، سال ششم، شماره دوم، تابستان 1388، 7 ـ 36

کرْخِ بغداد، پایگاه تشیع در سده های چهارم و پنجم هجری

محمدقاسم احمدی*

چکیده

کرخ یکی از محله های بغداد است که پس از بنای بغداد شکل گرفت و شیعیان رفته رفته به محله کرخ روی آوردند. عوامل جذب شیعیان به محله کرخ و گرایش اهالی آنجا به تشیع عبارت اند از: قرار گرفتن کرخ در نزدیکی مسجد براثا و مرقد امام کاظم و امام جواد?، قرار گرفتن در مسیر کاروان هایی که از کوفه به بغداد وارد می شدند و اغلب از شیعیان بودند، حضور بزرگانی از شیعه مانند هشام بن حکم و... در آنجا. علمای بزرگ شیعه مانند شیخ مفید، سیدمرتضی، سیدرضی و شیخ طوسی، به خصوص در دوران آل بویه، کرخ را مرکز فعالیت های علمی و مذهبی و سیاسی خود قرار دادند. از این رو کرخ در رشد و گسترش تشیع نقش مهمی ایفا نمود.

کلید واژه ها: کرخ، بغداد، تشیع، آل بویه، شیخ مفید و شیخ طوسی.

مقدمه

کرخ یکی از محله های بغداد است که حدود یازده سال پس از بنای بغداد شکل گرفت. ابتدا بازارهای بغداد و به تدریج، منازل مسکونی بازاریان نیز به کرخ منتقل و آنجا به یکی از محله های مهم بغداد تبدیل شد. کرخ در سده های چهارم و پنجم هجری نقشی مهم در تاریخ تشیع ایفا کرد. این محله در مقطع زمانی یادشده، یکی از کانون های برجسته در تاریخ تشیع و از افتخارات آن بود. عالمان بزرگ و صاحب نظر و صاحبان آثار برجسته و دست اول شیعه، در این مقطع زمانی، در بغداد و به ویژه محلة کرخ می زیستند. صاحبان کتب اربعه و همچنین شیخ مفید، سیدمرتضی و سیدرضی از جملة این عالمان بودند.

مقالة حاضر به بررسی اوضاع و احوال کرخ و نقش آن در رشد و گسترش تشیع در سده های چهارم و پنجم هجری پرداخته و با تکیه بر منابع معتبر و دست اول و با رعایت اختصار، به پرسش های زیر پاسخ داده است:

محلة کرخ و جامعة شیعی در آن، چگونه شکل گرفت؟ عوامل گرایش اهل کرخ به تشیع و علل جذب شیعیان به آن محله کدام اند؟ اوضاع اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، مذهبی و فرهنگی کرخ در سده های چهارم و پنجم چگونه بود؟ کرخ در این مقطع زمانی چه نقشی در رشد و گسترش تشیع و ترویج شعائر شیعی داشته است؟

1. بنای بغداد و شکل گیری محله های آن

برای پاسخ به پرسش اول و بررسی چگونگی شکل گیری محلة کرخ، لازم است ابتدا چگونگی تأسیس بغداد و شکل گیری محله های آن را بررسی کنیم.

در پی شورش راوندیان علیه منصور عباسی در شهر هاشمیه، این شهر از چشم منصور افتاد، به ویژه اینکه هاشمیه نزدیک کوفه واقع شده بود و منصور خود را از مردم کوفه درامان نمی دید، زیرا کوفه مرکز تشیع و جایگاه دوستداران اهل بیت? بود. از این رو، منصور در جست وجوی مکانی مناسب برای تأسیس شهری به عنوان مرکز خلافت خود بود. کار تحقیق و جست وجو، مدتی طول کشید. سرانجام به کمک آگاهان و صاحب نظران و با توجه به ملاحظات نظامی، اقتصادی و اقلیمی، منطقه بغداد در ساحل غربی رود دجله و نزدیک مداین انتخاب شد. این مکان بر سر راه خراسان و محل تلاقی راه های کاروان رو قرار داشت و بازارهای ماهانه در آن برپا می شد. از این رو در چنین مکانی آذوقة کافی برای نظامیان و مردم یافت می شد. این مکان در وسط سرزمین بین النَّهرین قرار داشت و از آب و هوایی معتدل برخوردار بود.

در ماه ربیع الاول سال 141 به دستور منصور نقشه شهر تهیه و به شکل مدور طرح ریزی شد. کارهای مقدماتی حدود چهار سال طول کشید و در سال 145ق بنای شهر آغاز گشت. بعد از گذشت یک سال، در سال 146ق، منصور در بغداد مستقر شد و در سال 149ق، ساختمان شهرِ مدور، تکمیل گردید؛ شکلی که بر خلاف نظر جغرافیا نویسان قدیم، تازگی نداشت و در بنای همدان، حرّان و دارابجرد (دارابگرد) به کار رفته بود.

شهر مدور، چهار دروازه داشت که عبارت بودند از: دروازة کوفه در جنوب غربی، دروازة بصره در جنوب شرقی، دروازة خراسان در شمال شرقی و دروازة شام در شمال غربی.

منصور شهر خود را «مدینةُ السَّلام» نامید. نام های دیگری نیز مانند «مدینةُ جعفر»، «مدینةُ المنصور»، «مدینةُ الخلفاء» و«الزَّوراء» برای آن به کار رفته است.

بازارها در نقشة شهر بغداد سهمی عمده داشتند. ابتدا در طول هر یک از چهار راه ها، از دیوار بزرگ تا دیوار داخلی (در فضای بین دو دیوار) دکان هایی تعبیه شد. بدین ترتیب، چهار بازار در چهار طرف شهر تشکیل شد. بازارها تا سال (157ق) درون شهر مدور بودند. در این سال منصور به دلایل امنیتی دستور داد بازار ها را از درون شهر مدور به کرخ و اطراف آن منتقل کنند. او می خواست بدین وسیله آشوب گران را از شهر دور نگه دارد و از ورود جاسوسان احتمالی به شهر جلوگیری کند. با وجود بازار در داخل شهر مدور، جاسوسان نیز می توانستند در لباس تاجر وارد شهر شوند. البته دلایل دیگری نیز برای این کار ذکر شده است. یاقوت حموی می گوید: «دودِ بازارهای بغداد، دیوار شهر را سیاه می کرد و به همین سبب منصور ناراحت بود، از این رو بازارهای بغداد را به کرخ منتقل کرد».

طبری دربارة دلایل انتقال بازارها به خارج از شهر مدور، بعد از ذکر دلیل اول، یعنی جلوگیری از ورود جاسوسان به داخل شهر مدور، مسئلة قیام ابوزکریا یحیی بن عبدالله در سال (157ق) را یادآوری می شود که در بغداد عده ای را به دور خود جمع کرد و دست به شورش زد. بعد از این جریان، منصور دستور داد بازارها را به کرخ منتقل کنند. بدین ترتیب، زمینة شکل گیری محلة کرخ فراهم شد.

بغداد از حیث ساخت و ساز، فعالیت های بازرگانی، ثروت و جمعیت به سرعت توسعه یافت و محله های جدیدی در آن شکل گرفت. البته تراکم جمعیت در بخش شرقی بیشتر افزایش یافت.

در دوران هارون عباسی، بغداد به سرعت رشد و توسعه یافت و به شهری بزرگ و زیبا تبدیل شد. ابن جوزی می گوید: بغداد در دوران هارون الرشید در کمال زیبایی و نیکویی بود.

این شهر در کشمکش میان امین و مأمون آسیب فراوان دید و بخش هایی از آن ویران شد، ولی بعد از بازگشت مأمون به بغداد، این شهر دوباره رونق خود را باز یافت.

در قرن سوم روز به روز بر رونق و آبادانی شهر بغداد افزوده می شد و در آستانة قرن چهارم هجری در اوج شکوه وعظمت قرار گرفت، گرچه از ورود آل بویه به بغداد و ضعف و سستی خلفای عباسی، از رونق این شهر کاسته شد. مقدسی از جغرافی دانان قرن چهارم می نویسد:

بغداد گران بها ترین چیز مسلمانان و بهترین شهر آنان بود. بغداد برتر از آن بود که ما توصیف کردیم، تا آن که کار خلفا به سستی گرایید و شهر مختل و اهلش پراکنده گشتند. اکنون شهر ویران و مسجد جامع آن در جمعه ها آباد و پس از آن مختل است. آباد ترین جای آن، بخش های «ربیع» و «کرخ» در ناحیة غربی و «باب طاق» و «دار امیر» در ناحیة شرقی است.

2. شکل گیری محلة کرخ و تطور آن تا سدة چهارم هجری

نام کرخ از نام دهکده ای کهن گرفته شده است که بنا به روایات ایرانی به شاپور دوم (309 ـ 379 م) نسبت داده می شود.

دینوری در بیان رویدادهای ابتدای خلافت منصور عباسی و قیام عبدالله بن علی بر ضد منصور و سرکوب او به دست ابومسلم خراسانی چنین آورده است:

... ابومسلم از شام برگشت و از حاشیة فرات، خود را به عراق و انبار رساند. از آنجا به کرخ بغداد که در آن روزگار دهکده ای بود، رفت. او از دجله گذشت و راه خراسان را در پیش گرفت.

بنابراین، کرخ قبل از بنای بغداد دهکده ای بوده است.

بازار بغداد، روز به روز گسترش می یافت و افراد زیادی به قصد تجارت و فعالیت های اقتصادی به بغداد می آمدند. البته شهر مدور گنجایش کافی برای اهل بازار نداشت. علاوه بر این، مسائلی نیز پیش آمد که منصور عباسی را مصمم کرد که بازار را به بیرون از شهر مدور منتقل کند. سرانجام در سال 157ق بازار های شهر بغداد به محلة کرخ و اطراف آن منتقل شد که پیش از این دربارة دلایل انتقال بازار ها به محلة کرخ سخن گفتیم.

در دوران مهدی عباسی بازارهای باقی مانده، مانند بازار بِطّیخ (بازار هندوانه) نیز به محلة کرخ منتقل شد. کرخ به سرعت توسعه و رونق پیدا کرد تا جایی که در اوایل قرن سوم، آباد ترین و پررونق ترین محلة بغداد شد. در این نقل و انتقال ها، نه تنها تجارتخانه ها و دکان ها، بلکه رفته رفته محل سکونت تاجران و کسبه نیز به کرخ انتقال یافت و کرخ منطقه مسکونی نیز شد.

محلة کرخ در قرن سوم هجری گسترش قابل توجهی پیدا کرده بود. یعقوبی که از مورخان و جغرافی نویسان این قرن است، کرخ را چنین توصیف کرده است:

بازار بزرگ کرخ از قصر وضّاح تا سه شنبه بازار، به طول دو فرسخ، و از قطیعة ربیع تا دجله، به پهنای یک فرسخ امتداد دارد. برای هر تجارت و هر صنفی از تاجران، خیابانی معین و دسته ها و دکان هایی اختصاص یافته است. هیچ صنفی با صنف دیگر و هیچ تجارتی با تجارت دیگر آمیخته نیست. صاحبان حرفه ها و صناعات با اصناف دیگر در نمی آمیزند. هر بازاری مجزا و هر صنفی به کار خود مشغول است... میان محله هایی که ذکر شد و قطیعه هایی که توصیف کردیم، خانه های مردم قرار دارد؛ اعم از عرب ها، سپاهیان، دهقانان، بازرگانان و غیر آنان از گروه های متفرقة مردم که گذر ها و کوی ها به آنان نسبت داده می شود. این بود یکی از چهار بخش بغداد، همان بخشی که مسیب بن زهیر و ربیع، غلام منصور و عمران بن وضّاحِ مهندس متولی آن بودند. در بغداد بخشی بزرگ تر و با شکوه تر از آن (کرخ) وجود ندارد.

یعقوبی در ادامه توصیف کرخ می گوید:

نهرهایی در محلة کرخ جاری است، از جمله نهر دجاج، نهر طابق بن صمیه و نهر بزرگ عیسی که از فرات منشعب می شود و کشتی های بزرگ در آن وارد می شوند که از رقّه می آیند و آرد و دیگر کالا های تجاری را از شام و مصر به این محله می آورند و تا دم بازار و دکان های بازرگانان جلو می روند و در هیچ وقتی از اوقات تعطیل نمی شود.

بازار کرخ همواره رو به رشد بود تا جایی که در اوایل قرن سوم هجری، کرخ آباد ترین محلة بغداد شد، البته این امر تنها ناشی از گسترش بازار و تنظیمات و مقررات آن، نبود، بلکه به سبب فراوانی ساکنان و شکوفایی زندگی در آن محل نیز بود تا جایی که کرخ به مسکن تاجران معروف شده بود.

در محله کرخ چند «درب» مشهور وجود داشت که هر کدام به منزلة یک محله بودند، مانند درب ریاح، درب عون، درب سلولی، درب نهر، مربعة مبارک، درب منصور و محله ای بین دو دیوار شهر در جانب کرخ که از بهترین محله های کرخ بوده است. در همین محله، ابونصر شاپور بن اردشیر در سال (383 ق) دارالعلم مشهور را تأسیس و آن را به اهل کرخ وقف کرد. او کتاب های فراوانی را خریداری و به دارالعلم منتقل کرد. این کتابخانه تا سال 451ق باقی بود، ولی متأسفانه در جریان منازعات و درگیری های آن سال به آتش کشیده شد.

3. تطور کرخ و اوضاع اجتماعی ـ اقتصادی آن در سده های چهارم و پنجم هجری

کرخ در همان ابتدای تأسیس به سرعت رشد وتوسعه یافت تا جایی که نویسندگان مشهور سدة چهارم هجری آن را آباد ترین محله بغداد و مسکن بازرگانان گرانمایه دانسته اند. اعتبار کرخ به جایی رسیده بود که در آن زمان بخش غربی بغداد را عموماً کرخ می نامیدند.

در ربع اول قرن چهارم هجری، کرخ گرفتار مشکلات اقتصادی و امنیتی و فتنه های عدیده ای شد و آتش سوزی های متعدد و درگیری های طایفه ای و مذهبی فراوانی در آن محله رخ داد. در جریان این رویداد ها و در پی خرابی هایی که در کرخ به وجود آمد، عده ای از ساکنان این محله به جاهای دیگر مهاجرت کردند. به هر حال، آشوب و ناامنی و فرار تاجران از بغداد، تأثیرات منفی فراوانی بر کرخ گذاشت، زیرا کرخ بزرگ ترین مرکز تجاری و جایگاه فعالیت تاجران بود.

به گزارش صولی هنگامی که ابن رائق در سال 327ق بر بغداد مسلط شد، عیاران، شهر را در اختیار گرفتند. کار عیاران در بغداد بالا گرفت تا جایی که در مساجد و کوچه ها، لباس مردم را از آنان می گرفتند.

درگیری های طایفه ای و مذهبی در کرخ بیشتر از جا های دیگر رخ نمود. این درگیری ها در طول سده های چهارم و پنجم هجری بیشترین تأثیر منفی خود را بر کرخ گذاشت و امنیت را در این محله، مختل ساخت. این درگیری ها در دوران آل بویه بیشتر شد و کرخ بیش از جاهای دیگر صحنة درگیری بود. این کشمکش ها موجب نا امنی، خرابی، رکود اقتصادی و در نتیجه، کم شدن ساکنان کرخ شد. در این میان، آب بیشتر نهرهای کرخ نیز خشکید. اوج این کم آبی اواسط قرن چهارم هجری بود. در این دوران، ساختمان ها و پل های بسیاری نیز ویران شد. عضدالدوله عمران و آبادی و امنیت را دوباره به کرخ باز گرداند، ولی این آبادانی و امنیت همیشگی نبود، بلکه درگیری، تخریب و آتش سوزی دوباره کرخ را فرا گرفت. این درگیری ها در اواخر دوران آل بویه که دوران ضعف و سستی آنان بود، بیشتر شد. در دوران سلطة سلجوقیان بر بغداد نیز وضع بهتر نشد. البته در ابتدای ورود سلجوقیان به بغداد اهل کرخ با آنها درگیر نشدند و آنان نیز به محلة کرخ تعرض نکردند. اگرچه این وضع دوام پیدا نکرد و سلجوقیان بعد از یک دورة کوتاه، دشمنی خود را با اهل کرخ آشکار و به آزار آنان پرداختند.

ابن جوزی می گوید:

رئیس الرؤساء ابوالقاسم علی بن حسن در سال 448ق پرچم های سیاه که شعار عباسیان بود، در محلة کرخ نصب کرد که موجب خشم و اعتراض اهالی کرخ شد. او همواره سعی در آزار اهل کرخ داشت و در مقابل، عمیدالدین کندری از شیعیان کرخ دفاع می کرد.

آتش سوزی های متعدد نیز تأثیرات منفی فراوانی بر عمران و آبادانی کرخ گذاشت. در قرن چهارم و پنجم آتش سوزی های مکرری در محله کرخ اتفاق افتاد. در سال 307ق آتش سوزی در کرخ موجب خرابی خانه های فراوان و کشته شدن انسان های بسیاری شد. در سال 309ق نیز آتش سوزی دیگری در بازار کفاشان، بین پل جدید و طاق حرّانی رخ داد که انسان های بسیاری در آتش سوختند. آتش سوزی در نهر طابق در سال 314ق باعث سوخته شدن هزار خانه و هزار دکان شد. همچنین در سال 323ق، و سال 330ق، نیز آتش سوزی عظیمی در کرخ رخ داد. در سال 362ق، صافی، حاجب ابوالفضل شیرازی وزیر که سنّی متعصبی بود، بخشی از محله کرخ را به آتش کشید که باعث سوخته شدن اموال، خانه ها، دکان ها و انسان های بسیاری شد. در این آتش سوزی، 1730 دکان، 320 خانه و 33 مسجد سوخت. به ابن اثیر نیز در گزارش خود نزدیک به همین آمار را از خسارت این آتش سوزی آورده است. در سال 363ق، و همچنین در سال 371ق، نیز در کرخ آتش سوزی رخ داد که اماکن بسیاری در آتش سوخت و تعداد زیادی از مردم کشته شدند. این آتش سوزی یک هفته ادامه داشت. درسال 380ق، نهر دجاج از کرخ و در سال 407ق، نهر طابق و در سال 408ق، بار دیگر نهر دجاج در آتش سوخت. در سال 416 و 417ق، عیاران، محله کرخ را به آتش کشیدند. در سال 417ق، و همچنین در سال های 422، 451، 487و 488ق در کرخ آتش سوزی رخ داد.

اگرچه این آتش سوزی ها وسیع بود و خسارت های فراوانی به بار آورد، اما کرخ دوباره بازسازی می شد و آثار آتش سوزی از بین می رفت. البته آنچه بیش از آتش سوزی ها بر کرخ اثر منفی گذاشت، درگیری های متعدد فرقه ای و سیاسی بود که موجب نا امنی می شد.

در سال 441ق مردم کرخ پیرامون محله خود دیواری احداث کردند تا آنها را از حملات دشمنان و متعصبان سایر فرقه ها حفظ کند. ابن جبیر که در ربع آخر قرن ششم به بغداد سفر کرده، دربارة این شهر می گوید: در بغداد هفده محله وجود دارد که هر کدام به منزلة یک شهر مستقل هستند. یکی از آنها محلة کرخ است که اطراف آن دیوار وجود دارد.

4. شکل گیری جامعه شیعی در کرخ

پیش از بنای بغداد، شیعیانی در آن نواحی زندگی می کردند. سلمان فارسی، از شیعیان طبقه اول، در فتح مدائن شرکت داشت. او از جانب سعدبن ابی وقاص بر مدائن گماشته شد و در دوران خلیفه دوم و سوم حکومتش بر مدائن ادامه داشت و ظاهراً تا پایان عمرش(سال 35ق) در این منصب باقی بود، زیرا منابع تاریخی از بر کناری او سخنی به میان نیاورده اند.

سلمان، شیعه و دوست دار علی? و اهل بیت? بود. او فضایل علی? و اهل بیت? را برای مردم بیان می کرد که موجب گرایش مردم به تشیع می شد. مردم مدائن تحت تأثیر سلمان به تشیع گرایش پیدا کردند. مدائن نزدیک بغداد بود، از این رو، بعد از تأسیس بغداد به طور طبیعی عده ای از مردم آنجا به بغداد مهاجرت کردند و در محله های شیعه نشین ساکن شدند.

اقامت علی? در کوفه در دوران حکومتش، موجب گرایش مردم کوفه به تشیع شد. البته برخی از این شیعیان در واقع شیعة سیاسی بودند، ولی شیعیان اعتقادی نیز کم نبودند. بعد از تأسیس بغداد تعدادی از این شیعیان به بغداد مهاجرت کردند.

از زمان امام جعفر صادق? به بعد، امامان شیعه به بغداد آورده شدند و حضور آنان در بغداد موجب توجه شیعیان اطراف به سوی بغداد شد. برای مثال، حضور امام کاظم? و امام جواد? در بغداد و همچنین وجود مرقد مطهر آن دو امام در اطراف بغداد گرایش و توجه بیشتر شیعیان را به سوی بغداد در پی داشت و زمینه حضور بیشتر شیعیان را در بغداد فراهم کرد.

با وجود سرکوب شدید شیعیان به دست متوکل، شیعیان بغداد چنان نیرومند شده بودند که معتضد عباسی در سال 284 ق دستور داد برای رضایت آنان معاویه را بر منابر لعن کنند. به هر حال، طولی نکشید که شیعیان بغداد به یک قدرت سیاسی در پایتخت تبدیل شدند و توانستند فرماندهان نظامی را که استقرار سیاسی در پایتخت در دست آنان بود، جذب کنند. علی بن یلبق، حاجب قاهر عباسی و حسین بن هارون، کاتب علی بن یلبق تصمیم گرفتند که موضع خود را علیه معاویه اعلام کنند. قدرت شیعیان در بغداد به جایی رسیده بود که حتی برخی از خود بنی عباسی، به ویژه طالبان خلافت، به تشیع گرایش پیدا کرده بودند. مثلاً در سال 329 ق نقشه ای برای خلع متقی عباسی و نصب عبدالله بن راضی به خلافت، کشیده شد که بانی آن یکی از علویان بود. همچنین طرح و نقشه ای دیگر در سال 333ق ریخته شد که طرّاحان آن با عبدالله بن مکتفی بیعت کردند که گفته شده شیعی بوده است.

در بارة مذهب اهالی محلة کرخ در سده های دوم و سوم هجری، منابع تاریخی اطلاعات چندانی ندارند. ظاهراً ابتدا اهالی کرخ با سایر مردم بغداد هم مذهب بوده اند، زیرا در منابع تاریخی سخنی از شیعه بودن اهالی اولیة کرخ به میان نیامده است. از سوی دیگر می دانیم که منصور عباسی بغداد را بنا نهاد و ساکنان اولیة آن معمولاً از وابستگان و هم مسلکی های دستگاه خلافت بودند. بازاریان اولیة بغداد نیز به طور طبیعی از اهل سنت بوده اند. به هر حال، شیعیان آرام آرام و به مرور زمان به بغداد راه یافتند. بنا بر این در قرن دوم هجری اگر هم از شیعیان در کرخ حضور داشته اند، تعدادشان بسیار اندک بوده است. در قرن سوم هجری نیز اگرچه به نظر می رسد که تعداد آنان افزایش یافته، ولی اکثریت با آنان نبوده است. اما از اوایل قرن چهارم، سخن از تشیع مردم کرخ در منابع تاریخی فراوان است. مورخان از قوت یافتن و گسترش تشیع در کرخ در سال 331ق خبر داده اند. حتی برخی مورخان، کرخ را در سال 361ق مرکز تشیع ذکر کرده اند.

علاوه بر کرخ، رفته رفته محله های دیگری در اطراف آن و همچنین در جانب شرقی بغداد شکل گرفت که شیعه نشین بودند، از جمله «برکة زلزل» در جنوب غربی کرخ و محلة «نهر دجاج» در حاشیة شمالی کرخ در کنار نهر کرخایا و محلة «باب طاق» در جانب شرقی که محله ای بزرگ بوده است.

شیعه نشین بودن محلة کرخ در سدة چهارم روشن است و منابع تاریخی متعددی به آن تصریح کرده اند. البته آغاز شیعه شدن اهالی کرخ به خوبی روشن نیست و ما به درستی نمی دانیم که از چه زمانی شیعیان در اکثریت قرار گرفته اند. قراین و شواهدی وجود دارد که نشانه حضور شیعیان در این محله پیش از سدة چهارم است. این قراین عبارت اند از:

1. حضور متکلم بزرگ شیعی، هشام بن حکم (م 190 یا 199ق) در بغداد و در محلة کرخ. او از اصحاب امام صادق و امام کاظم? و کوفی الاصل بود. او به بغداد مهاجرت کرد و در محله کرخ سکونت گزید. شرح حال نگاران و تاریخ نویسان، محل تجارت و سکونت او را در اواخر عمرش، بغداد و محله کرخ ذکر کرده اند. ممکن است مهاجرت هشام به بغداد و سکونتش در محله کرخ امری عادی بوده باشد، ولی این احتمال نیز وجود دارد که به سبب نوعی همفکری و همسانی عقیدتی با اهالی کرخ یا به دستور امامان شیعه در آن دوران و برای تبلیغ و ترویج تشیع انجام شده باشد.

2. در سال 188ق هارون عباسی، احمدبن عیسی، نوادة زیدبن علی را در «رافقه» دستگیر و زندانی کرد. او از زندان گریخت و به بصره رفت. در آنجا از مخفی گاه خویش به شیعیان اطراف نامه نوشت و آنها را به خویش دعوت کرد. مأموران هارون توانستند دوست و یاورش «حاضر» را دستگیر کنند. هنگامی که به بغداد رسیدند، از جانب کرخ وارد شهر شدند. حاضر به محض ورود به کرخ فریاد زد: ای مردم، من حاضر، دوست و یاور احمدبن عیسی بن زید علوی هستم که سلطان مرا دستگیر کرده است. مأموران هارون نگذاشتند که حاضر سخن خویش را تمام کند و او را بردند. او بعدها زیر شکنجه کشته شد. این عمل نشان دهنده آن است که اهل کرخ شیعه بوده اند یا دست کم جمعیت قابل توجهی از شیعیان وهواداران اهل بیت? در آنجا سکونت داشته اند.

3. پس از شهادت امام موسی بن جعفر? در زندان هارون الرشید در سال 183 ق دولت عباسی برای رفع اتهام از خویش، در جست وجوی افرادی بر آمد که گواهی بدهند موسی بن جعفر? به مرگ طبیعی از دنیا رفته است. از این رو عده ای از مردم کرخ را آوردند تا جسد امام کاظم? را مشاهده کنند و گواهی بدهند که آن حضرت به مرگ طبیعی از دنیا رفته است. گواه گرفتن عده ای از اهالی کرخ نشانه آن است که آنها شیعه بوده و با امام کاظم? ارتباط داشته اند، در غیر این صورت دلیلی برای انتخاب آنها به عنوان گواه وجود نداشت، زیرا در دوران هارون الرشید مرکز قدرت به ناحیه شرقی بغداد منتقل شده بود و در نتیجه، صاحبان مناصب و قاضیان و علما غالباً در آنجا سکونت داشتند و به طور طبیعی باید افرادی از همین علما و قاضیانِ ساکن در جانب شرقی به عنوان گواه انتخاب می شدند نه افرادی از اهالی کرخ.

5. علل گرایش مردم کرخ به تشیع و عوامل جذب شیعیان به آن محله

عوامل گوناگونی در گرایش مردم کرخ به تشیع و جذب شیعیان به آن محله مؤثر بوده اند. مهم ترین آن عوامل عبارت اند از:

1. وجود مسجد براثا در نزدیکی محله کرخ. این مسجد در محلی که امام علی? هنگام رفتن به جنگ نهروان، در آنجا نماز خواند، ساخته شده است. شیعیان، این مسجد را مقدس می دانستند و در طول تاریخ همواره محل تجمع و مورد توجه شیعیان بوده است.

2. حضور متکلم بزرگ شیعی، هشام بن حکم در محله کرخ. او در بزرگ ترین مجالس کلامی آن روز جهان اسلام به عنوان داور و رئیس جلسه حضور می یافت. حضور چنین شخصیتی در سرنوشت عقیدتی و مذهبی مردم کرخ بی تأثیر نبوده است.

3. وجود مرقد مطهر امام کاظم و امام جواد? نزدیک محله کرخ.

4. قرار گرفتن کرخ در بیرون دروازة کوفه و در مسیر کاروان هایی که از بغداد به کوفه و از آنجا به مدینه و مکه رهسپار می شدند. فاصله کوفه تا بغداد زیاد نبود و کاروان های بسیاری از کوفه وارد بغداد می شدند. کوفه اولین مرکز نشر و رشد تشیع بود که از آنجا تشیع به سایر بلاد منتشر می شد. بنابراین طبیعی بود که داعیان تشیع در هجرت از کوفه به بغداد، در ناحیه کرخ سکونت گزیده، به نشر تشیع بپردازند.

عوامل یادشده و عوامل اجتماعی دیگری که برای ما چندان شناخته شده نیست، راه را برای گسترش تشیع در کرخ تا اوایل قرن چهارم هجری آماده ساخت. علل و عوامل دیگری نیز در سدة چهارم و قبل و بعد از آن پدید آمدند که به گسترش و بروز تشیع در بغداد به ویژه محلة کرخ کمک کردند که به مهم ترین آنها اشاره می کنیم.

1. ضعف روز افزون دستگاه خلافت عباسی؛

2. روی کار آمدن وزرای شیعی مقتدر و با کفایت، مانند ابن فرات و ابو نصر شاپور بن اردشیر؛

3. روی کار آمدن آل بویه و تسلط آنها بر بغداد و دستگاه خلافت؛

4. ظهور متکلمان بزرگ شیعی مانند ابوسهل نوبختی و دیگر بزرگان این خاندان، و عالمان دیگری که در سده های سوم و چهارم هجری در بغداد اعتبار علمی و اجتماعی بالایی یافتند.

6. کرخ مرکز فرهنگی تشیع و جایگاه عالمان شیعه در سده های چهارم و پنجم هجری

کرخ علاوه بر اینکه منطقه ای تجاری و اقتصادی بود، محله ای علمی و فرهنگی نیز به حساب می آمد و در این محله، مراکز علمی و فرهنگی مهم و عالمان شیعی برجسته ای وجود داشت. می توان گفت که کرخ در دو قرن یادشده، پایگاه فرهنگی تشیع و جایگاه عالمان بزرگ شیعه، مانند شیخ مفید، سیدمرتضی، سیدرضی، شیخ طوسی و ... بود.

عالمان بزرگ شیعه در آن دوران با استفاده از فضای نسبتاً آزادی که در سایة حکومت آل بویه به وجود آمده بود، مبانی فکری مذهب شیعه را تبیین و معارف اهل بیت? را ترویج کردند. شیعیان در آن دوران توانستند مدارس ویژه تأسیس کنند که دارالعلم سیدرضی و دارالعلم شاپور بن اردشیر از جملة آن هاست. همچنین عالمان بزرگ شیعه دست به تألیف کتاب زدند و کتاب های بسیار مهمی در زمینه های حدیث، کلام، فقه، اصول و ... تدوین و شاگردانی برجسته و آگاه به علوم و فنون گوناگون تربیت کردند.

اینک در ادامه به بیان شرح حال مختصری از علمای برجسته و مشهور کرخ می پردازیم:

1. شیخ مفید

یکی از علمای کرخ، شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان (م413ق) بود که در جوانی مراتب علمی را طی کرد و لقب مفید گرفت. او فقیهی برجسته و متکلمی توانمند شد. شیخ مفید مرکز تدریس و تعلیم خویش را محلة کرخ بغداد قرار داد. این محله به صورت یکی از مراکز علوم و معارف اهل بیت? در آمده بود و طالبان علم را از نقاط مختلف جهان اسلام به سوی خود جلب کرد. ابن جوزی دربارة او می گوید:

او شیخ و دانشمند امامیه و نویسنده ای شیعی بود. وی در خانه اش در «درب ریاح» مجلس علم و تبادل نظر داشت که عموم دانشمندان در آن شرکت می کردند».

ابن کثیر نیز درباره او گفته است که بسیاری از دانشمندان سایر فرقه ها در مجلس او شرکت می کردند.

ابن ندیم هم دربارة شیخ مفید می گوید:

هم اکنون ریاست متکلمان شیعه به او رسیده است. او در علم کلام به مذاهب اهلش، بر همه مقدم و دارای دقت نظر و افکار صائبی است. من او را دیده و بسیار دانشمند یافتم.

شیخ مفید مجالس درس خود را اغلب در منزل یا مسجد و در محله درب ریاح از محلات کرخ بر پا می ساخت. در همین مسجد بود که مادر سیدمرتضی و سیدرضی، آن دو را نزد شیخ مفید آورد و برای تعلیم و تربیت به او سپرد. شیخ مفید شاگردان برجسته ای، همچون سید مرتضی، سید رضی، شیخ طوسی و نجاشی (صاحب کتاب رجال) تربیت کرد. کتاب های فراوانی نیز در علوم مختلف نگاشت. او حتّی در موضوع تاریخ نیز که کمتر مورد عنایت علمای شیعه بود، کتاب هایی مانند الارشاد و الجمل نوشت. فعالیت های علمی و فرهنگی شیخ مفید در محله کرخ، تأثیر فراوانی در ارتقای موقعیت فرهنگی و علمی آن محله داشت.

2 و3. سیدمرتضی و سیدرضی

علی بن حسین بن موسی، معروف به سید مرتضی (353 ـ 436ق) و محمد بن حسین بن موسی، معروف به سید رضی (359 ـ 406ق) از دانشمندان بزرگ شیعه در سده های چهارم و پنجم هجری، از جملة عالمان کرخ بودند. سید مرتضی بیشتر در زمینه های علمی و مذهبی فعالیت می کرد، ولی سید رضی در زمینه های سیاسی و اجتماعی. به همین دلیل بعد از درگذشت پدرشان، ابواحمد موسوی، سید رضی با اینکه کوچک تر از سید مرتضی بود، جانشین پدر در منصب نقابت علویان شد. از طرف دیگر بعد از درگذشت شیخ مفید، مرجعیت علمی و مذهبی شیعیان را سید مرتضی به عهده گرفت. البته بعد از درگذشت سید رضی، منصب نقابت به برادرش سید مرتضی رسید و او تا پایان عمر، این منصب را به عهده داشت.

این دو برادر در محله کرخ به فعالیت علمی و فرهنگی مشغول بودند. سید مرتضی خانه اش را دارالعلم و محلی برای مناظره و مباحثة علمی قرار داد. او دانشمندی والا مقام بود که در فقه، کلام، حدیث، لغت و... صاحب نظر بود و در این زمینه ها آثار متعددی از خود بر جای گذاشت. ثعالبی دربارة سید مرتضی می گوید:

امروزه در بغداد ریاست عالی علمی و دینی در مجد و شرافت و علم و ادب و فضل و کرم به سید مرتضی منتهی شده است، او را اشعاری است در نهایت خوبی.

سیدرضی نیز از دانشمندان و شاعران و سیاست مداران بزرگ شیعه بود. ابن جوزی دربارة او می گوید:

رضی، رئیس و بزرگ طالبیان و شیعیان در بغداد بود. قرآن را در مدت

کوتاهی، در حالی که بیش از سی سال داشت، حفظ کرد. در فقه و احکام، دست توانایی داشت. وی عالمی فاضل، شاعری خوش سخن و پاک دامنی بلند همت و دیندار بود.

ابن ابی الحدید دربارة او می گوید:

او پاکدامن بود و روحی والا و بزرگوار و بلند همت داشت و متعهد به دین و احکام و قوانین آن بود. وی از هیچ کس صله و هدیه و پاداش نمی پذیرفت.

او شاعرترین فرد قریش بود، زیرا شاعرِ نیکو در قریش، شعر بسیار نمی سرود و آن کس که بسیار می سرود، نیکو نمی سرود. اما سید رضی بسیار سرودن و نیکو سرودن را در خود جمع داشت. او پرهیزکار و پاکدامن بود و در قضایای گوناگون عدل را پیشه می کرد و در میان مردم صاحب هیبت بود. او آثار متعددی، از جمله نهج البلاغه را از خود بر جای گذاشت.

سید رضی نزدیک خانه خود در محلة کرخ بغداد مدرسه ای تأسیس کرد و آن را دارالعلم نامید. در کنار مدرسه، کتابخانه ای بزرگ با هشتاد هزار جلد کتاب وجود داشت که مجموعه ای شامل با ارزش ترین و مهم ترین مراجع و منابع عربی و اسلامی را تشکیل می داد.

سید رضی زودتر از سید مرتضی درگذشت و بعد از او سید مرتضی تمام مسئولیت های او را به عهده گرفت.

4. شیخ طوسی

یکی دیگر از شخصیت های برجسته و از دانشمندان بزرگ شیعه در محلة کرخ، شیخ طوسی بود. او در سال 385ق در طوس به دنیا آمد و در سال 408ق به بغداد هجرت کرد. او در محضر شیخ مفید به کسب علم پرداخت و بعد از رحلت شیخ مفید از محضر سید مرتضی بهره برد. در سال 436ق پس از رحلت سید مرتضی مرجع علمی و پیشوای شیعیان شد. خانة وی درکرخ بغداد، جایگاه مردم و مقصد طالبان علم بود. دانشمندان و فضلا از هر دیاری برای کسب علم به محضر او می شتافتند. مقام علمی شیخ طوسی به جایی رسید که خلیفه قائم، کرسی درس کلام را به وی سپرد. کسی که سرآمد دانشمندان زمان خود بود به این کرسی دست می یافت.

شیخ طوسی حاصل تلاش های علمی مکتب حدیثی شیعه در ایران (قم و ری) و مکتب عقلانی شیعه در بغداد بود. این دو مکتب علمی مانند دو رود بزرگ در شیخ طوسی به هم پیوستند که به سان شطی عظیم تا به امروز جاری است و تشنگان معارف اهل بیت? را سیراب می کند.

وضع بر این روال ادامه داشت تا آنکه طغرل سلجوقی درسال 447ق وارد بغداد شد و آل بویه سقوط کردند. بعد از آن، اوضاع سیاسی بغداد دگرگون شد، درگیری های فرقه ای شدت یافت. متعصبان از اهل سنت به محله کرخ حمله کردند و آنجا را به آتش کشیدند. درسال 448ق شیخ طوسی متواری شده، به نجف اشرف مهاجرت کرد. در سال 449ق خانه شیخ غارت و کتاب ها و کرسی درس او به آتش کشیده شد. در سال 451ق کتابخانه بزرگ کرخ، یعنی همان دارالعلم بزرگی که ابو نصر شاپور بن اردشیر در سال 381ق ساخته بود، به آتش کشیده شد. بعد از این وقایع، کرخ رونق علمی و فرهنگی خود را از دست داد و مرکز علمی شیعیان از کرخ بغداد به نجف اشرف منتقل شد.

در سال 457ق به دستور نظام الملک، وزیر سلجوقیان، مدرسة نظامیة بغداد تأسیس شد. نظام الملک و سلجوقیان برای ترویج آموزش عالی مبتنی بر اصول اسلام سنّی و مقابله با نفوذ تشیع که در آن دوران حاکمیت داشت، نظامیه را بنیان نهادند. قبل از مدارس نظامیه در جهان اسلام، مدرسة عالی یا دانشگاه به معنای دقیقاً رسمی آن وجود نداشت. البته شیعیان مدارسی داشتند که مکان ویژه تدریس محسوب می شد. دارالعلمی که شاپور بن اردشیر تأسیس کرد و همچنین الازهر مصر که فاطمیان تأسیس کردند نمونه هایی از این گونه مدارس هستند. نمونة دیگر آن، دار العلم شریف رضی بود که مکان ویژه ای برای تدریس بوده، هزینه ای مشخص برای رفع نیازمندی های آن وجود داشته است. بنابر این، تأسیس مدارس علمی شیعی پیش از تأسیس مدارس علمی اهل سنت (نظامیه) بوده است. ابن کثیر دربارة دارالعلم شاپور بن اردشیر می گوید: «گمان می کنم این اولین مدرسه ای بود که برای فقها وقف شد و این مسئله مدت زیادی پیش از تأسیس نظامیه به دست نظام الملک بود».

غیر از عالمان بزرگی که شرح حال آنها بیان شد، عالمان دیگری نیز در بغداد و به ویژه در محلة کرخ زندگی می کردند که در بیان معارف اهل بیت? و ترویج تشیع مؤثر بودند. برخی از آنها عبارت اند از:

1. ابن اعلم بغدادی (م375ق) که از اولاد جعفر بن ابی طالب بود. او عالم به علم هیأت و در زمرة منجمان شیعی بود. وی نزد عضدالدوله جایگاه والایی داشت. ابن اعلم برای عضدالدوله، زیجی ساخت که در آن زمان و بعد ها تا قرن هفتم هجری از آن استفاده می شد.

2. ابن جنید بغدادی، ابوعلی محمد بن احمد (م381ق)، ادیب، متکلم، محدث و فقیه شیعی که گویا نخستین کسی است که باب اجتهاد را باز کرده و احکام دین را بر اساس مسائل فقهی، مدوّن ساخته است. شیخ طوسی می گوید: «ابن جنید تصنیفات نیکویی دارد، اما چون قائل به قیاس بود کتاب هایش متروک ماند».

3. مهیار بن مرزویه دیلمی(م426یا428ق). او نویسنده ای فارسی زبان و شاعری مشهور بود که به دست سید رضی مسلمان شد و در محضر او به تحصیل علم و ادب پرداخت. او پس از مهاجرت به بغداد در درب ریاح از محله های شیعه نشین کرخ سکونت گزید و در آن محل از دنیا رفت.

4. احمد بن عباس نجاشی (م450ق). او از بزرگان شیعه و عالمان به علم رجال و جرح و تعدیل بود. نجاشی از شاگردان شیخ مفید و معاصر و هم درس سید مرتضی و شیخ طوسی بوده است.

5. ابویعلی حمزة بن عبدالعزیز دیلمی ملقب به سلار (سالار)، (م448یا463ق). در طبرستان به دنیا آمد و برای تکمیل تحصیلات، راهی بغداد شد. او یکی از دانشمندان شیعی در فقه و کلام و نحو گردید. شیخ مفید و سید مرتضی از جمله استادان ابویعلی بودند وی گاهی از جانب سید مرتضی به تدریس می پرداخت.

کرخ و شعایر شیعی

شعایر و مراسم شیعی مانند عزاداری عاشورا و جشن عید غدیر در هجده ذی حجّه به صورت علنی، برای اولین بار در کرخ انجام گرفت. در اواسط قرن چهارم (سال 352 ق) برای اولین بار در کرخ بغداد مراسم عزاداری عاشورا به صورت علنی برگزار شد. در آن زمان معزالدوله بر بغداد حاکم بود. او دستور داد در این روز دکان ها بسته و بازار تعطیل شود و مردم سیاه پوش شده، به عزاداری و نوحه گری برای امام حسین? بپردازند و اهل کرخ چنین کردند. اهل سنت، قدرت مقابله با آنها و جلوگیری از عزاداری را نداشتند، زیرا شیعیان فراوان بودند و معزالدوله نیز از آنان حمایت می کرد.

در همین سال معزالدوله دستور داد در هجده ذی حجّه، مراسم جشن و سرور به مناسبت عید غدیر برگزار شود. شیعیان در این روز به اظهار زینت و شادی پرداختند و در شب آن، به رسم اعیاد، آتش روشن کردند و بازار ها نیز در شب باز بود. در این روز، طبل ها به صدا در آمد و بوق ها نواخته شد و آن روز، روزی عجیب و فوق العاده بود.

این مراسم مرسوم و هر ساله برگزار می شد. البته در سال های بعد همیشه به راحتی برگزار نمی شد؛ گاهی سنی های متعصب به مردم عزادار حمله می کردند و درگیری های سختی به وجود می آمد که به کشته و زخمی شدن برخی افراد منجر می شد. در سال 353ق در روز عاشورا مراسم عزاداری برگزار شد و سنی های متعصب به عزاداران حمله کردند که زخمی شدن جمع کثیری و غارت اموالی را در پی داشت. با وجود این، مراسم عزاداری عاشورا و جشن عید غدیر برگزار می شد. البته به دستور عضدالدوله مدتی این مراسم تعطیل شد ولی این تعطیلی چند سالی بیش طول نکشید و دوباره از سرگرفته شد.

برگزاری این مراسم، فراز و نشیب هایی داشت و در برخی زمان ها ممنوع اعلام می شد. در سال 382ق علی بن محمد کوکبی بر امور مسلط شد و اهل کرخ و باب طاق را از نوحه گری و عزاداری در روز عاشورا و آویختن پارچه سیاه منع کرد. اما بعد از مدت کوتاهی دیلمیان و ترکان از زورگویی و ستم او به تنگ آمدند و دست به شورش زدند که به قتل او منجر شد. بعد از آن، دوباره عزاداری عاشورا و جشن غدیر خم برگزار شد.

اهل سنت چون نتوانستند مانع عزاداری روز عاشورا و جشن روز عید غدیر شوند، در مقابل دست به حرکت نسنجیده ای زدند. آنان در برابر عزاداری شیعیان در روز عاشورا، در هجده محرم به مناسبت کشته شدن مصعب بن زبیر عزاداری بر پا کردند و همان طور که شیعیان به زیارت قبر امام حسین? می رفتند، آنان برای زیارت او به مسکن رفتند. همچنین در 26 ذی حجه به مناسبت ورود پیامبر اکرم? و ابوبکر به غار، جشن برپا کردند. البته چنین چیزی از نظر تاریخی بی اساس است و صرفاً برای مقابله با عمل شیعیان انجام می گرفت.

در سال 392ق به علت بالا گرفتن درگیری بین شیعیان و اهل سنت و سوء استفادة عیاران و مختل شدن امنیت، بهاء الدوله، عمیدالجیوش ابوعلی بن استاد هرمز را برای آرام کردن اوضاع به بغداد فرستاد. او با شدت عمل برخورد نمود و عیاران عباسی و علوی را با هم مجازات کرد. او یک شخص عباسی با یک علوی را به هم می بست و در روز روشن در دجله غرق می کرد. عمیدالجیوش برای آرام کردن اوضاع، شیعیان را از عزاداری عاشورا و جشن عید غدیر منع و شیخ مفید فقیه شیعیان را از بغداد تبعید کرد. او اهل سنت را نیز از عزاداری برای مصعب بن زبیر و جشن به مناسبت ورود پیامبر اکرم? و ابوبکر به غار منع کرد. این ممنوعیت چندان طول نکشید، زیرا عمیدالجیوش در سال 401ق مرد و فخرالملک جانشین او شد. او در سال 402ق به اهل کرخ و باب طاق اجازه داد که در روز عاشورا عزاداری کنند. آنان پرچم سیاه آویخته، در مشاهد مشرفه به نوحه خوانی و عزاداری پرداختند. این مراسم با شدت و ضعف و فراز و نشیب هایی که داشت تا پایان حکومت آل بویه در سال 447ق ادامه یافت. بعد از آل بویه، سلجوقیان بر بغداد حاکم شدند. آنان سنّیانی متعصب بودند که از عزاداری روز عاشورا و جشن عید غدیر جلوگیری می کردند. با وجود این در دوران سلجوقیان نیز گاهی عزاداری عاشورا و جشن عید غدیر به طور علنی برگزار می شد.

نتیجه

با بررسی تاریخ کرخ در دو سدة چهارم و پنجم هجری، معلوم شد که این محله یکی از محله های مهم و شیعه نشین بغداد بوده است. با توجه به مرکزیت و اهمیت بغداد، شیعیان کرخ توانستند با استفاده از فضای تسبتاً آزاد دوران آل بویه، به ترویج و تبلیغ تشیع بپردازند. در این دوران، تشیع گسترش یافت و معارف اهل بیت? تدوین و کتب اربعه تألیف شد. می توان گفت که کرخ بغداد در دوران یادشده به ویژه در نیمة دوم قرن چهارم و نیمة اول قرن پنجم هجری پایگاه اصلی تشیع به حساب می آمد و در ترویج و گسترش تشیع نقش بسیار مهمی داشت، هر چند در این دوران، حوادث ناگوار و درگیری های مذهبی فراوانی در کرخ رخ داد. بارها کرخ مورد هجوم قرار گرفت و آتش سوزی های متعددی چه عمدی و چه غیر عمدی در آن رخ داد. اما با وجود این، کرخ هم چنان به رشد و بالندگی خود ادامه داد و شیعیان کرخ، به ویژه عالمان دور اندیش و متعهد، با فعالیت های علمی، فرهنگی و مذهبی و مجاهدت های فراوان، تشیع و مکتب اهل بیت? را احیا کردند. شعائر و مراسم مذهبی شیعه در کرخ و در سده های مذکور پا گرفت و مرسوم شد. آثار ارزشمند علمای کرخ در آن دوران، تاکنون باقی است و تا ابد باقی خواهد ماند و همواره راهنما و راهگشای عالمان، محققان و حق جویان عالم بوده و خواهد بود.

منابع

ـ ابن حوقل، ابو القاسم نصیبی، صورة الارض، بیروت، دار صادر، چ دوم، بی تا.

ـ ابن خلکان، شمس الدین احمد بن محمد، وفیات الاعیان، تصحیح احسان عباس، قم، منشورات شریف رضی، چ دوم، 1364.

ـ ابن طقطقی، محمد بن علی، الفخری فی الاداب السلطانیه و الدول الاسلامیه، قم، منشورات شریف رضی، 1414 ق.

ـ ابن عنبه، جمال الدین احمد بن علی، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، نجف اشرف، حیدریه، چ دوم، 1380ق.

ـ ابن فقیه، احمد بن محمد بن اسحاق همدانی، کتاب البلدان، تحقیق یوسف هادی، بیروت، عالم الکتب، 1416ق.

ـ ابن کثیر، ابو الفداء اسماعیل، البدایة و النهایة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1413ق.

ـ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ترجمه و تحقیق محمد رضا تجدد، تهران، امیر کبیر، چ سوم، 1366.

ـ ابن ابی الحدید، عز الدین، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء الکتب العربیة، چاپ دوم، 1385 ق.

ـ ابن اثیر، عزالدین علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، تصحیح محمد یوسف الدقاقة، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ دوم، 1415 ق.

ـ ابن جبیر، محمدبن احمد، سفرنامه، تصحیح ویلیام رایت، ترجمة پرویز اتابکی،مشهد،آستان قدس رضوی،1370.

ـ ابن جوزی، ابو الفرج عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412 ق.

ـ ابن جوزی، ابوالفرج عبد الرحمن بن علی، مناقب بغداد، تحقیق محمد زینهم محمد عزب، قاهره، دار غریب، 1998م.

ـ اصطخری، ابو اسحاق ابراهیم، المسالک و الممالک، بی جا، کتابخانة صدر، 1927م.

ـ امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، تحقیق حسن امین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1403ق.

ـ بحر العلوم، محمد مهدی، الفوائد الرجالیه، نجف اشرف، مکتبة العلمین الطوسی و بحر العلوم، 1386ق.

ـ بغدادی، صفی الدین عبد المؤمن بن عبد الحق، مراصد الاطلاع، تحقیق علی محمد بجاوی، بی جا، دار احیاء الکتب العربیة، 1373ق.

ـ تنوخی، ابو علی محسن بن علی، نشوار المحاضرة و اخبار المذاکره، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1424ق.

ـ تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الاضواء، بی تا.

ـ توحیدی، ابو حیان، الامتاع و المؤانسة، تصحیح احمد امین و احمد زین، قم، منشورات شریف رضی، بی تا.

ـ ثعالبی، ابو منصور عبد الملک نیشابوری، یتیمة الدهر، تحقیق مفید محمد قمیمة، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق.

ـ جاودان، محمد علی، «بغداد و کرخ مولد و مسکن شریف رضی»، فصلنامه نهج البلاغه، ش 6، بی تا.

ـ جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن دهم هجری، قم، انصاریان، 1375.

ـ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1410 ق.

ـ خطیب بغدادی، ابو بکر احمد بن علی، تاریخ مدینة السلام(بغداد)، تحقیق بشّار عواد معروف، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1422ق.

ـ خوانساری، محمدباقر موسوی، روضات الجنات، تهران، اسماعیلیان،1390ق.

ـ خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت، چ دوم، 1403ق.

ـ دوری، عبد العزیز و دیگران، بغداد (چند مقاله در تاریخ و جغرافیای تاریخی)، ترجمة دولتشاهی و پروشانی، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1375.

ـ دینوری، ابو حنیفه احمد بن داود، الاخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، قم، منشورات شریف رضی، 1409ق.

ـ دینوری، ابو حنیفه احمد بن داود، الاخبار الطوال، ترجمة مهدوی دامغانی، تهران، نی، چ چهارم، 1371.

ـ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دار العلم للملایین، چ هشتم، 1989م.

ـ زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، امیر کبیر، چ پنجم، 1368ش.

ـ صولی، ابو بکر محمد بن یحیی، اخبار الراضی بالله و المتقی لله، بیروت، دار المیسرة، چ دوم، 1311ق.

ـ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، روائع التراث العربی، بی تا.

ـ طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، الفهرست، نجف اشرف، المکتبة المرتضویه، 1356ق.

ـ علی، صالح احمد، بغداد مدینة السلام، بغداد، مجمع العلمی العراقی، 1985م.

ـ کرمر، جوئل، احیای فرهنگی در عهد آل بویه، ترجمة محمدسعید حنایی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1375.

ـ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، منشورات شریف رضی، 1422 ق.

ـ مسکویه، ابو علی احمد بن علی، تجارب الامم، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران سروش، 1366.

ـ مقدسی، ابو عبدالله محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمة علی نقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1361.

ـ همدانی، محمد بن عبد الملک، تکملة تاریخ الطبری، بیروت، روائع التراث العربی، بی تا.

ـ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، البلدان، ترجمة محمدابراهیم آیتی، تهران، چ چهارم، 1381.

ـ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، البلدان، نجف اشرف، المکتبة المرتضویه، 1337 ق.

ـ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمة محمد ابراهیم آیتی، تهران، علمی و فرهنگی، مامقانی، تنفیح المقال، چ ششم، 1371.