، سال ششم، شماره اول، بهار 1388، 149 ـ 166

عبدالله بن جعفر و قیام کربلا

عبدالرضا عرب ابوزیدآبادی*

چکیده

عبدالله بن جعفر بن ابی طالب از شخصیت های مشهور تاریخ اسلام و از اصحاب نزدیک امامان نخستین شیعه است. او رسول خدا? را درک کرده و از آن حضرت نیز روایاتی نقل نموده است. عبدالله نزد مورخان شیعه و سنی از جایگاه والایی برخوردار است و از او با احترام یاد کرده اند. روایات فراوانی از او نقل شده است. با اینکه او از اصحاب خاص و نزدیک امام حسین? و از چهره های برجسته هاشمی بود، ولی در قیام کربلا حضور نداشت. درباره علت حضور نداشتن او در قیام کربلا دیدگاه های گوناگونی وجود دارد که در نوشته حاضر، بررسی می شود.

کلید واژه ها: امام حسین?، عبدالله بن جعفر، قیام کربلا و بنی امیه.

مقدمه

عبدالله بن جعفر بن ابی طالب نخستین مولود اسلام در حبشه و اولین فرزند جعفر طیار است. تولد او را در سال سوم بعثت دانسته اند. او هنگام هجرت پیامبر به مدینه ده ساله بود در سال 80 ق (با اندکی تفاوت در نقل ها) در نود سالگی از دنیا رفت و در مدینه یا ابواء به خاک سپرده شد.

عبدالله بن جعفر فردی بزرگوار و بسیار بخشنده و سخاوت مند معرفی شده است. در تاریخ به او لقب «جواد، بحرالجود و قطب السخاء» داده اند. عبدالله به واسطة موقعیت خانوادگی و جایگاه والای پدر بزرگوارش، نزد رسول خدا? و امام علی? مورد احترام بود.

پس از شهادت پدرش، پیامبر برای تفقد و دلجویی به خانه آنها رفت و آنان را مورد محبت و ملاطفت خاص خود قرار داد و فرمود: من سرپرست آنها در دنیا و آخرت هستم و فرمود: عبدالله در خلقت، خصلت شبیه من است. همچنین زمانی دیگر در حق او چنین دعا فرمود: «پروردگارا برای جعفر ذریه نیکو قرار ده و به بیع عبدالله، برکت عطا کن».

عبدالله بن جعفر هنگام صلح و جنگ مورد اعتماد و طرف مشاوره امیر مؤمنان علی? و امامان دیگر بود. در جنگ صفین یکی از فرماندهان سپاه امام علی? و نیز یکی از شهود حکمیت از طرف علی? بود. امام علی? هنگام عزل و نصب فرماندهان با او مشورت می کرد. وی از جمله کسانی بود که هنگام تبعید ابوذر به ربذه در کنار علی? حضور داشت و او را بدرقه کرد. همچنین طبق دستور امام بر ولید بن عقبه حد جاری کرد. او در مراسم تغسیل و تکفین امیرمؤمنان? که شبانه و بدون اطلاع عموم صورت گرفت نیز حاضر بود.

بعد از شهادت امام علی? نیز در کنار امام حسن? قرار گرفت. در جریان حرکت سپاه امام به سوی لشکر معاویه از حریم خاندان امامت دفاع کرد. همچنین وی بارها عشق و علاقه و ایمان خود را به امام حسین? ابراز نمود، از جمله وقتی معاویه دختر عبدالله بن جعفر (ام کلثوم) را برای پسرش یزید خواستگاری کرد او در جواب گفت: «مرا امیری است که بی اذن او کاری نکنم» و این گونه اختیار دخترش را به حسین بن علی? واگذار کرد.

عبدالله بن جعفر از جملة کسانی بود که در اثبات ولایت امیرالمؤمنین علی? به حدیث غدیر تمسک جست و نام خود را در زمرة راویان حدیث غدیر ثبت کرد.

احتجاج ها و مناظره های کوبنده و سخنان قاطع او در دفاع از ولایت نشان از ایمان و اعتقاد کامل او به امامت و ولایت دارد. او در گفتن سخن حق، بی پروا بود و بارها در حضور معاویه از حقانیت اهل بیت و نامشروع بودن حکومت بنی امیه سخن می گفت. در تاریخ، سخنان و مناظره های او با بنی امیه ثبت شده است. عملکرد مهم سیاسی او خودداری از بیعت با یزید بود. معاویه برای بیعت گرفتن از عبدالله به او چنین نوشت:

می دانی که من تو را بر دیگران مقدم داشته ام، ولی گزارش هایی از تو به من رسید که آنها را خوش ندارم. اگر بیعت کنی مورد تقدیر و سپاس قرار می گیری، ولی اگر خودداری ورزی به اجبار بیعت خواهی کرد. عبدالله در پاسخ نوشت: نامة تو رسید و از مضمون آن آگاه شدم. نوشته ای که مرا بر دیگران مقدم می داری. اگر چنین کنی به بهرة خود رسیده ای و اگر خودداری ورزی نسبت به خود کوتاهی کرده ای. اما اینکه نوشته ای مرا بر بیعت با یزید مجبور می کنی ما نیز تو و پدرت را بر اسلام مجبور کردیم و شما را برخلاف میلتان وارد اسلام کردیم.

هنگامی که معاویه در سال 50 ق به منظور گرفتن بیعت برای یزید به مدینه سفر کرد و با بزرگان قبایل، از جمله عبدالله بن عباس، عبدالله بن جعفر، عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبیر به طور خصوصی دیدار کرد و آنها را به بیعت با یزید دعوت کرد، عبدالله بن جعفر با سخنان قاطع و کوبندة خود، نقشه های معاویه را نقش بر آب کرد و به بیعت با یزید پاسخ منفی داد و بر حقانیت اهل بیت و خاندان رسول خدا? بر ولایت و خلافت تأکید کرد. بنابراین مواضع سیاسی عبدالله و مخالفت های او با بنی امیه دلیل روشنی بر اعتقاد راسخ او به مبارزه با امویان است.

از آنجا که او از خواص شیعیان ائمه? و از نزدیک ترین افراد به خاندان اهل بیت? است، مطالعة زندگانی و عملکرد او اهمیت خاصی دارد. در این میان، عملکرد او دربارة قیام عاشورا و تعامل وی با نهضت امام حسین? با ابهاماتی روبه روست. در حقیقت، این پرسش که چرا عبدالله بن جعفر در قیام عاشورا و کاروان امام حسین? حضور نداشت، پرسشی را برای محققان ایجاد کرده است. پژوهشگران دربارة علل حضور نداشتن وی در کربلا و عدم همراهی او با امام حسین? اظهار نظرهای متفاوتی کرده اند. برخی کوشیده اند بر اساس شواهد تاریخی، عدم حضور او را به گونه ای توجیه کنند تا به اعتقاد و ایمان و وفاداری عبدالله بن جعفر نسبت به امام حسین? و قیام کربلا خدشه ای وارد نشود. از سوی دیگر برخی معتقد ند که دیدگاه عبدالله بن جعفر درباره قیام کربلا با دیدگاه امام حسین? متفاوت بوده، از این رو امام را همراهی نکرده است. هر یک از این دو دیدگاه بر شواهد و قراین تاریخی خاصی استوارند که در ادامه به آنها پرداخته می شود.

الف) شواهد و قراین تاریخی موافقت عبدالله بن جعفر با قیام حسینی

1. همراه کردن همسر و فرزندان خویش با امام حسین?

آنچه می تو اند دیدگاه عبدالله را نسبت به حرکت امام حسین? روشن سازد همراه ساختن خانواده اش با کاروان حسینی است. چگونه ممکن است فردی با حرکت و قیامی موافق نباشد و به آن اعتقاد نداشته باشد اما بهترین عزیزان خود را به حضور و شرکت در آن تشویق و ترغیب نماید؟ بی شک اگر عبدالله با قیام امام حسین? و مبارزه با بنی امیه مخالف بود، هیچ گاه اجازه نمی داد، فرزندان عزیزش در این راه قربانی شوند، در حالی که او همسر بزرگوارش زینب کبرا و دو فرزندش عون و محمد را همراه کاروان امام حسین? فرستاد و آنها را سخاوت مندانه در راه امام خویش قربانی کرد.

2. واکنش عبدالله بن جعفر پس از شهادت امام حسین?

واکنش عبدالله بن جعفر پس از شنیدن خبر شهادت امام حسین? و فرزندانش عون و محمد گویای ایمان و اعتقاد او به قیام امام حسین? است. مورخان نوشته اند که: پس از بازگشت بازماندگان امام حسین? به مدینه یکی از غلامان عبدالله بن جعفر به نام ابوالسلاسل نزد او رفت و شهادت پسرانش را به او تسلیت گفت. عبدالله کلمة استرجاع بر زبان آورد. غلام گفت: این مصیبتی است که از حسین بن علی به ما رسیده است! عبدالله بن جعفر او را با نعلین خود راند و گفت: ای کثیف زاده! آیا به حسین چنین چیزی را می گویی؟ به خدا سوگند اگر نزدش می بودم دوست می داشتم که تا کشته نشوم از او جدا نگردم. به خدا سوگند من آنها را سخاوت مندانه در راه حسین داده ام و مصیبت آنها بر من گران نیست، زیرا آنان در راه برادرم و پسرعمویم به شهادت رسیدند و همراهش شکیبایی ورزیدند. آن گاه رو به اهل مجلس کرد و گفت: الحمدلله با این که مصیبت حسین بر من گران است اما اگر نتوانستم او را یاری دهم فرزندانم او را یاری دادند.

این سخنان جای هیچ شک و ابهامی را دربارة دیدگاه عبدالله با قیام امام حسین? باقی نمی گذارد و بیانگر اعتقاد والای عبدالله بن جعفر به قیام امام حسین? و آگاهی و معرفت او به نهضت حسینی و ارزش و فضیلت خون شهیدان است. او علاقة خود را به شهادت در رکاب حسین? شجاعانه بیان می کند و هرگونه اتهام ترس و تردید را از خود دور می کند.

3. نامة عبدالله بن جعفر به امام حسین?

با توجه به موارد پیش گفته، اصل اعتقاد عبدالله بن جعفر به قیام علیه بنی امیه به خوبی روشن است، با این حال یکی از شواهدی که موجب مبهم شدن این مسئله می شود، نامة او به امام حسین? برای منصرف کردن آن حضرت از رفتن به عراق است. ابتدا متن نامة عبدالله بن جعفر و پاسخ امام مرور و سپس بررسی می شود.

نامة عبدالله به امام حسین? چنین است:

بسم الله الرحمن الرحیم. به حسین بن علی از عبدالله بن جعفر. اما بعد تو را به خدا سوگند می دهم که از مکه خارج نشوی. من از کاری که آهنگ آن را داری بر تو بیمناکم و ترس آن دارم که خود و خاندانت در آن به هلاکت برسید. اگر تو امروز هلاک شوی نور زمین خاموش خواهد شد، زیرا تو پرچم هدایت یافتگان و امیرمؤمنانی. در رفتن شتاب مکن زیرا من نیز به دنبال نامه هستم. والسلام.

پاسخ امام به نامة او چنین است:

اما بعد نامه ات به من رسید و آن را خواندم و منظورت را دریافتم. به آگاهی تو می رسانم که من جدّم رسول خدا را به خواب دیدم، او از کاری به من خبر داد و من در پی آن می روم، خواه به سودم باشد یا به زیانم. به خدا سوگند! ای پسرعمو چنانچه من در لانة هر جنبنده ای از جنبندگان روی زمین باشم مرا بیرون کشیده به قتل خواهند رساند. به خدا ای پسرعمو آنان ستم خواهند کرد، همان گونه که یهود نسبت به روز شنبه ستم ورزیدند. والسلام.

از نامه عبدالله به امام حسین? چند مطلب استفاده می شود:

1. اعتقاد او به مقام والای امامت و شأن و جایگاه باعظمت آن. عبارات هایی نظیر «نور زمین»، «روح هدایت» و «امیر مؤمنان» گویای این اعتقاد است.

2. دلبستگی و وفاداری او به امام حسین?، زیرا او هم از شهادت امام و یاران و خاندانش دل نگران و مضطرب است: «ترس آن دارم که خود و خاندانت در آن به هلاکت رسید» و هم از لحاظ اجتماعی و سیاسی نگران وضعیت جهان اسلام است؛ او آیندة جهان اسلام را بعد از شهادت حسین تاریک می بیند: «ترس آن دارم که نور زمین خاموش شود، زیرا تو روح هدایت و امیر مؤمنانی».

3. درخواست تغییر شیوة مبارزه از امام. نامة عبدالله بن جعفر به امام رنگ و بوی مشاوره و خیرخواهی و دلسوزی دارد. عبدالله همچنانکه تلاش می کرد امامان قبل را با نظرهای مشورتی خود یاری دهد اینجا نیز درصدد است تا نظر خود را دربارة شیوة قیام و حرکت امام حسین? به اطلاع آن حضرت برساند. او به خوبی از سرنوشت حرکت امام به عراق آگاه است و نیک می داند که این سفر پیامدی جز شهادت امام و یارانش در پی ندارد. او نگران است که مبادا با شهادت امام شیرازة نظام از هم پاشیده شود و جامعة اسلامی با فقدان امام و رهبری الهی روبه رو گردد. از این رو می کوشد تا امام را از سفر به کوفه منصرف سازد و حتی از طریق گفت وگو و میانجی گری میان امام حسین? و بنی امیه از وقوع حادثه ای دلخراش جلوگیری کند.

4. معذور بودن عبدالله در نپیوستن به امام

از آنچه گفته شد اصل اعتقاد عبدالله به قیام کربلا و عشق و علاقة او برای شهادت در راه امام حسین? ثابت شد، اما اینکه چرا عبدالله بن جعفر خود شخصاً در قیام عاشورا حضور نداشت و امام را همراهی نکرد، تاریخ در این باره ساکت است و از متون اصیل تاریخی چیزی به دست نمی آید. البته در برخی از آثار متأخرین احتمالاتی به عنوان عذر عبدالله بن جعفر در نپیوستن او به امام بیان شده است که مهم ترین آنها چنین است:

1. نابینا بودن وی، چنانکه گفته شده: «وکان تاخره عن حضور الطف ذهاب بصره؛ دلیل عدم حضورش در قیام عاشورا نابینا بودن او بود».

2. احتمال مأموریت داشتن او از سوی امام در مدینه، مانند مأموریت حفظ جان بنی هاشم، زیرا با خروج امام و دیگر بزرگان بنی هاشم از مدینه هرگونه توطئه و دسیسه ای برای نابودی بنی هاشم پیش بینی می شد، از این رو، شخصیتی همچون عبدالله بن جعفر می توانست از هرگونه خطری که بنی هاشم را تهدید می کرد، جلوگیری کند.

3. کهولت سن، زیرا او در این هنگام حدود هفتاد سال داشت و طبعاً آمادگی لازم و توان جسمانی مناسب برای جهاد نداشت.

البته موارد یاد شده بر اساس حدس و گمان است و شواهد تاریخی آن را تأیید نمی کند، از جمله نابینایی عبدالله بن جعفر که در منابع اصیل تاریخی به آن اشاره ای نشده است، همین طور کهولت سن او نیز نمی تواند مانع جدی به شمار آید، زیرا او در این هنگام حدود 71 ساله بوده می توانست با امام هجرت کند، چنانکه طبق برخی نقل ها چند سال پس از عاشورا نیز از مدینه به دمشق مسافرت کرد. علاوه بر این، در سپاه امام افراد کهنسالی نظیر حبیب بن مظاهر، مسلم بن عوسجه، انس بن حارث و... حضور داشته اند.

احتمال مأموریت داشتن عبدالله از سوی امام گرچه با شخصیت و جایگاه او سازگار است، اما هیچ شاهد و قرینة تاریخی بر آن دلالت نمی کند. علاوه بر این اگر ثابت شود که محمدحنفیه از طرف امام مأمور کنترل اوضاع مدینه بوده، دیگر مأموریت عبدالله بن جعفر چندان پذیرفته نیست. البته درباره محمدحنفیه نیز مسئله کنترل اوضاع مدینه مطرح نبوده، بلکه چون امام، عدم تمایل او را برای همراهی تا مکه احساس کرد، با ماندن او در مدینه موافقت کرد تا اخبار مدینه را به امام برساند.

ب) شواهد و قراین تاریخی مخالفت عبدالله بن جعفر با قیام حسینی

اما شواهدی که نشان می دهد عبدالله بن جعفر به رغم ایمان و اعتقاد به اصل مبارزه با بنی امیه، به شیوة قیام و حرکت امام به سوی عراق با تردید می نگریسته است، عبارت اند از:

1. امان خواهی از بنی امیه

جدای از نامه ای که عبدالله بن جعفر به امام حسین? نوشت که شاید بتوان آن را نوعی ایستادگی در برابر تصمیم امام نیز تفسیر کرد، امان خواهی او از بنی امیه برای حفظ جان و مال و خاندان امام بسیار عجیب به نظر می رسد.

نامه نگاری او به امام و امان خواهی او از بنی امیه، زمانی صورت گرفته که امام همگان را از تصمیم قاطع خود بر خروج از مکه به سمت عراق آگاه ساخته بود. سخنان امام در مکه، نامه های او به سران قبایل در کوفه و بصره، دعوتنامه های پی در پی اهل عراق از امام و نامه امام به محمد حنفیه و فراخوان بنی هاشم به همراهی و شرکت در قیام، همه و همه نشان می دهد که جامعة اسلامی از تصمیم امام آگاه بوده است. بنابر این، عبدالله بن جعفر در مقایسه با آغاز نهضت امام حسین? فعالیت خود را دیر شروع کرده است. به راستی چرا او در همان مدینه یا هنگام حضور امام در مکه برای منصرف کردن امام از سفر به عراق اقدامی انجام نداد و نظرات مشورتی خود را ارائه نکرد؟

ایستادگی عبدالله در برابر تصمیم جدی امام قابل فهم نیست؛ آیا او نسبت به آگاهی و علم و عصمت امام دچار تردید شده بود که این گونه به جنب و جوش افتاده بود تا امام را از تصمیم و حرکت خود منصرف سازد؟ از عبدالله به عنوان شیعة نزدیک امام چنین امری بعید به نظر می رسد.

به هر حال، آنچه مسلم است آنکه عبدالله بن جعفر تلاشی جدی برای امان خواهی از بنی امیه برای امام حسین? انجام داده است. طبری در این باره می نویسد:

عبدالله بن جعفر نزد عمرو بن سعید بن عاص رفت و ضمن گفت وگو با او اظهار داشت: برای حسین نامه ای بنویس و برایش در آن نامه، امانی قرار بده و به او وعدة نیکی و جایزه بده و در نامه ات به او اطمینان بده و از او بخواه که بازگردد، شاید با این کار اطمینان پیدا کند و بازگردد.

عمرو بن سعید گفت: آنچه می خواهی بنویس و نزد من بیاور تا آن را مهر کنم. به دنبال آن عبدالله بن جعفر نامه را نوشت و نزد عمرو بن سعید آمد و گفت: نامه را مهر کن و همراه برادرت یحیی بن سعید بفرست، زیرا او می تواند به حسین اطمینان دهد و حسین نیز می داند که این پیام تو جدی است. او چنین کرد. یحیی و عبدالله بن جعفر به حسین رسیدند و آن گاه پس از خوانده شدن نامه توسط یحیی بازگشتند و گفتند: نامه را برایش خواندیم و کوشش بسیار به خرج دادیم، عذری که برای ما آورد این بود که گفت: من رسول خدا? را در خواب دیدم و در آن خواب، فرمان کاری را یافته ام که در پی انجام آن هستم، خواه به سودم باشد یا به زیانم. ما گفتیم: آن خواب چیست؟ گفت: با هیچ کس در این باره چیزی نگفته ام و نخواهم گفت تا آنکه پروردگارم را دیدار کنم.

نامة عمرو بن سعید به حسین بن علی? چنین بود:

از عمرو بن سعید به حسین بن علی. اما بعد من از خداوند می خواهم که تو را از آنچه هلاکت می گرداند باز دارد و به راه راست هدایت کند. شنیده ام که آهنگ عراق داری. پناه بر خدا از اینکه تفرقه ایجاد کنی. من بیم آن دارم که در این راه به هلاکت برسی. من عبدالله بن جعفر و یحیی بن سعید را نزد تو می فرستم. همراه آن دو نزد من بیا که در امان هستی و از عطاهای ما برخوردار و به تو نیکی خواهم کرد و با مسالمت در کنار من خواهی بود. من خداوند را بر این وعده هایم گواه می گیرم. والسلام.

امام نیز در پاسخ او چنین نوشت:

اما بعد کسی که به سوی خداوند بخواند و کار نیک کند و بگوید که من از مسلمانانم، چنین کسی با خدا و رسول او سر ستیز و مخالفت برنداشته است. تو مرا به امان و نیکی وعده داده ای (بدان که) بهترین امان ها امان خداوند است. هر کس در دنیا از خداوند نترسد در قیامت از او در امان نیست. از خداوند در دنیا خواهان ترسی هستیم که در آخرت موجب امان ما گردد. اگر تو از نوشتن این نامه قصد ارتباط و نیکی نسبت به مرا داشته ای در دنیا و آخرت پاداشی نیک خواهی یافت. والسلام.

از مطالعه و بررسی این نامه چند نکته به دست می آید:

اولاً: این نامه، مضامینی جسارت آمیز و بی ادبانه نسبت به مقام امام دارد. لحن و ادبیات نامه که عاری از ادب و احترام و معرفت به امام است، نشان می دهد که نویسندة نامه عبدالله بن جعفر نیست، بلکه این نامه بازتاب ادبیات تبلیغاتی اموی است، زیرا آنها خروج بر نظام ستمگر یزید را موجب هلاکت و عامل تفرقه و کوشش برای از بین رفتن وحدت کلمه و جماعت مسلمانان می دانستند. این نامه با نامه ای که پیش از آن از عبدالله بن جعفر خطاب به امام یاد کردیم بسیار متفاوت است. در نامة پیشین، عبدالله امام را «روح هدایت، نور زمین و امیر مؤمنان» خطاب می کند. در حالی که در این نامه، امام عامل تفرقه معرفی شده است و از خدا هدایت امام از گمراهی! طلب شده است.

علاوه بر این، ابن اعثم نویسنده نامه را خود عمرو بن سعید می داند و یادآور می شود که حامل نامه نیز تنها یحیی بن سعید بوده و هیچ کس او را همراهی نکرده است. اگر نویسندة نامه و حامل نامه را طبق روایات طبری عبدالله بن جعفر بدانیم دیگر جای هیچ دفاعی از او باقی نمی ماند، اما ـ همچنانکه گفتیم ـ محتوا و ادبیات نامه با اندیشه ها و روحیات عبدالله سازگار نیست و ابن اعثم نیز او را کاتب و حامل نامه نمی داند.

اما جدای از محتوا و ادبیات نامه، اصل تلاش آشتی جویانة عبدالله بن جعفر بسیار قابل تأمل است، زیرا اگر بپذیریم که عبدالله بن جعفر همواره بازوی مشورتی امامان به حساب می آمده، نامة نخست او قابل توجیه است، اما اقدام او به امان خواهی و تلاش او برای ایجاد آشتی میان امام حسین? و بنی امیه گامی فراتر از مشاوره و خیرخواهی و نوعی تعیین تکلیف برای امام و ایستادگی در برابر نظر امام است. بنابراین، یا باید ماجرای امان خواهی او را از بنی امیه منکر شویم و آن را دروغ تاریخی بدانیم و یا در بصیرت و درایت سیاسی عبدالله تردید کنیم. چگونه ممکن است که او از عمرو بن سعید بن عاص، این اموی ظالم و سرکش، بخواهد تا جان و مال امام حسین? را حفظ کند و به او وعده های مالی و جوایز بدهد تا امام اطمینان کرده از راه خود برگردد! آیا مشکل امام و بنی امیه عدم تأمین مال و جان و دارایی امام بود؟ و آیا با وعده های مالی و دنیوی و جوایز به امام امکان داشت ایشان را از رسالت الهی خود منصرف کرد؟ در شرایطی که امام و شیعیان او به حفظ دین و برخورد با حکومت فاسد و فاجر یزید می اندیشیدند و امر به معروف و نهی از منکر و جهاد در راه خدا را وظیفة خود می دانستند دیگر مذاکره و مصالحه و گفت وگو با یزیدیان چه معنایی می توانست داشته باشد؟ بی تردید سیدالشهدا? میان مذاکره و مصالحه با بنی امیه و میان حفظ دین خدا و اصلاح جامعه و نجات امت اسلامی که برابر با شهادت در راه خدا بود، یکی را باید برمی گزید. پاسخ قاطع امام به امان نامه عمروبن سعید خط بطلانی بر هر گونه امان خواهی ذلیلانه از مستکبران بود. چگونه امام می توانست ذلت امان مردی فاسق و فاجر و ظالم و مستبد را بپذیرد و حال آنکه در منطق امام پذیرفتن امان بنی امیه به معنای از دست دادن امان الهی بود: «بهترین امان ها امان خداوند است»، «هر کس در دنیا از خداوند نترسد در قیامت از او در امان نیست». امام در پایان نامة خود نیز با تردید به این توطئة شوم و امان ذلت بار می نگرد و می فرماید: «اگر تو از نوشتن این نامه قصد نیکی به من داشتی...» و با این عبارت، چهرة مزورانة بنی امیه را برای آیندگان برملا می سازد.

2. روحیه صلح جویانه عبدالله بن جعفر و روابط او با بنی امیه

برخی شواهد نشان می دهد که عبدالله بن جعفر در قیاس با دیگر یاران و اصحاب امام روابط آزادتری با بنی امیه داشته است. او به دلیل داشتن پایگاه اجتماعی قوی، مورد احترام خلفای وقت بود. نوشته اند که معاویه برای او سالیانه یک میلیون درهم مقرری تعیین کرد و هنگامی که یزید به خلافت رسید میزان مقرری او را دو برابر کرد. گاهی عطایای معاویه به عبدالله، به حدی می رسید که اعتراض امویان را در پی داشت. بنی امیه به معاویه می گفتند: برای ما که از نزدیکان تو هستیم صد هزار درهم اختصاص داده ای در حالی که برای عبدالله چنین عطا می کنی. گرچه عبدالله به دلیل سخاوت و بخشش های بی نظیر خود این اموال را غالباً در اختیار نیازمندان و فقرا قرار می داد و خود از آن بهره نمی برد، اما بی تردید بذل و بخشش های معاویه با اهداف خاصی صورت می گرفت. بر این اساس درباره رابطه مالی عبدالله و معاویه شاید بتوان گفت که یکی از اهداف معاویه بزرگ جلوه دادن عبدالله بن جعفر با هدف تحقیر و کاستن از شأن و جایگاه فرزندان علی? بوده است، چنانکه معاویه در برخی مناظره ها و گفت وگو ها به این مطلب اشاره کرده و به عبدالله می گوید:

ای عبدالله چقدر حسن و حسین را بزرگ می شماری، در حالی که آنان بهتر از تو نیستند، پدرشان نیز از پدر تو بهتر نیست و اگر فاطمه دختر پیامبر نبود می گفتم: مادرت اسماء دختر عمیس نیز از او کمتر نیست. عبدالله در پاسخ گفت: به خدا درباره این دو و پدر و مادرشان بهتر از من است... .

به هر حال، تعامل او با بنی امیه و رفت و آمدهایش به دستگاه خلافت بیانگر روحیه تساهل و تسامح سیاسی اوست و نشان می دهد که او با گذشت زمان، بیشتر به صلح و آرامش تمایل یافته تا نزاع و درگیری. بر اساس همین روش، او در واقعة حره نیز برای جلوگیری از بروز جنگ، تلاش کرد و در این باره با یزید صحبت کرد. یزید گفت:

سپاه من آهنگ جنگ با زبیر بن عوام را دارد که در مکه علیه ما قیام کرده. اگر مردم مدینه اقرار به اطاعت کنند کاری به آنان نداریم.

عبدالله به سران مدینه نامه نوشت و آنان را از درخواست یزید باخبر ساخت، ولی آنان از اطاعت یزید سر باز زدند.

همچنین بعدها ـ عبدالله بن جعفر، عبیدالله بن قیس رقیات را که از یاران مصعب بن زبیر بود و عبدالملک مروان حکم قتل او را صادر کرده بود، پناه داد و برای او نزد عبدالملک شفاعت نمود. موارد متعدد دیگری از اقدامات صلح جویانة عبدالله در منازعات اجتماعی و سیاسی ثبت شده است که نشان می دهد عبدالله بن جعفر به رغم روحیة شجاعانه و حق طلبانه، گاه به شیوه های صلح جویانه تمایل داشته است.

نامه های او به امام و تلاش او برای ایجاد صلح و آشتی میان امام حسین?

و بنی امیه نیزشاید حاکی از اعتقاد او به شیوه های دیگر، غیر ازمبارزه و جنگ

بوده است.

نتیجه

عبدالله بن جعفر طیار شخصیت ممتاز و نام آشنای تاریخ اسلام، سوابق درخشان در دفاع از امامان اهل بیت? است. او در گفتار و رفتار، ایمان و اعتقاد خود را به اهل بیت نشان داده است، به ویژه مواضع سیاسی او در برابر بنی امیه که در مناظره های او با معاویه جلوه کرده، حاکی از اعتقاد و وفاداری او به مکتب اهل بیت? و مخالفت با حاکمیت بنی امیه است. البته او نیز در زمره شخصیت هایی است که توفیق حضور در کربلا و قیام عاشورا را نداشته و تاریخ عذر وی را در نپیوستن به کاروان امام، روشن نساخته است. گرچه همسر و فرزندانش سهم بسزایی در یاری کردن به حسین? داشته اند و عبدالله نیز پس از حادثة عاشورا با اظهار تأسف و تألم شدید از خبر شهادت امام، آرزو کرد که ای کاش او نیز در رکاب امام به شهادت رسیده بود و از اینکه فرزندانش جای خالی او را در کربلا پر کرده اند و خود را در راه حسین فدا کرده اند ابراز خشنودی می کرد، با این همه نمی توان نامه های او را به امام درباره بازگرداندن حضرت از حرکت به سوی عراق انکار کرد. او تلاش بسیاری کرد تا امام را از تصمیم جدی خود و قیام بر ضد یزید منصرف سازد، تا آنجا که به رایزنی با بنی امیه پرداخت و از آن ها خواست تا از طریق دیپلماسی و مکاتبه با امام و امان دادن و وعده های مالی دادن به امام، امام را از حرکت به سمت عراق منصرف سازند. اقدامات صلح جویانه عبدالله نشان می دهد که او از پیامد حرکت امام هراسناک بود و به شیوه ای غیر از مبارزه و قیام می اندیشید.

در میان خواص شیعه و بزرگان بنی هاشم شخصیت هایی بودند که از درک و تحلیل درست حرکت امام در آن موقعیت زمانی عاجز بودند و قیام الهی امام را با محاسبات معمول خود ارزیابی می کردند و آن را محکوم به شکست می پنداشتند. البته امام هیچ یک از شیعیان و نزدیکان خود را مجبور به شرکت در این قیام نکرد و تنها کسانی امام را همراهی کردند که بصیرت کافی و ایمان و اخلاص بالا و روح ولایت پذیری داشتند.

منابع

ـ منقری، نصر بن مزاحم، وقعه صفین، تحقیق عبد السلام محمد هارون، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1403 ق.

ـ عسقلانی، احمد بن علی بن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد محوّض، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415 ق.

ـ قرطبی، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، دارالکتب العلمیه، 1415 ق.

ـ بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1417 ق.

ـ ابن عنبه، احمد بن علی حسنی، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، تصحیح محمدحسن آل طالقانی، قم، منشورات رضی، 1362.

ـ ابی مخنف، لوط بن یحیی بن سعید، مقتل الحسین، تحقیق حسن عفاری، قم، مکتبه العلمیه، بی تا.

ـ امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، دارالکتب العربی، 1379 ق.

ـ پیشوایی، مهدی، شام سرزمین خاطره ها، تهران، دفتر آموزش و تبلیغات حج و زیارت، 1369.

ـ جمعی از محققین گروه تاریخ، تحقیقی در نهضت عاشورا، قم، مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزة علمیه قم، 1381 ش.

ـ جزائری، سیدنورالدین، خصایص زینبیه، تحقیق ناصر باقری بیدهندی، قم، مسجد مقدس جمکران، چ دوم، 1379.

ـ ابن اعثم کوفی، ابن محمد احمد بن اعثم، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، 1411ق.

ـ ابن اثیر، علی بن ابی الکرم شیبانی، الکامل فی التاریخ، بیروت، داراحیا التراث العربی 1408ق.

ـ ابن ابی الحدید، عزالدین بن هبه الله بن محمد بن محمد، شرح نهج البلاغه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ق.

ـ طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، بیروت، اعلمی، 1386 ق.

ـ طبرسی، محمد بن علی، الاحتجاج، تحقیق سیدمحمدباقر، نجف، دارالنعمان، بی تا.

ـ مفید، محمدبن نعمان، الارشاد، تحقیق مؤسسة آل البیت?، قم، دارالمفید.

ـ دینوری، احمدبن داوود، الامامة و السیاسة، تحقیق علی شیری، قم شریف رضی، 1413 ق.

ابن کثیر، ابی الفداء اسماعیل، البدایة و النهایة، تحقیق علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408.

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1362 ش.

زرکلی، الاعلام، تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستغربین و المتشرقین، دارالعلم للملایی، 1989 م.