، سال ششم، شماره اول، بهار 1388، 123 ـ 148

بررسی هفته نامه صور اسرافیل

امیر سبزی پور*

علی احمدی خواه**

چکیده

یکی از مؤثرترین نشریه های دورة قاجاریه و عصر مشروطه هفته نامه صور اسرافیل بود، این نشریه، ابتدا با مدیریت میرزا جهانگیر خان شیرازی و سرمایة میرزا قاسم خان تبریزی و دبیری و قلم میرزا علی اکبرخان قزوینی (دهخدا) تهیه و منتشر می شد. تندروی ها و جسارت به مردم و معتقداتشان، از زبان سرخ صوراسرافیل، سر سبزش را بر باد داد و رفیقش دهخدا را به خارج از کشور فراری داد. بعد از کشته شدن میرزا جهانگیرخان، تمام بار نشریه (نشر سه شماره آخر) بر دوش میرزا علی اکبر دهخدا افتاد و به همت وی در خارج از کشور چاپ می شد. در این نوشتار ضمن بررسی این نشریه، به معرفی اجمالی گردانندگان آن نیز پرداخته می شود.

کلید واژه ها: صوراسرافیل، دخو، میرزا جهانگیرخان، مدهشه، میرزا علی اکبرخان دهخدا، میرزا قاسم خان و مشروطه خواهان.

مقدمه

بررسی اسناد و مکتوبات تاریخی، آدمی را تیزبین و دوربین می سازد. تیزبین از لحاظ داشتن دیدگاهی عمیق در مسائل و پدیده های اجتماعی و فردی و دوربینی از جهت گستردگی افق اندیشه و برد نظر ناظر نسبت به این اسناد تاریخی، به گونه ای که چنین کسی که اسناد تاریخ را بررسیده، پای بند و محدود امور جزئی نمی گردد، بلکه هر چیزی را در جای خود می بیند و بر می رسد. وقتی دقت نظر ناظر، دقیق تر می گردد که آن سند و مکتوب تاریخی به دست خود اشخاص نوشته شده باشد و مورد تحقیق و داوری وی قرار گیرد. برای مثال، وقتی کسی نوشتة بی واسطة دهخدا و صور اسرافیل (میرزا جهانگیرخان) را می خواند، به طور شفاف به عقاید، آداب و ادب ایشان دست می یابد. با این وصف، دیگر فراوانی مجلدات فلان کتاب یا قطع و قطر زیاد فلان لغتنامه، موجب انحراف معیار وی نمی گردد، بلکه زحمت آن کتاب ها را در جای خود ـ با حفظ نقدشان ـ می ستاید و از این پس، غبارها را از چهرة سایر مکتوبات و اسناد می زداید یا افشا می نماید.

در این نوشتار، «هفته نامة صور اسرافیل» بررسی می شود و بدون هیچ واسطه ای آداب و ادب، عقاید و افکار ناشران آن نشریه به خوانندگان اندیشمند ابلاغ می گردد.

حیات و ممات سیاسی میرزا جهانگیر خان شیرازی

میرزا علی اکبر دهخدا، یار و همکار میرزا جهانگیر خان صور اسرافیل درباره او می نویسد:

میرزا جهانگیر خان شیرازی پسر آقا رجبعلی، مدیر روزنامه «صور اسرافیل» به خاطر نام روزنامه اش به صور اسرافیل ملقب گردید. ملک زاده ترجمه او را چنین آورده است: وی در سنة 1292 ق، در شهر شیراز متولد شد. خانواده او در شیراز

مردمان فقیری بودند. در اوان کودکی، پدرش آقا رجبعلی درگذشت و عمه

وی سرپرستی او را بر عهده گرفت. پنج ساله بود که با عمه و جده خود به تهران آمد. چهارده ساله بود که به شیراز بازگشت و در آنجا به تحصیل پرداخت. مقدمات ادبیات و منطق و ریاضی را نزد اساتید زمان فرا گرفت. و به سال

1311 ق، با عمه خود به تهران ‏رفت و در دارالفنون و دیگر مدارس عالیه تهران به تحصیل علوم و فنون جدید پرداخت. در این هنگام بود که نهضت مشروطه خواهی آغاز شده بود. در انجمن های سری و مجامع خفایی ایرانیان راه یافت. میرزا جهانگیر خان به همداستانی چند نفر [دهخدا و قاسم خان] روزنامه ای موسوم به صور اسرافیل ایجاد کرد. روزنامة صور اسرافیل به مشکلاتی دچار شد؛ چندین بار نویسندة او را تکفیر کردند و چند بار بساط روزنامه نویسی اش را فرو پیچیدند. سپس آنان را به باغ شاه بردند و روز چهارشنبه 3 تیر / 24 جمادی الاولی 1326 او را خفه کردند.

میرزا جهانگیرخان شیرازی و فامیل او، میرزاقاسم خان صور اسرافیل و چند نفر دیگر، عضو کمیته انقلاب و از اعضای اجتماعیون عامیون و عضو هیئت‏ مدهشه بودند که سه جوقه چهار نفری برای ترور تشکیل داده و زیر نظر حیدرعمو اغلی کار می‏کردند.

صور اسرافیل طبق قول ملک زاده، عضو کمیتة انقلاب (ترور) به تعبیر خود حیدرخان، «حزب اجتماعیون عامیون تهران» بود. از ترورهای میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل می توان به ترور نافرجام امین السلطان اشاره کرد.

طبق نوشتة صور اسرافیل، دهخدا و ملک زاده چندین بار نویسندة او را تکفیر کردند و چند بار بساط روزنامه نویسی اش را فرو پیچیدند.

بعد از چاپ مقاله ای توهین آمیز به مقدسات در آن نشریه، مرحوم طباطبایی به بهبهانی می‏گوید: «آقا شما مقاله صور اسرافیل را خوانده‏اید؟ بهبهانی با خونسردی جواب می‏دهد: بلی. طباطبایی با عصبانیت می‏گوید: نویسندگان این مقاله کافرند و به اسلام توهین کرده‏اند و واجب القتل اند». طبق اسناد معتبر، بعد از تنبیه آن روزنامه نگار و توقیف روزنامه‏اش، وزیر علوم در 20 جمادی الثانی توبیخ آنان را به عموم مطبعه‏ها اعلام می کند.

عین السطنه، در مورد میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل و نشریه‏اش نوشته است:

این میرزا جهانگری شیرازی یکی از آن لامذهب ها است، لاشی محض. تا به حال دو بار روزنامه‏اش‏ توقیف، سه مرتبه محاکمه شده. این توقیف و محاکمه هم مثل چوب خوردن و تبعید کردن های سابق باعث ترقی او شده...؛ بالأخره موقوف یا توقیف ابدی خواهد شد. یا از مذهب بد می‏نویسد و یا از علما یا از شاه و محترمین... از جمعی شنیدم که میرزا جهانگیر گفته: پنج - شش نسخه روزنامه آنچه میل دارم، دلم می‏خواهد و آرزوی خودم هست نوشته، یک مرتبه چاپ و نشر می‏کنم و خودم هم مخفی می‏شوم. حالا هم باید منتظر آنها بود. اول کاری که روزنامه‏ها کردند بعد از هزار و سیصد سال، دنبال مذهب افتاده و می‏خواهند مذهب تازه برای ما درست کنند. مثل اینکه همه چیز درست شده، فقط این یک کار ناقص مانده است!

همین عین السلطنه ذیل حوادث سال 1326ق به شهرآشوبی و تخریب مقدسات به وسیلة میرزا جهانگیرخان و نشریه اش می نویسد:

چهارشنبه 24 جمادی الاولی، صبح به اتفاق حاجی افخم الدوله باغ شاه

رفتیم. لدی الورود مسموع شد که ملک المتکلمین بهشتی و میرزا جهانگیر

مدیر صور اسرافیل را طناب انداختند. آن یکی واصل به جهنم، دیگری هم پی

او انتظار نفخ صور را باید بکشد. این است سزا و جزای کسی که از خدا گرفته

تا تمام انبیا و رسل را بد بگوید و هزارها بیت در کهنه پرستی و دین و مذهب

و تربت حضرت سیدالشهدا? مضمون و ناسزا کتابت کند. خدا منتقم حقیقی است و دست بردار نیست. برای سی و دو عدد روزنامه خودش را به کشتن داد. اما ملک پولی جمع کرد، افسوس که لذتی از آن نبرد. این دو نفر اگرچه بابی ازلی بودند؛ اما عقیدة بیشتر مردم در لامذهبی آنهاست... خداوند، همه را از سوء اعمال خود حفظ فرماید.

تأثیرپذیری میرزا جهانگیر خان از اندیشه های میرزا آقاخان کرمانی

فریدون آدمیت دربارة یکی از تألیفات میرزا آقاخان کرمانی و چگونگی ارتباط صور اسرافیل با او نکته هایی را بیان کرده است. آدمیت ضمن بیان مقدمه نویسی صور اسرافیل بر رسالة آقاخان و تأثیرپذیری وی از اندیشه های او می نویسد:

... شاید عنوان این جزوه با رسالة در تکالیف ملت نوشتة میرزا آقاخان کرمانی بی ارتباط ندانست. می دانیم که میرزا جهانگیرخان نویسندة صور اسرافیل با آثار میرزا آقا خان خوب آشنا بوده و متأثر از او است. مقدمه ای هم بر رسالة مورد بحث نگاشته شده، رنگ تفکر میرزا آقاخانی را دارد، گرچه مقدمه از متن اصل رساله جداست. از سوی دیگر، مضمون رسالة میرزا آقاخان به اعتراف خودش انقلابی بوده، حال آنکه رسالة حقوق و وظایف ملت، آهنگ انقلابی ندارد... به نظر ما موضوع رساله با سلسله مقالاتی که به امضای «م. ا. د» (علی اکبر دهخدا ) در روزنامه صور اسرافیل منتشر شده دقیقاً جور می آید.

کفر و الحاد میرزا عبدالحسین خان معروف به آقاخان، فصل مفصلی می طلبد که خارج از تحمل این نوشتار کوتاه است.

دبیر ومدیر نشریه

علی اکبر دَخو، معروف به دهخدا فرزند خان باباخان در 1258 ش‏ متولد شد.

وی تحصیلاتش را در مدرسه سیاسی تهران تمام کرد و مدتی نزدمیرزا ابراهیم خان معاون الدوله کاشی به سر برد و به همراه او عازم بالکان شد و گویا

از آنجا به عنوان منشی گریِ معاون الدوله به رم و سپس به بادکوبه رفت. بعد

از چند ماه به رشت مسافرت کرد. چون این مسافرت او (سال 1323 ق) مصادف با نهضت مشروطه و به تعبیر درست‏تر، مقارن با نهضت عدالتخانه گردید، او

نیز به تهران آمد و در سال 1325 ق به کمک میرزا جهانگیر خان صور اسرافیل

و خویش او، میرزا قاسم‏خان صور اسرافیل، روزنامه صور اسرافیل را تأسیس کرد. پس از انحلال مجلس، دهخدا و جمعی دیگر از دوستانش به سفارت انگلیس رفتند و جان ‏سلامت به در بردند و روانه اروپا شدند. وی در ایوردون سوئیس، مدتی به نشر همان روزنامه پیش گفته پرداخت، به گونه‏ای که برون انگلیسی‏ از او تمجید کرد. درباره دهخدا گفته اند که «از جمله نجات یافتگان سفارت انگلیس بود».

پس از فتح تهران در سال 1327 ق به تهران آمد و در دوره دوم، وکیل کرمان شد. نامبرده در هشتم اسفند 1336 در 76 سالگی در تهران، درگذشت.

میرزا علی اکبر دهخدا ـ در زندگانی سیاسی‏اش ـ فراز و فرود عجیبی دارد؛ یک زمان، او را در صدر مشروطه می‏بینیم که جزء تندروترین افراد قرار دارد، به گونه‏ای که به هم دستی گروهی، مانند جمال واعظ، مساوات و... قصد از میان برداشتن و ترور یکی از مجتهدان بزرگ پایتخت را می‏نماید.

در همین دوره ‏بود که به اروپا گریخت. اما یک زمانی دیگر (مشروطه دوم) نیز دهخدا را می‏یابیم که از حزب تندرو به حزب «اعتدالیون» پیوسته، به گونه‏ای که به ناسزاهایی که در روزنامه‏ها علیه او می‏نویسند، پاسخ تفصیلی نمی‏دهد! پس از درگذشت جهانگیرخان، مجدداً انتشار این نشریه به وسیلة علی اکبر دهخدا در شهر ایوردون از بلاد سوئیس ادامه یافت.

ابراهیم صفایی ذیل عنوان «تندروی مخالفان» می‏نویسد:

مشروطه خواهان و مخالفان ‏شاه، کار هتاکی و ناسزاگویی را به حد بی شرمی رسانده بودند. دهخدا با امضاهای مستعار در روزنامه صور اسرافیل، حملات زننده و ناروایی به شاه می‏نمود.

میرزا علی اکبر دهخدا اگر قبلاً در ایران فقط به دین و عالمان اهانت می‏کرد؛ ولی بعد از رفتن به خارج، شروع به تخریب و هتک ‏حرمت مردم ایران نمود. دخو این جسارت هایش را یک عادت می داند که ترکش موجب مرض است. او در نخستین شمارة روزنامه اش از ایوردون در ستون‏ «چرند پرند» می نویسد:

الان درست پنجاه و پنج روز و پنج ساعت و پنج دقیقه بود که من [به جهت] بعضی ملاحظات چرند پرند ننوشته بودم؛ یعنی این عادت یکسال و نیم خودم را ترک کرده بودم و چنان که همه ایرانی ها می دانند ترک عادت هم موجب مرض است. یعنی همان طور که یکصدوهشتاد هزار نفر اهل رشت اگر همیشه زیردست چهارده پانزده نفر فراش و پیشخدمت و مشت و مال چی و آفتابه لگن گذار حکومت نباشند، ناخوش می شوند... . همان طور که خاقان مغفور فتحعلی شاه روزی دو ساعت... ناخوش می شد و همان طور که اگر مهد علیا مادر ناصرالدین شاه شب ها... . ناخوش می شد. و همان طور که ام خاقان زن حاج نصیرالسلطنه اگر شب ها با محمدعلیشاه ملاقات نمی کرد ناخوش می شد و همان طور که محمدعلی میرزا اگر در سال اول سلطنت هر روز عمه[؟!] خود تاج السلطنه را نمی دید ناخوش می شد و همان طور که اعلی حضرت... و همان طور... نزدیک بود من هم ناخوش بشوم... و من بعد از پنج ماه و پنج روز و پنج ساعت و پنج دقیقه انتظار داغ دلی از چرند پرند بگیرم.. همان طور که گاو وزیر داخله، وزیر داخله‏ گاوهاست.

پیش تر اشاره شد که ابراهیم صفایی و فریدون آدمیت نیز به این مطلب تصریح دارند، چنانکه صفایی، دهخدا و بی شرمی های او را باعث قتل میرزا جهانگیر خان صور اسرافیل می دانسته و نگاشته است:

... بیچاره جهانگیرخان، جوان پرشور و بی تجربه، فدای بی آزرمی و تندروی های دهخدا گردید که در روزنامة صور اسرافیل به شاه و درباریان [و مقدسات دینی] بی پروا توهین می کرد و ناسزا می گفت.

صفایی در کتاب دیگرش می نویسد:

دهخدا در طهران سردبیر و نویسنده مقالات اساسی صور اسرافیل بود و تندروی ها و بی پروایی‏های او، میرزا جهانگیر خان را به کشتن داد و خود از معرکه گریخت.

دهخدا نویسنده ثابت صور اسرافیل، در جای جای نشریه به روشنی نوشته که اعتقاد چندانی به اسلام ندارد و رو به سوی غرب و ملکم خان و فروغی نهاده است. او گاهی نوشته است:

من آن وقت ها همین حرف ها را می خواندم و بهمان اعتقاد قدیمی ها که خیال می کردند هرچه توی کتاب نوشته صحیح است، من هم گمان می کردم این حرف هم صحیح است، اما الان که کمی چشم و گوشم وا شده، حالا که سر و گوشم قدری می جنبد و حالا که سری توی سرها داخل کرده ام می بینم که بیشتر از آن حرف هایی که توی کتاب نوشته اند پر پای قرصی ندارد. بیشتر آن مطالب هم که ما قدیمی ها محض همین که توی کتاب نوشته شده ثابت و مدلل می دانستیم پاش به جایی بند نیست.

میرزا قاسم خان صور اسرافیل، از مدیران صور اسرافیل و سرمایه گذار آن

میرزا قاسم خان صور اسرافیل پسر میرزا حسن خان، معروف به تبریزی (گویا اصالتاً از فارس) بوده است. در ابتدا در دورة مظفرالدین شاه، پیشکار امین حضرت تبریزی در امورات بناخانه بود. در دورة مشروطیت به سرمایة او روزنامة صور اسرافیل تأسیس و او جزء مشروطه طلبان گردید و وکیل و وزیر گشت و مدافع رضاخان و مخالف مدرس شد.

اسماعیل رائین دربارة دست داشتن میرزا قاسم خان در کمیتة ترور و تأسیس گروه ضربت می نویسد:

یکی از مأموریت های مأمور اعزامی (از مرکز حزب در بادکوبه) این بود که او بتواند تصمیمات مهم کمیته مرکزی را از بادکوبه به تهران برساند و به شعبه حزب در تهران تسلیم کند و راه های اجرای خط مشی اصلی را در وضع پیدا شده به آنان بفهماند... برای انتخاب چنین مأموریت مهم و خطرناک، من به ابتکار خود پدرم، میرزا علی اکبر افشار را پیشنهاد کردم. پیرمرد با کمال میل و داوطلبانه، آن مسافرت خطرناک را پذیرفت. علاوه بر آن، او موفق شد همراه انقلابی معروف ایران، میرزا قاسم خان صور اسرافیل که از اعضاء کمیته حزب سوسیال دموکرات بود، گروه ضربت را تشکیل دهد. این گروه برای محمدعلی شاه آماده می شد. برای اینکه کار گروه ضربت سریع و مطمئن به نتیجه برسد، پدرم با کمک کمیتة انقلاب یک کالسکه مجلل و دو رأس اسب قشنگ یورغه به رنگ خاکستری خالدار خریداری کرد و... متأسفانه در سازمان سرّی گروه ضربت، خائنی به نام نورالدین مانع اجرای فکر ترور شد.

شکل ظاهری و مشخصات نشریه

بعد از اشارة کوتاهی به مدیر و دبیر نشریه، اکنون به طور خلاصه به شکل و محتوای آن اشاره ای می شود. این هفته نامه، در 35 شماره منتشر شد که 32

شماره آن در تهران پخش گردید. نخستین شماره اش در 17 ربیع الاول 1325 و آخرین شماره اش در شنبه 20 جمادی الاولی 1326، یعنی سه روز قبل از کشته شدن میرزا جهانگیرخان منتشر شد. سه شمارة آن نیز در ایوردون سوئیس تنها به کوشش علی اکبر دخو (دهخدا) و سرمایة مالی معاضدالسلطنه پیرنیا تهیه شد و انتشار یافت. هفته نامة صور اسرافیل در تهران به صورت هفتگی چاپ و منتشر گردید. در تهران از 17 ربیع الثانی 1325 تا 20 جمادی الاول سال 1326، و در ایوردون (Iverdon) از اول محرم 1327 تا 15 صفر همان سال انتشار یافت.

بالای صفحة هفته نامه، مصور است به یک نقاشی تخیلی؛ فرشته ای که (به شکل آدمی با دو بال) شیپوری بر دهان دارد که در آن دمیده و بر روی امواج صدای آن، شعارهای گردانندگان هفته نامه، نقش بسته است؛ یعنی «حریت»، «مساوات» و «اخوت». بر صدر صفحة آن آیة 51 سورة یس نقش بسته که کلمة صور در آن است. و ذیل تصویرها و آغاز نوشتارش، بخشی از آیة 101 مؤمنون که باز کلمة مبارک صور در آن هست. تمام 35 شماره، هر کدام هشت صفحه می باشند، حتی دو شمارة 7 و 8 را که بعد از توقیف کوتاهی با هم چاپ نموده، شانزده صفحه شده است؛ یعنی باز هر شماره، هشت صفحه دارد.

این روزنامه چندین بار، به خاطر جسارت به مقدسات دینی و شخصیت های دینی و حاکمان، توقیف شد و از طرف مرحوم طباطبایی حکم تکفیر نویسندگان آن داده شد.

طبق اسناد موجود (خود روزنامه) و ادعای خود دهخدا، قلم زن اصلی آن از اولین شماره تا آخرین آن، دهخدا بوده است؛ به نوشتة کسروی میرزا علی اکبر دهخدا، نویسنده گفتارهای صور اسرافیل بوده است. صور اسرافیل طرف توجه همة مشروطه طلبان تندرو بود و میرزا جهانگیرخان شیرازی، معروف به صور اسرافیل و میرزا قاسم خان تبریزی مدیر و آقای دهخدا سردبیر و مقالات اساسی و «چرند پرند» های این هفته نامه نیز به قلم ایشان بود.

بیان نظر و مشاهدة شاهدان در مورد نشریه

1. عین السلطنه: نشریه صور، دست از یقة شریعت برنمی دارد

یکی از شاهدان عینی در مورد آن نشریه و نویسنده چرند پرند آن نوشته است:

روزنامة صور اسرافیل اگر دست از یقة شریعت و اوهامات بردارد، از همه بهتر است، خصوصاً چرند پرند آن... .

پیش تر گفته شد که عین السلطنه، در مورد صور اسرافیل و نشریه‏اش می نویسد:

این میرزا جهانگیر شیرازی یکی از آن لامذهب ها... یا از مذهب بد می‏نویسد و یا از علما یا از شاه و محترمین... بعد از هزار و سیصد سال دنبال مذهب افتاده و می‏خواهند مذهب تازه ای برای ما درست کنند!

2. کسروی: از کفریات آن روزنامه ها، جسارت های عجیب صور اسرافیل به دین خاتم است

کسروی از قول یک شاهد عینی که در هفتم رجب 1325 سخنرانی می‏کرد، چنین نقل نمود که گفت:

... ای برادر دینی! مجلس کجا و مذهب کجا. تو رفتی مجلس برای تعدیل امور دولت فراهم کنی یا اظهار مذهب ‏که این روزنامجات را محرک شده... مردم را به شورش و غوغا آورند. اگر از کفریات آن روزنامجات سؤال کنی می‏گویم‏ از جمله... در روزنامه «صور اسرافیل»، دین پیامبر را بازیچه‏ خبر داده... .

3. طباطبایی: نویسندگان مقاله در صور، کافرند و واجب القتل

ملک زاده نیز به آن سخن کسروی (مبنی بر جسارت آن نشریه به دین خاتم) و تکفیر گردانندگان آن هفته نامه از سوی مرحوم طباطبایی تصریح می‏نماید؛ اما با اندکی تحریف و وارونه سازی! او از قول دهخدا، حکایتی نقل می‏کند که به قول خودشان «پایه تقوا و علاقه مندی» اداره کنندگان روزنامه صور اسرافیل را به مشروطیت می‏رساند: «در یکی از نمره‏های صور اسرافیل، مقاله تندی بر ضد روحانیون نوشته بود...».

مرحوم طباطبایی... به بهبهانی می‏گوید:

آقا شما مقاله صور اسرافیل را خوانده‏اید؟ بهبهانی با خونسردی جواب می‏دهد: بلی. طباطبایی با عصبانیت می‏گوید: نویسندگان این مقاله کافرند و به اسلام توهین کرده‏اند و واجب القتل اند.

در پی این حکم مرحوم طباطبایی، میرزا قاسم خان صور اسرافیل بعد از توقیف و رفع آن، نامه ای به مرحوم طباطبایی نوشت تا خود و همکارانش را تبرئه کند.

جسارت این نشریه، در بین مردم مسلمان بازتابی تند یافت و شخصیتی چون سیدمحمد طباطبایی را آزرده و برآشفته ساخت.

4. سیدعبدالله بهبهانی: وزیر علوم! صور اسرافیل را توقیف و تنبیه کنید!

سیدعبدالله بهبهانی، پیشوای دیگر مشروطه نیز طی نامه‏ای به مخبرالسلطنه، وزیر علوم، خواستار توقیف روزنامه و تنبیه مدیر آن گردید:

... امروز جمعی از اهل علم و غیره، جریده صور اسرافیل را ارائه به داعی کرده

و بعضی امور غیرلایقه در آن درج بود، دیدم. علاوه بر اینکه حقیقتاً درج این گونه مطالب در روزنامه و نشر آن، با لوازم اسلامیت سازش ندارد. گمان دارم

این مطالب به همین زودی موجب فساد عظیمی در دارالخلافه و سایر بلاد

شود. آخر خودتان ملاحظه بفرمایید که اگر بنا باشد در روزنامه[ای] که در

پایتخت اسلام طبع می‏شود، صریحاً نوشته شود که هزار و سیصد سال کسی

پیدا نشده است که در مقابل نصارا سخن حسابی ‏بگوید...، دیگر برای اسلام چه باقی می‏ماند؟! و این چنین تعرض به علمای اعلام به طوری که موجب توهین [به] نوع است و به تمام اهل علم برمی‏خورد...؛ جداً از جناب اجل عالی می‏خواهم که فوراً این روزنامه توقیف، و مدیر آن را هر کس است به سیاست لازمه، تنبیه بفرمایید. خیلی فوری این اقدام را فرموده و داعی را مستحضر دارید...

26 جمادی الاولی 1325 ق.

گزارشی اجمالی از محتوا و مبانی هفته نامة صور اسرافیل

پرداختن به تمام مطالبی که در صور اسرافیل نوشته شده، فرصتی دیگر می‏طلبد، اما به طور گذرا به محتوای آن نشریه و اندیشة نویسندگان و گردانندگان آن اشاره می شود.

به طور کلی اندیشة گردانندگان هفته نامه، یعنی میرزا علی اکبرخان دهخدا، میرزا جهانگیرخان شیرازی، معروف به صور اسرافیل و دیگر همکارشان میرزا قاسم خان و چاپ آن نشریه، بر مدار زیر بود:

1. دین ستیزی، تخریب، تحریف دین، شبه افکنی و هتاکی

هفته نامة صور اسرافیل، شرع و مشروعه خواهی و مشروعه خواهان را خرافه، اوهام، مضحک، مزخرفات و کهنه‏پرستی نامیده است. گاهی به کنایه و گاهی هم صریح علیه اعتقادات مردم قلم زده و گاهی هم خیلی راحت به بهانة جسارت به علما، در حقیقت به خدا و قرآن ایراد گرفته و به حکم روشن اسلام تعرض کرده است.

2. اهانت به حکما، فقیهان و دانشمندان مسلمان

هفته نامة صور اسرافیل، به تمام علما، حکما و دانشمندان ایرانی جسارت نمود. صوراسرافیل در یکی از شماره‏های خود، مقاله‏ای را به چاپ رساند که در واقع، ادعانامه‏ای تند علیه تمامی حکما و متکلمان بزرگ مسلمان کشورمان بود! او بود که چنین نوشت:

حکمت و کلام ما، معجونی است مضحک از خیالات بنگی های هند، افکار بت پرست‏های یونان، اوهام کاهن های کلده، و تخیلات رهابین یهود. پیشوایان پرستندگان گَنگ، علمای عابدین لاما و رؤسای عناصرپرستان هند، هر یک اقلاً یک یا دو کتاب مختصر و مفصل در فلسفه مذهب باطل خود نوشته در میان ملت و امت خویش انتشار می‏دهند، اما در هزار و سیصد سال، شهوت ریاست، لذت اصوات نِعال و حرص قُربِ سلطان، به علمای ما فرصت نداد که فلسفه اسلامی را از این مزخرفات جدا کرده و یک رساله مختصر مشتمل بر حکمت طریقه حقه خودشان به زبان عوام، نوشته‏، منتشر کنند... .

3. تخریب عالمان و روحانیان و اهانت های عجیب به علمای مشروطه خواه

از جمله رسالت های این هفته نامه، جسارت و تخریب علمای دین، به ویژه عالمان مشروطه خواه، مانند مرحوم کنی، مرحوم میرزاحسن آشتیانی، شهید شیخ فضل الله نوری، محمد آملی، ابوطالب زنجانی، سیدعلی آقا یزدی، میرزا هاشم تبریزی، میرزاحسن مجتهد تبریزی و مرحوم آخوند ملاعباس بود. این تخریب ها در غالب آن 35 شماره به چشم می خورد.

میرزا جهانگیرخان و دهخدا در آن نشریه، این گونه لب به جسارت می گشایند و خطاب به همة مردم ایران می‏نویسند:

... اگر همه اهل ایران با شما کهنه پرستان هم عقیده باشند جمعیتتان بالغ بر سی کرور نخواهد شد. سه هزار و یکصد کرور آدم های دنیا که تمام با عقاید ما شریک اند، شما را خوا نا خوا [خواه، ناخواه]، مجبور به قبول این اصول مسلمه ‏خواهد کرد... . عنقریب سیل این خیالات تازه، اراضی مقدسه شما را گرفته، لوث این اوهام و خرافات مندرسه شما را از روی زمین خواهند شست.

همین نشریه و گردانندگان و گردان آنها به بانگ بلند، فریاد برمی‏دارد که:

قوانینی که به تأیید مجتهد بخواهد باشد، آن قانون به کلی بی مصرف و به قدر ذره‏ای، معنی نخواهد داشت.

نشریه صور اسرافیل، در یک تهمت عظیمی پا را از این هم فراتر گذاشته و

نوشته است:

علت جایگاه و پایگاه داشتن علما نزد مردم ایران، دو امر بیشتر نیست: یکی جهل، دیگری عادت به تعبد. در مدت هزار و سیصد سال... چنان ما را به تعبد و قبولِ کورکورانه اصول و فروع خودمان نمودند و چنان راه غور و تأمل و توسعه ‏افکار را بر روی ما سد نمودند که... .

نشریه، جسارت به سید میرزا ابوطالب موسوی، معروف به میرزا ابوطالب زنجانی را چنین ‏با تمسخر یاد کرده است:

بقیه سال نامه و هم درین سال جناب عالم بما فی السموات و ما فی الارض و ما بینهما و ما تحت الثری، یعنی آقا سیدابوطالب زنجانی که چند دفعه در زمان های پیش، شیخ فضل الله را تکفیر کرده[؟!] دوباره به صحت عقاید شیخ معتقد شده و در لوطی‏بازی...، درست مثل میمون های هند، تقلید شیخ را بیرون می‏آورد.

میرزا ابوطالب به صدق و صفا و علم و تقوا معروف بود به گونه‏ای که مُهر او و شیخ نزد قضات دادگستری، ارج و اعتبار خاصی داشت به گونه‏ای که تا مدت‏ها بعد نیز هر جا مهر آن پاکان را بر پای سندی می‏دیدند، قضات می‏گفتند که کار ما آسان شد، زیرا که مهر شیخ و ابوطالب، ناسخ و منسوخ ندارد. تفصیل این ‏مسائل را در مقاله ای دربارة میرزا ابوطالب آورده ایم.

هفته نامه، خطاب به علما و مراجع دینی می نویسد:

...سیدعلی آقا و شیخ فضل الله و عاملی[آملی] و رستم آبادی و سیدمحمد تفرشی و حاج میرزا ابوطالب زنجانی و نقیب السادات و پسرش و اکبرشاه و حاج میرزا لطف الله روضه خوان و سلطان العلماء و جمعی دیگر از سید و آخوند را... پلوهای‏ چرب پر ادویه و قرابه‏های عرق محله همه را گرم کار کرد.

ناظم الاسلام کرمانی، ثقةالاسلام تبریزی، فریدون آدمیت و... نوشته‏اند که صور اسرافیل و یارانشان، منبع فساد و عناد و آشوب و خرابی و ترور بودند؛ نه ‏شیخ فضل الله و دیگر علما.

4. ترویج اندیشه‏های ماسونی و غربی

معرفی و تبلیغ کتاب‏های میرزا ملکم خان و افکار ماسونی ها در نشریة صور اسرافیل، جلوه‏ای خاص دارد که نشانه گرایش نویسندگان این روزنامه به افکار غربی و ماسونی است. صور اسرافیل گاهی با تیتر «مژده» و زمانی با عنوان «بشارت» ـ در اینجا به کنایه، مردم ایران را مرده‏های چند هزار ساله گورستان‏های غفلت و نادانی می‏داند که تنها با خواندن و عمل به کتاب‏های ملکم خان، بیدار می‏شوند! تا بستری برای تبلیغ نوشته‏های ملکم خان ارمنی فراهم سازد! ـ و بارها هم در قالب «اطلاعیه» برای کتاب‏ها، روزنامه‏ها و مجموعه آثار (کلیات) ملکم خان، تبلیغ فروش آنها را می‏کردند.

نشریه صور اسرافیل می‏نویسد: «... همان‏ انجمن (ماسونیک) است که موجب آبادی دنیا و رفع خرافات و اوهام باطله می باشد».

اسماعیل رائین در مورد فراماسون ها ‏می‏نویسد: ماسونی‏ها نه تنها برای ایران نکبت به بار آوردند، بلکه برای انگلیس نیز هم. او در آخر جلد اول کتابش، به اشاره‏ای معنادار با این عبارت «پوزش و تأسف» از خراب کاری‏های ماسونرها و خرابی ایران به دست آنها با تأسف و تأثر یاد کرده است. همین نویسنده در عبارتی کوتاه و گویا نوشته است:

کاری که فراماسون‏های انگلیسی و ایرانی عالماً و عامداً با میهن ما کردند، عواقب نکبت باری داشت که بدبختی آن بعدها دامنگیر خود انگلیسی‏ها نیز گردید.

5. جسارت های ناموسی و خلاف ادب به ایرانیان و تحقیر ملت

سردبیر سابق و همه کارة کنونی نشریه، بعد از آنکه از طریق سفارت انگلیس به خارج از کشور فرار داده می‏شود، به شهر ایوردون در سوئیس می‏رود و در یکی از ستون‏های همان «چرند پرندِ» صور اسرافیل می‏نویسد:

... یکصد و هشتاد هزار نفر اهل رشت اگر همیشه زیردست چهارده پانزده نفر فراش و پیشخدمت و مشت و مال چی و آفتابه لگن گذار حکومت نباشند، ناخوش می شوند. همان طور که اهالی رشت، شیراز، اصفهان، بلوچستان، خوزستان، کرمانشاهان، لرستان، عراق، کردستان و یزد، اگر سالی چندین صد دختر باکره و هزارها طفل امرد برای اندرون آبدارخانه‏های حکام ندهند، ناخوش می‏شوند. و همان طور...؛ ای ادبای ایران[!] الان شما یک سال و نیم است به چرند و پرند نوشتن دخو عادت کرده اید و خوب می دانید چرند و پرند نوشتن یعنی چه.... به بینید[ببینید] من هرگز در تمام عمر باین [به این] چرند و پرندی نوشته ام یا شما در عمرتان خوانده اید.

6. اهانت به شعائر دینی

نشریه و انتشاردهندگانش، به بهانه های مختلف به مسخره کردن و تخریب حجره و حوزة درس و عالمان و دیگر شعائر و مظاهر دینی مردم پرداخته است.

7. ترویج باستان گرایی

نشریة صور اسرافیل، به طور صریح و بی پرده به ترویج باستان گرایی می پرداخت و از مزدک و مجوس و کاوه و کامبیز و نادر و دیگر سلاطین! آن هم بدون نامی از اسلام یا خدمات متقابل ایران و اسلام تعریف می کرد!

این هفته نامه، سراسیمه و تناقض گویان، منتشر می شد و به قول کسروی «با نفاق و دورویی». گاهی ـ همان طور که پیش تر دیدیم ـ از باستان پرستی قلم می زد و زمانی از غرب گرایی! نشریة صور اسرافیل ـ در اواخر کار ـ بی پرده تر از قبل می نوشت. در یکی مانده به آخرین شماره اش دربارة یکی از مهم ترین دستورها و نشانه های اسلام، یعنی تقسیم کار در خانواده و ریش مردان و نیز به طور ضمنی به تمسخر دعا و نیایش می پردازد و می نویسد:

حالا من صریح می گویم و وجدان تمام وزرا و وکلا و اولیای امور را شاهد می گیرم که اصل خرابی مملکت و بدبختی اهل ایران همان اعتقاد کاملی است که...؛ دیگر عقل من به جایی نمی رسد بروند ختم عمن یجیب بگیرند... این اولش و این هم آخرش دخو

8. ترویج آزادی مطلق؛ بدون قید شرع و عقل

نشریة صور و گردانندگان سه گانه اش، برای دستیابی به آزادی مورد نیازشان به انبیا نیز افترا بستند و به آرامی دست وحی را از زندگی اجتماعی و تعیین آزادی کوتاه کردند. آنان می گفتند که چون نوع بشر بر اساس طبیعتش در تشخیص کمال، قادر است! حد و مرزی برای محدود کردن آزادی ندیده اند؛ مگر ضرر به آزادی دیگران! عین قول و قلم آنها را بنگریم که خود گویا و روشن است. آنان نوشته اند:

معنی آزادی که تمام انبیا و حکما و علمای دنیا مستقیم یا غیرمستقیم برای تکمیل معنی آن کوشیده اند... همین است که مدعیان تولیت قبرستان ایران کمال انسان را به معرفی های حکیمانة خودشان محدود نکرده و اجازه فرمایند تا نوع بشر به همان وسائل خلقتی در تشخیص کمال و پیروی آن بدون هیچ دغدغة خاطر ساعی باشند. معنی آزادی چیست؟... [ابتدا می نویسد]: آزادی رفتار نمودن انسان است در تمام امور مشروعه خود به نحو دلخواه. آیا سرحدی برای این رفتار دلخواه هست؟ سرحد این رفتار دلخواه تنها آزادی دیگران است... یعنی سرحد این آزادی تا آنجا منبسط می شود که به آزادی دیگران صدمه[ ای] نرساند. حدود آزادی هر فرد هیئت دیوار آزادی فرد دیگر است.

نتیجه

در این مقال پس از اشاره به احوال نشریه و ناشرانش، بر اساس سند و مکتوب بی واسطه، که در کمال آزادی و اوج اختیار و قدرت آن را نگاشته اند، ناشران نشریة طلوع مشروطیت ایران به هیچ خط قرمزی اعتقاد نداشتند. از همه بد می گفتند و مخالف همه چیز بودند، بازار را آشفته می کردند دم از قانون و ترقی می زدند ولی به منطق جنگل عمل می کردند؛ به گونه ای که نه تنها مردم را به خود، بلکه به مشروطه هم بدگمان و متنفر می کردند.

مجموعه عملکرد آنان موجب به فعلیت رسیدن استبداد محمدعلی شاه و انزوا و اعدام علما گردید. سرانجام، آنان به دامن بیگانه پناه بردند و در کنار پهلوی قرار گرفتند و بنیانگذار حکومت استبدای رضاخان شدند. اینان دم از ترقی خود و تحجر علما می زدند!

منابع

ـ آدمیت، فریدون، فکر آزادی و مقدمه مشروطیت، تهران، سخن، مهرماه 1340.

ـ آدمیت، فریدون، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، (ج 2، مجلس اول و بحران آزادی)، تهران، روشنگران، بی تا.

ـ ابوالحسنی منذر، علی، «مشروطه و رژیم پهلوی؛ پیوندها و گسست ها» تاریخ معاصر ایران، ش 15 و 16، زمستان 1379.

ـ استادی، رضا، بررسی لغت نامه دهخدا، قم، فرا نشر، 1377

ـ اعظام قدسی، حسن (اعظام الوزاره)، خاطرات من یا تاریخ صد ساله ایران، تهران، نشر کارنگ، 1379 ش.

ـ اقبال، عباس، مجله یادگار، سال سوم، شماره 2 و 8.

ـ احمدی خواه، علی «فقیه فداکار» گلشن ابرار، قم، چ نشر نورالسجاد?، 1386.

ـ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری، تهران، زوّار، 1347ش.

ـ ترکمان، محمد، رسائل، اعلامیه‏ها و... ، چ مهتاب، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، [بی‏تا].

ـ ثقةالاسلام تبریزی، میرزا شفیع، مجموعه آثار قلمی ثقةالاسلام، به کوشش نصرت الله فتحی، تهران، انجمن آثار ملی، 1354.

ـ دولت آبادی، میرزا یحیی، حیات یحیی، تهران، کتابفروشی ابن سینا، چاپ تهران مصور، [بی تا].

ـ دهخدا، میرزا علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چ دوم از دوره جدید، 1337.

ـ رابینو، ه. ل، روزنامه های ایران از آغاز تا سال 1329 ق / 1289 ش. (برداشتی از فهرست رابینو، ترجمه و تدوین جعفر خمامی زاده)، تهران، اطلاعات، 1372 ش.

ـ رائین، اسماعیل، اسناد و خاطره های حیدر عمو اغلی (جلد دوم)، بی جا، بی نا، 1358.

ـ ـــــــــ ، فراموشخانه و فراماسونری در ایران، تهران، امیرکبیر، چاپ سپهر، چ چهارم، 1357 ش.

ـ رئیسی نیا، حیدر عمو اغلی گذر از طوفان ها، بی جا، انتشارات دنیا، فروردین 1360.

ـ رضا زاده ملک، رحیم، چکیدة حیدرخان عمو اغلی، تهران، دنیا، 1352 ش.

ـ زاهد زاهدانی، سیدسعید، بهائیت در ایران، با همکاری محمدعلی سلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ سوم، 1384.

ـ شریف کاشانی، محمدمهدی، واقعات اتفاقیه در روزگار، به کوشش منصوره اتحادیه، سیروس ‏سعدوندیان، تهران، چاپ نقش جهان، 1362 ش.

ـ شیفته، نصرالهس، رجال بدون ماسک ایران، تهران، چاپ تابان، بی نا، بهمن 1331.

ـ صفایی، ابراهیم، رهبران مشروطه(دورة اول)، تهران، چاپ محمدحسن علمی، انتشارات جاویدان، چ دوم، خرداد1362.

ـ ـــــــــ ، ده نفر پیشتاز، تهران، شرق، بی تا.

ـ ـــــــــ ، تاریخ مشروطیت به روایت اسناد، تهران، ایرانیاران، 1381.

ـ عین السلطنه، قهرمان میرزا (سالور)، روزنامه خاطرات، به کوشش مسعود سالور، ایرج افشار، تهران، اساطیر، 1377 ش.

ـ کرمانی، محمد ناظم الاسلام: تاریخ بیداری ایرانیان، تهران، آگاه، چ چهارم، 1362.

ـ کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، تهران، امیرکبیر، چ پنجم، 1340.

ـ مجلس شورای اسلامی، همایش یکصدمین سالگرد نهضت مشروطیت، (خبرنامه شمارة 1) مجلس شورای‏اسلامی، تهران، 14 و 15 مرداد 1385.

ـ گوبینو، کونت، «امیرکبیر 1 و 2 و 3»، مجله محیط (به انضمام خاطرات مطبوعاتی استاد سیدمحمدمحیط طباطبایی)، به کوشش و با مقدمه سیدفرید قاسمی، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‏ها، 1374.

ـ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجار، تهران، علمی، 1324.

ـ ملک زاده، مهدی خان، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران، سخن، 1383.

ـ مؤسسه قدر ولایت، تاریخ تهاجم فرهنگ غرب (نقش روشنفکران وابسته)، ناشر مؤسسه قدر ولایت، بی جا، چاپ سهند، 1374.

ـ میرزا علی اکبر دهخدا و میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل، صور اسرافیل (دوره کامل؛ مجموعه متون و اسناد تاریخی، کتاب پنجم) قاجاریه، تهران، نشر تاریخ ایران، 1361 و 1403 ق.

ـ ولایتی، علی اکبر، مقدمه فکری نهضت مشروطیت، بی جا، نشر فرهنگ اسلامی، تابستان 1368.

ـ هدایت، مهدی قلی خان (مخبرالسلطنه)، طلوع مشروطیت، به کوشش امیر اسماعیلی، بی جا، نشر جام، 1363.