی و علی اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی.

ـ منقری، نصربن مزاحم، وقعة صفین، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، بی جا، مؤسسة العربیة الحدیثه للطبع، 1382 ق، چ دوم.

ـ هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس، تحقیق شیخ محمدباقر انصاری زنجانی، بی تا.