، سال ششم، شماره دوم، تابستان 1388، 37 ـ 71

مورگان شوستر در ایران

فاطمه سادات جلالی چیمه*

چکیده

هنگامی که مجلس نوپای مشروطه برای اصلاح اداره کشور تصمیم گرفت از کارشناسان کشورهای مختلف استفاده کند، دو دولت روس و انگلیس از این اقدام سخت عصبانی شدند. مورگان شوستر معروف ترین چهره در بین آنها بود که با اختیارات وسیعی که مجلس به او داد، شروع به انجام اصلاحات دامنه دار در امور مالی و اداره گمرکات کرد. روسیه با دو التیماتوم ایران را تهدید کرد و خواستار اخراج مورگان شوستر شد. به رغم ایستادگی مردم، مجلس و روحانیان و با حمایت انگلیس از روسیه، سرانجام مورگان شوستر از ایران اخراج شد و اصلاحات وی ناتمام ماند. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است که چرا دولتمردان ایران، برای حل معضلات اقتصادی و امنیتی خود آمریکایی ها را برگزیدند و آیا با این اقدام، به اهداف مورد نظر خود رسیدند. دیگر اینکه عکس العمل انگلیس و روس، دو قدرت دیگر آن زمان در برابر این انتخاب چه بود؟

کلید واژه ها: مورگان شوستر، میجر استوکس، ژاندارمری خزانه، روس و انگلیس.

مقدمه

بی شک یکی از حساس ترین دوران های تاریخی، دوران مشروطه است. حرکت مردم در جریان مشروطه، بیانگر آگاهی نسبی آنان از اوضاع کشور بود. اما پیروزی و به ثمر رسیدن انقلاب مشروطه، به معنای محو شدن جریان استبدادی و استعماری نبود؛ زیرا پس از مرگ مظفرالدین شاه، جانشین وی، محمدعلی شاه که دست نشانده روس ها بود، با مشروطه و مشروطه خواهان مخالفت کرد و چهرة وابسته خود را نشان داد. با به توپ بستن مجلس و شروع دورة استبدادی کوتاه مدت وی، روس ها تا حدودی از اوضاع سیاسی کشور راضی شده بودند، اما حرکت آزادی خواهانة ملت، نشان داد که محمدعلی شاه جایی در ایران ندارد. از این روی، پس از فتح تهران توسط انقلابیون مشروطه خواه و سقوط محمدعلی شاه، روس ها سیاست خود در ایران را تبدیل به سیاستی منفی کردند و همان گونه که مجلس اول توسط عامل روس ها، لیاخوف به توپ بسته شد، بار دیگر آنان مجلس دوم را توسط زور و ارعاب به تعطیلی کشاندند.

پس از انقلاب مشروطه، روس ها می پنداشتند ممکن است امتیازاتی که در گذشته به دست آورده بودند، از دست بدهند. آنان تا قبل از پیروزی انقلاب مشروطه، امتیازات بی شماری در ایران داشتند. از سویی دیگر، پس از شکست روسیه از ژاپن در سال 1905م و ضعف دولت روسیه، دولت انگلیس که خواهان حفظ منافعش در ایران بود، برای یافتن متحدی در برابر خطر آلمان ـ که تازه داشت قدرت می گرفت ـ طرح قرارداد 1907 را با روسیه منعقد کرد.

اما آنچه باعث شد سیاست استعماری در ایران به حالت فلج در آید، استخدام مورگان شوستر آمریکایی بود؛ زیرا بر اساس تصمیم مجلس نوپای مشروطه، عده ای کارشناس از آمریکا برای اصلاح دارایی و خزانه داری کل، یک فرانسوی برای دادگستری و چند سوئدی برای ژاندارمری استخدام شدند. در آن زمان، آمریکا هنوز خوی سلطه جویانة آشکار خود پس از جنگ جهانی دوم را نشان نداده بود و دولت مردان ایرانی که به دنبال قدرت سومی بودند تا به اتکای آن در برابر سلطه گری روس و انگلیس بایستند، متخصصان این کشور را ترجیح می دادند. مورگان شوستر آمریکایی معروف ترین چهره در بین آنها بود که پس از ورود به ایران دست به اقداماتی زد که بیانگر مخالفت وی با سیاست های اقتصادی و استعماری روس و انگلیس در ایران بود. وی توانست به اصلاح اوضاع اقتصادی ایران بپردازد. اما برای پیشبرد اصلاحاتش باید با خواسته های روس و انگلیس مخالفت می کرد و همین کار را نیز انجام داد.

شوستر اوضاع خزانه را سر و سامان داد و با اختیاراتی که از مجلس گرفت، ژاندارمری خزانه را تشکیل داد و به دنبال آن، میجر استوکس انگلیسی را به عنوان معاون مالیه و فرماندة ژاندارمری خزانه استخدام کرد که این امر سبب مخالفت روس و به تبع آن مخالفت انگلیس با این قضیه شد.

از سوی دیگر، در همین زمان توطئه برگشت محمدعلی شاه از سوی روس ها مطرح شد و چنانچه در ادامه خواهد آمد، شوستر در سرکوبی شاه مخلوع نقش به سزایی بر عهده داشت. وی همچنین برای قشون بودجه مشخصی تعیین کرد و مقرری سفرای ایران را که تا پیش از وی به موقع به دست آنان نمی رسید، پس از استخدامش سامان داد. اقدامات شوستر، خودبه خود باعث نقض اختیارات روس و انگلیس در ایران شد. او در عمل نشان داد که برای قرارداد 1907 ارزشی قائل نیست. پس از این بود که روس و انگلیس به فکر اخراج شوستر افتادند و دست به توطئه های متعددی برای کارشکنی در امور محوله به وی زدند. وقتی نتیجه نگرفتند، مخالفت علنی خود را آشکار ساختند و روس ها با دادن اولتیماتوم هایی به دولت ایران، سرانجام باعث اخراج وی شدند.

لزوم استخدام شوستر

پس از خاتمة جریان پارک اتابک، دولت فرصت پیدا کرد تا به فکر اصلاحات اساسی بیفتد و راهی را در پیش بگیرد که کشورهای مترقی رفته اند و کامیاب شده اند و وضع آشفته مملکت را سامان بدهد. روس و انگلیس که همیشه از نبود امنیت شکایت داشتند، پس از جریان پارک اتابک و از میان رفتن مجاهدین از فشار خود کاستند و دولت را تا حدودی به حال خود گذاشتند از مهم ترین مسائلی که هر دولتی برای بقای مملکت خود باید در درجه اول مورد توجه قرار دهد و برای وصول به آن مجاهدت کند، موضوع امنیت عمومی و بهبودی وضع اقتصادی و تعادل در دخل و خرج بودجه مملکت است. دولت نوبنیاد نیز چون می خواست ادارة امنیت عمومی و اصلاحات مالی را بر اساس اصول کشورهای مستقل پایه گذاری کند، پس از مشورت با زعمای ملت و رهبران مجلس موافقت می کند مستشارانی از طرف ممالک متمدن و بی طرف ـ که دارای سیاست خاصی در ایران نباشند و دو دولت همسایه نیز نسبت به آنان بدبین نباشندـ به ایران دعوت کند و زمام ادارة امنیت و اقتصاد را به آنان بسپارد.

تأکید بر بی طرف بودن دولت فراگیر که اقتصاد کشور را به دست بگیرد، نشان دهندة دخالت های بیش از حد روس و انگلیس در ایران بود. مجلس بر آن شد تا پس از بررسی شایستگی نسبی بلژیکی ها، ایتالیایی ها و سوییسی ها از آمریکایی ها دعوت به عمل آورد. اینان چون اتباع دولتی بزرگ بودند، از تهدیدهای دولت روس و انگلیس بیمی نداشتند، و چون آمریکایی نبودند کسی را تهدید نمی کردند.

سنت پترزبورگ و لندن مایل نبودند که در آینده فرانسویان وزارت مالیه ایران، ایتالیایی ها ژاندارمری و اتریشیان قشون را اداره کنند. معاون وزارت امور خارجه روسیه نراتف و کاردار سفارت انگلیس در این کشور موافقت کردند که باید دولت ایران را از استخدام اتباع خارجی، به جز اتباع دولت های کوچک، منع کرد. هنگامی که سفیر ایتالیا پرسید آیا روس و انگلیس نسبت به خدمت کردن ایتالیایی ها برای دولت ایران اعتراض دارند یا نه، سر ادوارد گری نوشت که اشتغال اتباع ایتالیا، دو دولت روس و انگلیس را در موقعیتی بسیار دشوار قرار خواهد داد. سرانجام مجلس از آمریکایی ها دعوت کرد؛ زیرا آمریکا دولتی بزرگ بود و از روس و انگلیس واهمه ای نداشت و از طرف دیگر بنا بر قول وزیرمختار روس، ایالات متحده آمریکا یک دولت معظم اروپایی نیست و در آنجا مسائل سیاسی ندارد.

معاون وزارت مالیه، لایحه ای دربارة استخدام دو نفر مستخدم آمریکایی و یک نفر اروپایی برای وزارت مالیه به مجلس تقدیم، و تقاضا کرد با فوریت در همین جلسه مطرح شود؛ لایحة مزبور با کسب 62 رأی از 66 رأی، به تصویب رسید.

اوضاع مالی ایران قبل از ورود شوستر

قبل از برقراری رژیم مشروطیت در ایران، امور دارایی کشور با وضع به خصوصی که در دنیا بی سابقه بود، اداره می شد. در دوران سلاطین قاجار، هنگام جمع آوری درآمد های دولتی و تأمین وجه برای مخارج ضروری کشور، از اصل عدم تمرکز پیروی می گردید. به این ترتیب که هر استان و شهرستان، واحد مستقلی تشکیل می داد که در مرکز برای آن دستورالعملی (بودجه جمع و خرج)، توسط مستوفی مربوطه تهیه می شد و پس از آنکه این دستورالعمل از تصویب مقامات دولتی و توشیح مقام سلطنت می گذشت، برای اجرا به فرماندار و فرمانده هر محل ابلاغ می شد. همچنین در پاره ای از مالیات های معمولی محلی، برآوردهای سنواتی منظور، و مخارج هر استان و شهرستان نیز که قسمت عمدة آن هزینه افواج محلی و مستمری های عمومی و حقوق مأموران بود، در آن درج می شد. اگر درآمد یک استان یا شهرستان پس از وضع این مخارج و مقدمات، باز هم مبلغی اضافه داشت، مبلغ مذکور به منزلة تفاوت عمل و در اقساط معین به تهران فرستاده می شد. همچنین اگر در پاره ای نقاط به علل سیاسی و سوق الجیشی ارقام خرج بر درآمد فزونی می یافت، مبلغی به عنوان کسر عمل از تهران حواله می گردید. دستورالعملی که به این ترتیب به صورت مقطوع تهیه و برای اجرا به فرمان فرماها و حکام ابلاغ می گشت، غیرقابل تغییر بود و مأموران دولتی متعهد و مجبور بودند همة مالیات های ابواب جمعی خود را به موجب آن وصول کنند و هزینة مصوب را از همان محل بپردازند. حتی در مواردی هم که به علت خشکسالی و یا بروز آفات ارضی و سماوی، محصول ده آسیب می دیدـ جز در مواردی که قسمت اعظم محصول از بین می رفت ـ پرداخت مالیات مقطوع اجباری بود و اگر همه محصول از بین می رفت، مردم و مالکان با استفاده از مقتضیات و دادن هدیه به مأموران مالیات، از آنها تخفیف می گرفتند. اگر مأموری مبلغی کسر می آورد، مجبور بود از دارایی های شخصی خود بپردازد. اما در دوران سلطنت مظفرالدین شاه، در اثر حوادث گوناگون بی نظمی افزایش یافت.

بخشش های بی حساب، مخارج سفر های شاهانه به اروپا، طمع و حرص و چپاول درباریان، کار را به آنجا کشانید که خزانه تهی شد. افزون بر این، در آن زمان، باقیماندة مستشاران روسی در قزاقخانه، فرانسویان در نیروی نظامی (که فقط اسمی از آن باقی بود)، عناصر بلژیکی در گمرکات، سوئدی ها و ایتالیایی ها در ژاندارمری، از خزانه دولت ایران مقرری می گرفتند.

در هنگام ورود شوستر به ایران، معلوم شد هیچ گونه مقررات صحیح یا سازمان اداری در این وزارتخانه وجود نداشت. اداره امور مالی کشور به دست افرادی معدودی بود که مستوفی نامیده می شدند. مستوفی ها افراد درستکاری بودند، ولی عیب بزرگ آنها این بود که محافظه کار بودند و حساب پس نمی دادند. روحیة حساب پس ندادن، کار مأموران مالیات را دشوار می ساخت و به همین دلیل، نظام مالیاتی پیشرفت نمی کرد. پس از استقرار مشروطیت و دو سال پیش از شوستر در تهران، یک کارشناس فرانسوی به نام بیزو وقت خود را برای اصلاح نظامی ایران صرف کرد، اما نتیجة موثری نگرفت.

با تنظیم مقررات اداری، درست پیش از ورود شوستر در ایران در می 1911م، هشت ادارة مالی به وجود آمد؛ پنج حوضه مربوط به ادارة مالیاتی فارس و بندر خلیج فارس، آذربایجان و کردستان، گیلان و مازندران، بروجرد و اصفهان و3 ادارة آن که در مقر سازمان قرار داشت.

روزی که شوستر شروع به کار کرد، دستگاهی که وزارت مالیه نامیده می شد، اسم بدون رسمی بود و هیچ کس اطلاع نداشت جمع و خرج کشور چه قدر می شود، چه مبلغ از آن قابل وصول است و خرج واقعی کشور به چه میزان است. چه کسی مسئول وصول مالیات دولت و چه کسی مسئول نگهداری حساب و رسیدگی به آن می باشد. در چنین اوضاعی بود که شوستر به عنوان خزانه دار کل امور مالی کشور را بر عهده گرفت.

ورود شوستر به ایران

هیئت آمریکایی که مأمور انجام اصلاحات بودند، سرانجام در 12 می 1911م. وارد تهران شدند. شوستر و همراهانش که شانزده نفر بودند، از راه پاریس، وین، اسلامبول، باطوم و باکو عازم ایران گردیدند و روز 7 ماه مِی، وارد بندر انزلی (پهلوی) شدند بعد از چند روز توقف در رشت، در روز 15 می به مهرآباد رسیدند.

قبل از ورود شوستر به تهران، علی قلی خان نبیل الدوله ـ که از روسای بهاییان ایران بود و با عبدالبها همکاری صمیمانه داشت و در آن وقت کاردار سفارت ایران در واشنگتن بود ـ به محفل بهاییان ایران نامه ای نوشت و از آنها تقاضا کرد تا در روز ورود شوستر، استقبال شایانی از وی به عمل آورد. بهاییان پس از اینکه از حرکت شوستر از بادکوبه مطلع می شوند، دو نفر از افراد انگلیسی دان خود را به بندر پهلوی می فرستند و هنگام ورود شوستر به ایران، از طرف محفل بهاییان به او خیرمقدم می گویند. این دو نفر که از آنجا تا تهران همراه وی بودند، روز ورود او را به محفل تهران اطلاع می دهند. دو روز قبل از ورود وی به تهران، نزدیک صد نفر از بهاییان تهران ـ که در بین آنها چند نفر انگلیسی می دانستندـ، به قریه مهرآباد می روند و با فروش کردن قسمتی از راه و تهیة وسایل پذیرایی، مقدم مورگان شوستر و خانواده او را گرامی می دارند.

هنگام ورود شوستر به تهران، هیچ یک از مأموران دولتی به استقبالش نرفتند، ولی در عوض بهاییان از او استقبال کردند و همین امر سبب شد که سفارتخانه های روس و انگلیس و سایر مخالفان ایرانی او بگویند که شوستر بهایی است؛ در صورتی که او بعد از ورود به ایران فهمیده بود که قضیه از چه قرار است و فرقه بهاییت چیست؟

در مهرآباد از طرف عده ای از دوستان علی قلی خان، کاردار سفارت ایران در واشنگتن، وسیلة پذیرایی فراهم گردیده بود و فی المجلس، معرفی اشخاص به یکدیگر نیز توسط آقای چارلز راسل وزیرمختار آمریکا انجام شد. همراهان شوستر عبارت بودند از: شارل مکاسکی اهل نیویورک، رالف هیلز اهل واشنگتن، بروس دیکی اهل نیویورک و آقای کرنز اهل ایلولو.

اصلاحات اولیه شوستر

وقتی شوستر به ایران آمد، با وزارت مالیه ای روبه روشد که به تازگی تجدید سازمان یافته بود. در این تجدید سازمان، تلاش شده بود تا واگذاری مسئولیت به رئیس ادارات و تسریع در مکاتبات تأمین گردد. کارمندان جوان تر وارد دستگاهی شده بودند که رخوت پنهانی کارمندان پیر تا حدودی این سازمان را فرا گرفته بود. بخشی از موفقیت شوستر را باید مدیون این تحولات دانست.

شوستر اولین اقدام های خود را شروع کرد و برای اصلاح امور مالی کشور اقدام کرد. اولین کامیابی های او را وجود پول نقد و استفادة قانونی و محدود از پول هایی تسهیل کرد که درست پیش از آمدن وی به ایران، از محل وام قبلی تأمین شده بود.

لایحة اخذ این وام 1/150/000 لیره ای را بانک شاهنشاهی در

جمادی الاول 1329ه‍ .ق/ 2 می 1911م تصویب کرده بود، نخستین هدف

شوستر، نظارت بر مصرف این وام بود و آشکارا در پی آن بود که به قدر کفایت از آن استفاده کند.

روزی که شوستر خزانه را تحویل گرفت، فقط حوالة 600 هزار تومان موجودی در خزانه بود و تعهدات پرداختی دولت نیز که از دو سال قبل باقی مانده بود، بالغ بر دو میلیون و سیصد هزار تومان می شد. در حالی که یک دینار پول نقد در خزانه موجود نبود. چپاول گران درباری قاجار و دولتی، نه تنها دیناری در موجودی خزانه باقی نگذاشته بودند، بلکه همة مبلغ وامی را که فقط 50 روز قبل از ورود شوستر از تصویب مجلس گذشته بود (به استثنای دو میلیون تومان) به رسم علی الحساب از بانک شاهی گرفته بودند.

در این اوضاع، شوستر درصدد برآمد تا با اجازة دولت ایران، از منابع مالی با شرایط آسان تقاضای وام کند. وی پس از چندی بررسی، متوجه شرکت سیلگمن در لندن شد. اما وقتی برای عقد یک استقراض به مبلغ 400/000 لیره

وارد مذاکره شد، سر ادوارد گری وزیر خارجة انگلیس به محض اطلاع از

این موضوع آشفته می شود و تلگرافی بدین مضمون به سنت پترزبورگ

مخابره می کند:

استقلال ایران نباید باعث ضدیت آن با انگلیس و روسیه بشود. این واضح است که به مقتضای موقعیت جغرافیایی آن، روسیه تحمیل هیچ دولتی را در این مملکت نخواهد کرد که منافع روسیه را محترم نشمارد و در نظر نگیرد. هر وقتی که مناسب باشد، این مسئله را به شوستر خواهیم فهماند.

شوستر برای اینکه توان عملی و اجرایی داشته باشد، قبل از هر چیزی مجبور بود که اختیاراتی داشته باشد تا نه اولیای دولت بتوانند به میل و هوس خود او را بچرخانند و نه دیگر مستخدمان خارجی در ایران مثل مرنارد بلژیکی جرئت نافرمانی داشته باشد. به همین دلیل، لایحة اختیارات را که خود در دوازده ماده نوشته بود، به هیئت وزیران فرستاد تا تقدیم مجلس شود. این لایحه در تاریخ 23 جوزای 1290 ه.ش یا 1911 م به اتفاق آرای وکلا از دمکرات و اعتدالی و اتفاق و ترقی و منفرد تصویب شد و دست مستشاران مزبور برای اصلاح مالیه و جلوگیری از مخارج زاید و حیف ومیل باز گردید.

خزانه دار کل، با گرفتن اختیارات وسیع بر اساس این قانون، در حقیقت به صورت یک دیکتاتور مالی در آمد که همه نظرها و مسائل مورد توجه او بدون چون و چرا اجرا می شد. گفتنی است همین قانون بود که به شوستر و همکاران او فرصت داد تا نظام نوینی را در امور مالی ایران برقرار سازد.

همچنین طبق قانون 23 جوزا، شوستر در امور مالی حقوق و اختیارات تام گرفت؛ در تمام امور مالی و پولی دولت، خزائن دولت وضع مالیات ها و عوائد دولتی دیگر حق نظارت و کنترل را داشت. هیچ خرجی بدون اطلاع وی نمی توانست صورت بگیرد؛ تنظیم بودجه دولت و نظارت بر اجرای آن، نظارت بر قرضه ها و امتیازات نیز در حیطه اختیارات وی بود. شوستر اختیارات تامی برای سازمان دهی یک رشته از دوائر مالی با حق انتصاب و استقلال کارمندان این دوائر گرفت. و حق داشت قوانین مالی را تغییر دهد و به طور کلی تمام امور مالی و بسیاری از شعب اقتصادی ایران تحت نظارت شوستر قرار گرفته بود.

در مجموع پس از وضع قانون 23 جوزا، اختیارات ذیل به شوستر تفویض شد:

1. نظارت مستقیم و واقعی بر همة معاملات پولی ایران و اخذ تمام عایدات و تفتیش کلیه محاسبات دولتی؛

2. نگهداری خزانه کشور و امضای حواله جات مستقیم و تصدیق حواله جات اعتباری؛

3. تهیه نظام نامه هایی لازم برای اجرای اصلاحات مالیاتی؛

4. ریاست عالیه بر همة کارمندان ادارات تحت ریاست خزانه داری کل.

اختلاف شوستر با مرنارد بلژیکی

وقتی مورگان شوستر تصمیم گرفت عواید گمرکی کشور را به خزانه دولت سرازیر سازد، خشم روسیه را در شمال و خشم انگلیس را در جنوب ایران برانگیخت. وزیرمختار روسیه رسماً اعلام کرد مستشاران بلژیکی در گمرکات بنادر شمال، حق اطاعت از دستورالعمل شوستر را ندارند و تهدید کرد در غیر این صورت، روسیه گمرکات شمال را مستقیماً تصرف خواهد کرد.

مرنارد، جزو مستشارانی بود که در زمان مظفرالدین شاه به ایران آمده بود. هنوز وقاحت های نوز بلژیکی در اذهان مردم پاک نشده بود که پس از اخراجش، معاون وی مرنارد به مدیر کلی گمرکات رسید و پس از ورود شوستر، بی اعتنا به او، به کار خود ادامه داد. مرنارد با همکاری عوامل روسیه در داخل و خارج مجلس، و در هیئت دولت لایحه ای را به مجلس فرستاد تا وام یاد شده در اختیار کمیسیونی مرکب از پانزده عضو که ریاست آن بر عهده خودش باشد، قرار بگیرد. به این ترتیب، خزانه دار کل، شوستر، که برای سروسامان دادن به امور مالی کشور استخدام شده بود، ناگزیر می شد به عنوان زیردست مرنارد در این کمیسیون کار کند و این کمیسون بر هزینه های دولت نظارت داشته باشد. بدین ترتیب، بر اساس لایحة نظارت و تفتیش مخارج در 19 جمادی الثانی 1329 ه‍ . ق / 1911 م هیئتی از نمایندگان وزارتخانه ها و 7 نفر از اروپاییان مستخدم دولت ایران به ریاست وزیر مالیه و نیابت ریاست گمرکات تشکیل شد که مخارج را نظارت و کنترل کنند.

وجود یک کمیسیون باعث درگیری بین مرنارد بلژیکی رئیس گمرکات و شوستر خزانه دار کل شد. مرنارد با بانک شاهی معاملاتی به حساب ایران و به امضای خویش کرد و شوستر که بر اثر قانون 23 جوزا عهده دار کل امور مالی شده بود، دست وی را از کار کوتاه کرد. خزانه دار کل به اتکای قانون 23 جوزا، به رؤسای بانک های خارجی در ایران من جمله وود رئیس کل بانک شاهنشاهی، نامه ای می نویسد که هیچ گونه پرداختی به حساب ایران جز به امضای شوستر خزانه دار کل واریز نشود. این امر باعث درگیری شدیدی بین مرنارد و شوستر شد. در این میان، دولت روس از مرنارد حمایت کرد و شوستر را متهم کرد که قصد دارد نزد ملیون وجاهت کسب کند.

وزیر مختار روس ابلاغ می کند که مستخدمان بلژیکی گمرک نباید تحت نظارت خزانه دار کل باشند. سفارت بلژیک نیز تعرض نامه ای با همین مفاد برای حکومت ایران می فرستد. وزیرمختار روس حتی تهدید می کند که در صورت مخالفت با این نظریه، روس ها گمرکات شمالی را تصرف خواهند کرد.

سرانجام با حمایت دولت ایران از شوستر و با اطمینانی که شوستر در مورد پرداخت اقساط وام های خارجی داد، اختلاف موقتاً و به ظاهر رفع گردید. سر جرج بارکلی طی تلگرافی چنین گزارش داده است:

... در 30 شهر ماضی چون مرنارد به تعلیمات خزانه داری کل اعتنایی ننمود، شورای وزرا کاغذی را که شوستر به مرنارد نوشته بود، تصویب کرد و تصمیم گرفتند که وی را به اطاعت قانون مزبور دستورالعمل دهند. وزیر امور خارجه تعلیمات مذکور را در پنج شهر جاری برای مرنارد نوشت و مرنارد هم باز به حساب گمرکات، چک به حواله بانک شاهنشاهی می داد. از آن وقت تاکنون، در امورات بهبود حاصل شده است. در هفت شهر جاری وزیر امور خارجه از شوستر دعوت کرد که روز بعد در اجلاس کابینه این وزرا حاضر باشد، ولی همین که شنید می خواهند او را با مرنارد روبه رو نمایند، شوستر به وزیر امور خارجه جواب داد که حاضر نخواهد شد. به علت آنکه نمی توانست در باب مسئله با مستخدمی که آشکارا با قانون اخیر مخالفت کرده است، مذاکره کند. وزیر امور خارجه مکرراً از او دعوت نموده و اظهار داشت که مسئله بی اطاعتی مرنارد به قانون در میان نیست و علتی ندارد که مباحثه و مذاکره شود. شوستر بنابر این اطمینان در آن جلسه حضور یافت و مرنارد هم حاضر شد. وزیر امور خارجه این دو نفر را به هم معرفی نمود و پس از قدری صحبت، ظاهراً رفاقت کاملی بین آنها پیدا شد و از یکدیگر جدا شدند و از آن وقت تاکنون هر دو از نتیجه ملاقات اظهار رضایت می کنند. بنابراین، من اعتقاد دارم که ممکن است تصور کنید که این کار اصلاح شده است.

اقدامات شوستر

اقدامات شوستر را از جنبه های مختلف می توان بررسی کرد؛ زمینه هایی چون مالیاتی، نظامی، صنعتی و اقتصادی و...:

1. اقدامات مالیاتی

الف) یکی از اقدامات شوستر در بدو ورودش به ایران، برنامه ریزی جهت امور مالی و آگاهی از درآمدهای دولت و تنظیم دخل و خرج و تسویه امور مالی ایران بود. وی برای آگاهی از دارایی های دولت، دستور داد تا عواید مالیاتی در نزدیک ترین بانک شاهی گذارده شود و چنانچه بانکی در محل نباشد، به تجارت خانه مورد اعتماد تحویل داده شود.

ب) وی همچنبن اقداماتی برای رضایت قشون و جلوگیری از تعدیات آنان به مردم به عمل آورد. وی افراد قشون را خشنود ساخته و مانع از غارت گری آنان گردیده بود. همچنین برای اجرای اصلاحات مالیاتی نظام نامه هایی تهیه کرد. از دیگر اقدامات شوستر، لغو مالیات نمک بود. این مالیات توسط دمکرات ها وضع شده بود و اعتدالیون از روی منطق و به حق با آن مخالفت می کردند.

2. اقدامات صنعتی

شوستر طرح مفصلی برای استخراج انواع معادن ایران تهیه کرده بود و مقرراتی را در نظر داشت تا با فروش محصولات معادن به خارج، درآمد ارزی برای ایران تهیه شود و در داخل کشور نیز برای ایجاد صنایع از مواد معدنی استفاده شود.

3. اقدامات نظامی

شوستر ترتیبی داد تا مخارج قشون مرکزی را که تا آن موقع از دست رجال بزرگ ایران می گذشت، خودش پرداخت کند. همچنین یکی از مهم ترین اقدامات وی در زمینة نظامی، تشکیل ژاندارمری خزانه بود که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد.

اقدامات اولیه شوستر باعث ناراحتی سپهدار که رئیس الوزرا بود، شد؛ زیرا وقتی از شوستر تقاضای پول کرد، جواب رد دریافت کرد و در پاسخ خود برای دریافت پول شوستر، یک ضرب المثل آمریکایی جالب زد: «... آیا طریقه و تدبیر مفیدی به نظر شما می رسد، که بشود خون از سنگ بیرون آورد...». سپهدار شکایت شوستر را به مجلس نیز برد؛ اما در آنجا هم نتیجه ای به دست نیاورد و با حالت قهر به رشت رفت. ناراحتی سپهدار این بود که کلیه قدرتی را که با شمشیر به دست آورده بود، شوستر با قلم آنها را از کفش خارج کرد.

شوستر بودجه سفارتخانه ها را به وسیلة بانک شاهنشاهی برای آنها حواله کرد و برای اولین بار در تاریخ این وزارتخانه، سفیران ایران آخر هر ماه مقرری تعیین شده را دریافت می کردند. از چند سال پیش به این طرف، دفعة اول بود که نمایندگان سیاسی در ایران در خارجه، از خزانه ای که در وقت ورود شوستر به کلی تهی بود و حالا کم کم پر می شد، به طور منظم مواجب خود را دریافت می کردند.

4. اقدامات اقتصادی

یکی دیگر از خدمات برجسته و مهم مورگان شوستر که با تحریکات و مبارزه علنی و مخفی انگلیس و روس مواجه گردید، ماده سوم قرارداد نفت شمال (استاندارد اویل) بود. در ماده سوم قرارداد نفت شمال گفته شده است که حقوق دولت ایران زاید بر صدی ده از همة نفت و مواد نفتی مستخرجه از چاه ها قبل از آنکه هرگونه خرجی به آن تعلق بگیرد، خواهد بود. این ماده، درآمد دولت ایران را صدی ده از همة مواد نفتی استخراج شده از چاه ها دانسته بود. در حالی که در قرارداد نفت ایران و انگلیس این درآمد برابر صدی شانزده، پس از کسر همة مخارج بود. در مورد قرارداد نفت ایران و آمریکا، نظر عوامل انگلیس و کارگردانان شرکت نفت انگلیس در ایران این بود که با هیاهو و جنجال، رقم صدی شانزده را بیش از صدی ده قلمداد کنند و با استفاده از بی اطلاعی مردم، عاقدین آن را متهم به سوء استفاده و خیانت کنند؛ اما سخنرانی نصرت اله فیروز که از سیاست مداران تحصیل کرده بود، با ایراد نطق و توضیحات کاملی که داد به مردم و مجلس فهماند که دولت ایران با کمک شوستر که در خیرخواهی و صداقت و صمیمیت او به ایران و ایرانی شکی نیست، این قرار داد را منعقد ساخته و ذکر صدی ده و مخصوصاً قید جمله بدون قبول و کسر مخارج، نه تنها درآمد نفت ایران از صدی شانزده بالاتر می شود، بلکه تا صدی بیست و صدی بیست و دو بالاتر نیز خواهد برد.

اما همانطور که بیان شد، مهم ترین اقدام شوستر، تشکیل ژاندارمری خزانه و ضبط اموال شعاع السلطنه بود.

تشکیل ژاندارمری خزانه

شوستر کوشید ثابت کند که اگر مالیات به طور صحیح وصول شود و به مصرف برسد، نیازهای مملکت رفع خواهند شد. وی برای وصول صحیح مالیات، به فکر ایجاد قوای نظامی افتاد که تحت نظارت اداره مرکزی خزانه باشد و با جبر و بدون ملاحظات شخصی، مالیات ها وصول شوند. وی نام این قوة کوچک ولی منظم را به مناسبت ارتباطش با کار مالیات و خزانه داری، ژاندارمری خزانه یا قراسواران مالیه نامید.

هیئت دولت و وکلای مجلس نیز با این تصمیم موافقت می کنند. اما وقتی زمان انتخاب فرماندهی برای قراسواران، قضیه مهم و پر دردسر می شود و روس ها بار دیگر بنای مخالفت را می گذارند. هنوز قضیة مرنارد تمام نشده بود که شوستر خود را در کشمکشی به مراتب شدیدتر با روسیه می بیند. شوستر فرماندة قشون خزانه را شخصی با لیاقت به نام سرگرد میجر استوکس انتخاب کرد؛ زیرا وی را شایسته این مقام دید؛ چنان که شوستر در نامه اش به نمایندة سیاسی انگلیس آورده است که:

... من شخصاً از صفات مخصوص میجر استوکس از قبیل تحصیلات نظامی و توقف چهار ساله او در ایران و معرفتی که از حال و وضع مملکت دارد و دانستن زبان فارسی و فرانسه و به طور عموم از احتراماتی که در مقام یک نفر صاحب منصب و یک آدم متمدن در حق او مرعی می دارند، واقف هستم... .

نورمن، معاون وزیر امور خارجه انگلیس، چنین تفسیر کرد که از دیدگاه روسیه، انتصاب استوکس بی نهایت مایة تاسف است؛ زیرا او به عنصری ضدروسی معروف است. همچنین در روزنامة تایمز نیز اعلام شد که روسیه اعتراض خود را مبنی بر استخدام میجر استوکس اعلام کرده است. سرانجام در اثر مخالفت های دولت روس، انگلیس که نمی خواست خود را به زحمت بیندازد اعلام کرد که اگر استوکس بخواهد در سمت فرماندهی ژاندارمری خزانه انجام وظیفه کند، باید از ارتش هند استعفا بدهد؛ زیرا در غیر این صورت، اعتراض روس ها را به همراه دارد و این مغایر با قرارداد 1907 است.

گری در تلگرافی به استوکس اطلاع داده بود که

... ما با روسها در جلوگیری از استخدام شما موافق هستیم و علتش هم این است که اگر روس ها بخواهند افسری به جنوب ایران بفرستند، ما مخالفت می کنیم... .

از طرفی، استعفای استوکس از ارتش انگلیس در هند پذیرفته نشد و در نتیجه وی به استخدام ژاندارمری خزانه در نیامد و در 22 ذی الحجه 1329 ه‍ .ق/14 دسامبر 1911م. ایران را ترک کرد و به هند رفت. ولی با وجود این، ژاندارمری خزانه تشکیل شد و در مدت کوتاهی عدة آن به 1500 نفر رسید. همچنین به واسطة اطمینانی که شوستر به سران حزب دمکرات داشت، اکثر صاحب منصبان ژاندارمری خزانه منصوب به حزب دمکرات بودند و همین مسئله بیش از پیش بر آتش خشم روس ها افزوده بود.

ضبط اموال شعاع السلطنه

نظر به اینکه شعاع السلطنه و سالارالدوله بر ضد حکومت قیام کرده و راه عصیان پیش گرفته بودند و در نتیجه خون هزاران بی گناه ریخته شده بود و اموال عده بی شماری به یغما رفته بود، شوستر، خزانه دار کل، خود را مکلف دید که همة اموال آنها را توقیف و به نفع دولت ضبط و مصادره کند.

به این ترتیب، در ذی القعده 1329ق/2 اکتبر 1911م هیئت وزرا حکم مصادرة اموال آنان را صادر و پس از تأیید مجلس، آن را برای خزانه دار کل ابلاغ کرد. دولت ایران از راه حزم و احتیاط، حکم مزبور را به وسیله وثوق الدوله، وزیر امور خارجه وقت به اطلاع سفیران روس و انگلیس رساند. او در ضمن این خبر، به سفارت خانه های آنها متذکر می شود که هر گاه این دو سفارت خود را در قسمتی از اموال اشخاص نامبرده ذی حق می دانند و یا آنکه طلبی از آنها دارند، حاضر است به ادعای آنها رسیدگی کند و طلب حقه آنها را بپردازد.

پس از وصول حکم مذکور، شوستر تصمیم به اجرای آن گرفت؛ اما یک اشکال در این مورد وجود داشت و آن این بود که این شاهزاده تابعیت عثمانی داشت. ولی با وجود این، شوستر در ذی القده1329 ق/7 اکتبر 1911م هیئتی مرکب از شش دستة هفت نفره برای ضبط شش پارچه از املاک شعاع السلطنه و سالارالدولة مأمور می کند. اموال شعاع السلطنه در تهران عبارت بودند از: خانه و باغ بزرگ او در قسمت غربی تهران و روستای منصورآباد و دولت آباد در سر راه تهران به حرم حضرت عبدالعظیم?، همچنین باغ عمارت در قریه چیذر در شمیران. املاک سالارالدوله هم عبارت بودند از: دو قطعه ملک یکی در شهریار و دیگری در مردآباد.

شوستر به مأموران خود دستور داده بود که با کمال ادب رفتار کرده و املاک را ضبط کنند و چنان که ملک در اجاره اتباع خارجی باشد، رعایت احترام و مقررات را کرده و درخواست کنند که از این پس، مال الاجاره را به صندوق دولت بپردازند. وقتی افراد شوستر به محل رسیدند، با مخالفت قزاقان ایرانی روبه رو شدند، ولی با نشان دادن حکم دولت، داخل عمارت، و مشغول لیست برداری از اثاثیه شدند. مدتی بعد، دو تن از اعضای کنسولگری روسیه به همراه چند قزاق، به دستور سرکنسول پوختینف کنسول روسیه در تبریز که با تلفن یکی از قزاق های مأمور عمارت مطلع شده بودند، به طرف محل حرکت کردند و وارد عمارت شدند. مأموران اظهار داشتند که بر حسب حکم پوختینف، نمی توانند بگذارند مأموران ایرانی مداخله کنند؛ زیرا اموال شاهزاده در حمایت روس است.

پوختینف اقدام خود را به دولت متبوعش می رساند و اعلام می دارد که: «... با توجه به این حقیقت که این خانه و همچنین املاک شاهزاده در گرو وام های او به بانک است، من پتروف و هیلدر براند را همراه با چهار نفر قزاق فرستادم و دستور دادم که متجاوزان به حقوق ما را طرد کنند و این کار توسط کسانی که فرستاده بودم، بدون زد و خورد انجام گرفت».

وقتی شوستر از جریان امر مطلع شد، موضوع را تلگرافی به سفیر روسیه در زرگنده اطلاع داد و اظهار داشت که:

...اطمینان دارم که آن جناب این اقدام مأموران خود را کاملا" بدون مجوز و غیرقانونی خواهد دانست و به همین سبب دوستانه از شما تقاضا دارم که فوراً به کنسولگری خود دستور دهید که قوای خود را خارج کنند.

شوستر برای تأیید و تأکید مطلب خود، نامه ای هم به این مضمون به سفیر روس می فرستد:

...از آنجا که حکم مکاتبه ای وزرا حتمی الاجراست، مجبورم که آن را مورد عمل بگذارم. مقتضی است دانستم که به شما اطلاع بدهم که ساعت 10 فردا هیئتی برای تصرف باغ مورد بحث فرستاده می شود. صمیمانه توقع دارم که اقدامی بفرمایید که موجب حدوث واقعه ای ناگوار نشود.

پاکلوسکی سفیر روسیه در جواب چنین می نویسد:

...اگر تمام حقوق اتباع روس تأمین شود، سفارت روس با اقدامات علیه اموال شعاع السلطنه مخالفتی نخواهد داشت، بلکه او را مسئول هر ادعایی خوهد دانست که اتباع روس نسبت به شاهزاده داشته باشند.

در ذی القعدة 1329ق / 10 اکتبر 1911م دوتن از معاونان خزانه دار کل، کرنز و مریل، به دیدن سرکنسول روس رفته و حکم دولت را برای وی قرائت کردند و خواهان برداشتن قزاق ها از املاک شعاع السلطنه شدند؛ اما او بر موضع قبل خود مصرّ بود و به ناچار کرنز به وی اطلاع می دهد که وظیفه دارد ملک را به زور تصرف کند. این بار کرنز به همراه مستر کریل که سمت ریاست گروه اعزامی را بر عهده داشت، در معیت پنج صاحب منصب و 50 ژاندارم خزانة دولتی به همراه سه نفر ارشد این کار را انجام می دهند، ولی برای احتراز از درگیری و بهانه دادن از دست روس ها، از در پشت عمارت وارد شده و عمارت را اشغال و مأموران روس را اخراج کرده و شروع به لیست برداری از اسباب و اثاثیه می کنند و با ساکنان خانه که بی قراری می کنند، به ملایمت رفتار کردند. پاکلوسکی در تلگراف های خود به روسیه، یادآور می شود که:

...شعاع السلطنه تبعة دولت عثمانی است و تحت حمایت دولت روس نیست. شاهزاده به روس بدهی ندارد. اگرچه سند مجهولی به آن بانک سپرده است مبنی بر اینکه املاک خود را در گرو بانک نهاده تا املاک خود را حفظ کنند، اما همه کس در تهران به ماهیت مجهول معامله پی برده است.

دخالت های پوختینف و افرادش سبب شد که دولت ایران به سفارت روسیه اعتراض کند و عزل سرکنسول و پتروف را خواستار شود. پاکلوسکی نیز قول تحقیق دربارة قضیه را داد و موضوع را به پترزبورگ گزارش داد. از سوی دیگر نراتف از پاکلوسکی می خواهد که به دولت ایران اعلام کند که بریگاد قزاق یا همان ژاندارم های خزانه، باید تعویض شوند و همچنین دولت ایران بابت تهدید مأموران سرکنسولگری معذرت خواهی کند.

در ذی القعدة 1329ه‍ .ق/16 اکتبر 1911م نقاب به کلی برداشته شد. نراتف به شارژ دافر انگلیس (کاردار) در پترزبورگ اطلاع داد که به عقیدة او، دیگر دولت روسیه نمی تواند در اقدامات خیلی جدی در اشغال اراضی ایران تأخیر کند. در این مذاکرات و رد و بدل شدن نامه ها، آنچه معلوم شد این بود که اقدامات شوستر برای آنها دیگر قابل تحمل نبود. اقدامات جدی مورگان شوستر متمایز با منافع روسیه بود. نراتف از جدیت و مساعی مورگان شوستر به سختی شکایت می کرد و شکایتش این بود که این مرد می خواهد در تمام ادارات ایران نظارت داشته باشد؛ به شکلی که به کلی مخالف منافع دولت روس است و در ضمن صحبت الفاظ ذیل گفته شد که تشکیلات در ایران، باید کم کم در دست گرفته شود آن هم به طریقی که منافع روسیه در آنها منظور گردد.

نراتف در ذی القعدة 1329 ه‍ .ق/22 اکتبر 1911م در تلگرافی به پاکلوسکی به حمایت از پوختینف می پردازد و خواهان دادن درس عبرتی به ایران می شود. وی عقیده داشت که ایرانیان فقط در مقابل زور خم می شوند. افزون بر پوختینف، میلر در تبریز، دابیژا در مشهد و نکلراسف در رشت نیز همین نحوة عمل را در پیش گرفته بودند.

محبوبیت شوستر

با وجودی که مدت اقامت شوستر در ایران بسیار کوتاه بود، با این حال از بدو ورود مردم و طبقة حاکمه، همه به اتفاق از او پشتیبانی می کردند و او را می ستودند. همة مردم ایران چه آنها که در داخل این مرز و بوم می زیستند و چه آنها که از دست مظالم روس و انگلیس به خارج گریخته بودند و در آنجا مبارزات خود را دنبال می کردند، همه شوستر و اقدامات او را می ستودند. سر ادوارد گری وزیر خارجه انگلیس دربارة وی چنین می نویسد:

ظاهراً شوستر در اذهان ایرانیان اثر فوق العاده ای باقی گذارده و اینکه تمام احزاب متفقاً تمام اختیاراتی که او درخواست می نمود، به او داده اند. این ثابت می کند که به وی اعتماد کامل دارند.

شوستر و محمدعلی شاه مخلوع

روس ها محمدعلی شاه را که توسط مشروطه خواهان از قدرت خلع شده بود و به روسیه گریخته بود، تحریک به حمله به ایران کردند. بر اساس این نقشه، محمدعلی شاه و برادرش شعاع السلطنه از دو نقطة شمالی کشور، و سالارالدوله برادر دیگر آنان، از ناحیة کرمانشاه حمله بزرگی را در تابستان 1911م /1290ش برای تصرف تهران آغاز کردند. این حمله به شکست انجامید و تعداد زیادی از رجال، نمایندگان و مقامات طرفدار محمدعلی شاه در دولت برکنار شدند.

شوستر در جنگ با محمدعلی شاه معزول، مثل یک ایرانی وطن پرست و فعال عمل کرد. او به علت احراز مقام ریاست کل خزانه داری و وفاداری نسبت به رژیمی که او را استخدام کرده بود و علاقه شخصی که به دفاع از انقلاب داشت، محور تشکیلات مقاومت ملی و مظهر مبارزه طلبی و مایة امیدواری مردم شد. نقش رهبری او در خنثی کردن نقشه محمدعلی شاه در بازگشت به سلطنت، مورد تصدیق دوست و دشمن واقع شده بود. شوستر در این میان زحمات زیادی را متحمل شد. وی ترتیب مالیه قشونی را که به جنگ با شاه مخلوع و همراهانش فرستاده بود، داد. عبدالهن اف روسی در کتابش آغاز توسعه طلبی ایالات متحده در ایران، با اینکه شوستر را عامل امپریالیسم آمریکا و شخص شرور و موذی معرفی می کند درباره وی می گوید:

... هرچند نقش عمدة طرد کردن عوامل ضدانقلابی بر عهدة نیروهای ترقی خواه مردمی ایران بود، کسی نمی تواند منکر شود که اقدامات شوستر و معاونانش نیز به نابود کردن نقشه های ضدانقلابی شاه سابق کمک کرد... .

شوستر و دخالت های روس و انگلیس در ایران

ایران در دورة قاجاریه توسط دو قدرت استعماری احاطه شده بود. دو کشور یعنی روس و انگلیس ایران را به صورت کشور ضعیف در آورده بودند و سپس به جای رقابت با یکدیگر، با تفاهم با هم، ایران را به مناطق تحت نفوذ خود تقسیم کردند. کاهش تشنج بین بریتانیای کبیر و روسیه را می توان در پرتو شکست روسیه از ژاپن در سال 1905 و پیشنهاد او مبنی بر حمایت از مراکش و نیز تفاهم فرانسه و انگلیس در سیاست بین المللی توجیه کرد. سرانجام روس و انگلیس ایران را طبق قرارداد 1907 به سه منطقه تقسیم کردند. اما در زمان ریاست شوستر در خزانه ایران، دخالت های روس و انگلیس در ایران افزایش یافت. روسیه طی اخطاری به دولت ایران تهدید کرد که اگر ظرف 48 ساعت خواسته هایش عملی نشود، به اشغال ایران خواهد پرداخت. با پایان رسیدن مهلت 48 ساعته، روسیه بلافاصله نیروهای خود را به داخل خاک ایران اعزام کرد.

اخطار روسیه، بحران بزرگی در کشور ایجاد کرد. بین مجلس و دولت بر سر پذیرفتن یا رد کردن آن اختلاف افتاد. هیجان عمومی و طغیان احساسات مردمی اوج گرفت. روس ها با استفاده از فرصت به دست آمده، کانون های مقاومت تبریز و مشهد را به سختی سرکوب کردند. مرقد مطهر امام هشتم? را به توپ بستند. از آذربایجان تا خراسان نیروهای خود را مستقر ساختند و منطقه زیر نفوذشان در قرار داد 1907 را اشغال کردند؛ به گونه ای که در سال 1912 میلادی، حدود یازده هزار نیروی روسی در این منطقه مستقر بود. در این زمان، انگلیس نیز برای اشغال منطقه زیر نفوذ خود قوایی از هندوستان وارد جنوب ایران کرد. این دولت برای ایجاد موازنه در برابر رقیب دیرینة خود در شمال، به این بهانه که ایران قادر نیست در جاده های تجاری جنوب ایران امنیت ایجاد کند، اعلام کرد که خود برقراری امنیت راه های جنوب را به عهده خواهد گرفت و هزینه های آن را از محل درآمد گمرکات ایران دریافت خواهد کرد. سرانجام نیز این دو کشور سلطه گر دولت ایران را مجبور کردند تا سیاست خود را با اصول قرارداد 1907 تطبیق دهد.

اخراج شوستر از ایران

یکی از ماجراهایی که به تلخکامی ایرانیان انجامید، اخراج شوستر بود. مجلس شورای ملی لایحه ای را تصویب کرده بود که به موجب آن، اموال شعاع السلطنه در تهران مصادره گردید. مجلس به شوستر اجازه داد تا این تصمیم را

توسط ژاندارم های خزانه داری اجرا کند. شوستر نیز در مهر ماه 1290ش/اکتبر 1911م به ژاندارمری خزانه دستور توقیف اموال و املاک شعاع السلطنه را داد.

اما این اقدام وی با مخالفت و اعتراض شدید روسیه مواجه گردید؛ زیرا بنا بر ادعای سفارت روسیه، اموال شعاع السلطنه در گرو بدهی او به بانک استقراضی روس است. اما وزیرمختار روسیه پاکلوسکی کوزیل با فرستادن اولتیماتومی به وزارت خارجة ایران، درخواست کرد که مأموران ژاندارم خزانه، با قید فوریت ملک شعاع السلطنه را ترک کنند و افراد بریگاد و قزاق جای آنان را بگیرند و وزیر خارجه از توهینی که به عضو کنسولگری روسیه شده بود، شخصاً عذرخواهی کند.

یادداشت اعتراض وزارت خارجه ایران از سوی سفارت روسیه بر گردانده شد و شایعاتی در جراید به چاپ رسید که روس ها تهدید به تصرف

گیلان کرده اند. روس ها که اولتیماتومشان بدون پاسخ مانده بود، در تاریخ 18 نوامبر 1911 م روابط سیاسی در سطح وزیرمختار را موقتاً قطع کردند؛

اما کنسولگری روسیه باقی ماند. کابینه جدید تشکیل شد و وزیر امور خارجه عذرخواهی لازم را به عمل آورد و شوستر ژاندارم های خود را از ملک شعاع السلطنه فراخواند. اما پاسخ وزیرمختار روسیه به این اقدام آشتی جویانه، شدیدتر از اولتیماتوم یادشده بود.

شوستر از یک تبعة انگلیسی به نام لکفر که از زمان ورودش به استخدام وزارت مالیه در آمده بود، در کار تجدید سازمان مالیاتی استفاده کرده بود. دولت انگلستان به شوستر هشدار داده بود که اگر لکفر را به ایران بفرستد، روس ها به موجب قرار داد 1907 بدان اعتراض خواهند کرد. در پی آن، دولت روسیه نیروهای تازه ای وارد ایران کرد و روز هشتم آذر1290 ش/29 نوامبر1911 م طی اولتیماتومی برای قبول سه شرط ذیل به دولت ایران 48 ساعت مهلت داد:

1. اخراج شوستر و لکفر از ایران؛

2. کسب موافقت قبلی از دولت های روس و انگلیس برای استخدام اتباع خارجی؛

3. پرداخت هزینة و خسارت لشکرکشی روسیه به ایران.

وزیرمختار روسیه این درخواست ها را چنین توجیه کرده بود: 1. لزوم کامل پرداخت غرامت به دولت امپراتوری روسیه که بر اثر اقدام های توهین آمیز آقای شوستر، ناگزیر به اعزام نیرو به ایران گردیده است؛ 2. خواسته قلبی دولت امپراتوری روسیه این است که منبع اصلی اختلاف از میان برداشته شود و در آینده، شالوده ای را بنا نهد که بر پایة آن، دو دولت بتوانند به تحکیم روابط دوستانه و استوار و به حل فوری و رضایت بخش موضوعات و مسائل مورد نظر روسیه بپردازند؛ 3. افزون بر حقایق مزبور، دولت روسیه در مورد اجرای پیشنهادات مذکور بیشتر از 48 ساعت صبر نخواهد کرد و در این فاصله نیروهای روسی در رشت باقی می مانند. چنانچه در طی این مدت پاسخی واصل نشود، نیروهای روسیه پیشروی خواهند کرد و بدیهی است که این موضوع میزان غرامت ایران به روسیه را بیشتر خواهد کرد. این اولتیماتوم با مخالفت مردم، مجلس و روحانیون روبه روشد. اما بین کابینه و مجلس نفاق بروز کرد. کابینه در نظر داشت اولتیماتوم روس ها را بپذیرد، و مجلس طالب ایستادگی در برابر آن بود. همه احزابی که در مجلس نماینده داشتند مانند دمکرات ها، اعتدالیون، ترقی، اتفاق، همراه با حزب ارمنی داشناکسیون، برای ایستادگی در برابر پیشرفت روس ها متحد شدند. تصمیم صمصام السلطنه مبنی بر پذیرفتن اولتیماتوم روسیه، روابط شوستر با کابینه را تضعیف کرد. اعضای کابینه امیدوار بودند شوستر خود استعفا دهد تا اختلاف مجلس و کابینه از میان برود؛ اما چون شوستر در عزم خود راسخ بود، به مجلس گفته شد که چنانچه شوستر از ایران نرود، مجلس منحل خواهد شد؛ زیرا شوستر را مجلس استخدام کرده است. وی اختیارات ویژة خود را مستقلاً از کابینه و مجلس می دانست و چون مجلس او را استخدام کرده بود، مجلس را ارباب خود به شمار می آورد. با انحلال مجلس، شوستر در برابر کابینة بختیاری ها تنها ماند. شوستر نمی توانست برای مدتی طولانی روابط خود را با وثوق الدوله وزیر خارجه و قوام السلطنه وزیر کشور حفظ کند. به همین دلیل با سردی روابط قوام السلطنه و وثوق الدوله روبه روشد. آنها تلویحاً به شوستر گفتند که استعفا دهد.

شوستر وقتی متوجه شد که انگلیسی ها نیز با روس ها در اخراج او هم صدا و همگام هستند، به دولت و مجلسیان گفت که چون نمی توانند با دو مملکت قوی طرف شوند، به هیچ وجه به فکر وی نباشند و مصلحت مملکت را مقدم بر هر امری بدانند و او نیز به این امر رضایت خواهد داد. مجلس دوم در نتیجة اتمام حجت روس ها در مورد شوستر و اخراج او، تشنج سختی به خود گرفت و نبرد عمیقی بین اعتدالیون و دمکرات ها درگرفت که عاقبت دمکرات ها مغلوب گردیدند و شوستر از ایران رفت. از این روی، در روز کریسمس 1911 به خدمت او خاتمه دادند و شوستر در تاریخ 11 ژانویه 1912 تهران را ترک کرد. اتومبیل شاه را در اختیارش گذاشتند تا وی را به بندر انزلی برده و از آنجا عازم اروپا شود. جانشین وی، مرنارد بلژیکی تعیین شد و تا سال 1918 م در این سمت باقی ماند.

دربارة علل اخراج شوستر از ایران، مورخان معاصر ایرانی و خارجی نظرات متفاوتی بیان کرده اند:

1. ملک الشعرای بهار که نظریه وی در بالا ذکر شد؛

2. حسین مکی دلیل اخراج شوستر را هم بستگی سیاست روس و انگلیس توصیف کرده است؛

3. یحیی دولت آبادی دلایل اخراج مورگان شوستر را چنین بر می شمارد: الف) غرور و عاقبت نیندیشی شوستر؛ ب) اغراض داخلی؛ ج) اغراض خارجی؛

4. عبدالهش مستوفی دلیل اخراج شوستر را فشار روس ها دانسته است؛

5. اسماعیل رایین، دلیل خروج شوستر را نتیجة سیاست مشترک روس و انگلیس در این زمینه می داند؛

6. سرپرسی سایکس، دلیل اخراج شوستر را عدم کفایت او و مخالفت شدید روسیه دانسته است.

نتیجه

چنان که گذشت، روس ها و انگلیسی ها پس از پیروزی نهضت مشروطه، سعی در نفوذ در مناطق تحت سیطره خود کردند و جلو هر اصلاحی را گرفتند. اما ورود شوستر باعث نارضایتی آنان شد؛ زیرا اصلاحات وی باعث می شد که از لحاظ مالی قدرت بیشتری بیابد و از وابستگی خود به روس و انگلیس بکاهد. روس و انگلیس سعی داشتند با مقروض کردن دولت ایران، شرایطی را به ایران تحمیل کنند که حاکمیت ایران را زیر سؤال ببرد و با نفوذ اقتصادی در ایران، کشور را از ابعاد سیاسی و نظامی به زیر سلطه خود درآورند.

دولت های پس از مشروطه به فکر انجام اصلاحات بودند تا اینکه مسئله ورود مستشاران آمریکایی در دورة نیابت سلطنت ناصرالملک مطرح شد. علت آنکه دولتمردان ایران، آمریکایی ها را برای حل معضلات اقتصادی و امنیتی خود برگزیدند، دو اصل اساسی بود که عبارت ند از:

1. آمریکا به دلیل فاصله جغرافیایی زیاد از ایران منافع کمتری در این کشور داشت؛

2. آمریکا حداقل تا زمان مورد بحث، اهداف استعماری در منطقه نداشته و مانند روسیه و انگلیس نزد مردم ایران بدسابقه و منفور نبود.

البته آمریکایی ها به دلیل آنکه درصدد پایان دادن به دورة انزوای خود بودند و به دکترین «سیاست جهانی» می اندیشیدند، از دعوت دولت هایی چون ایران برای حضور در عرصه های اقتصادی و سیاسی استقبال می کردند. پس از تأیید و تصویب این طرح توسط مجلس، قضیه از طریق وزارت خارجه پی گیری و سرانجام شوستر وارد ایران شد. اما در این زمان، کابینة سپهدار تنکابنی روی کار آمد و شوستر توانست از مجلس برای انجام امور مربوط به خود اختیارات بیشتری دریافت کند. همین امر باعث نارضایتی سپهدار شد و نتیجة آن، استعفای وی بود. چند روز قبل از سقوط کابینة وی، حمله محمدعلی میرزا به کشور رخ داد و پس از آنکه صمصام السلطنه به قدرت رسید، روس ها از محمدعلی میرزا بیشتر حمایت کردند. آنان سعی داشتند اوضاع کشور را به هم بریزند. با این کار، یا در روی کار آمدن وی موفق می شدند و یا دست کم با حملات نظامی موفق می شدند ناامنی و خرابی اوضاع اقتصادی و سیاسی را برای ایران به ارمغان آورند. آنها می توانستند با جنگ برنامه های اقتصادی شوستر را فلج کنند. اما شوستر باز هم دست از اصلاحات برنداشت و سرانجام شاه مخلوع نیز شکست خورد.

روس ها بارها به بهانه های مختلف خواهان عزل شوستر شدند و اولتیماتوم هایی را به ایران دادند که در این راه، مردم، مجلس، روحانیان و حتی زنان مبارز نیز به مخالفت با خواسته های نامشروع روس ها برخاستند. این در حالی بود که نایب السلطنه و دولتمردان خواهان تسلیم در برابر خواسته های روس بودند و در نهایت، خواسته های روس را پذیرفتند و باعث مخالفت هایی در بین مردم شدند که نهایتاً به سرکوبی آنان منجر شد، مانند: انحلال مجلس.

انگلیس و روس، سپس برای به زیر سلطه بردن کشور، دادن وام مشترکی را مطرح کردند و از سوی دیگر، از انتخابات مجلس سوم نیز جلوگیری و آزادی خواهان را به شدت سرکوب کردند. ساده لوحانی که فکر می کردند روس ها با پذیرفته شدن اولتیماتوم، دست از جنایات خود برمی دارند و با مدارا رفتار می کنند، متوجه شدند که جنایت های روس ها و انگلیسی ها پس از ضعف دولت بیشتر و دو چندان شد؛ زیرا آنان می خواستند امتیازاتی به دست آورند و آن را با فشار و ارعاب تثبیت کنند. حقیقت باید گفت پس از اخراج شوستر، دولت های روس و انگلیس دولت ایران را همچون اسیری یافتند که با تسلیم خود به دشمن، خود را قربانی هرگونه بلایی کرده بود. نتیجة این دخالت ها، تا سال ها بعد در ایران دیده شد.

در نتیجه، با وجود اهداف استعمارگرانة روس و انگلیس در ایران، قدرت سوم یعنی آمریکا نتوانست اصلاحاتی در ایران انجام دهد و خود نیز نهایتاً بعد از جنگ جهانی دوم، به جرگة استعمارگران جهان پیوست و تاکنون نیز به این نقش شوم خود در جهان ادامه می دهد.

منابع

ـ اتحادیه، منصوره، احزاب سیاسی در مجلس سوم، تهران، نشر تاریخ، 1371.

ـ اتحادیه، منصوره(نظام مافی)، پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت، نشر گستره، 1361.

ـ اوری ـ پیتر، تاریخ معاصر ایران (از تاسیس تا انقراض قاجاریه)، ترجمة محمد رفیعی مهرآبادی، تهران، نشر عطایی، 1368.

ـ اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ ایران، تهران، پیمان، 1386.

ـ برار، ویکتور، انقلاب ایران، ترجمة سیدضیاالدین دهشیری، تهران، دانشگاه تهران، بی تا.

ـ براون، ادوارد، انقلاب ایران، ترجمة مهدی قزوینی، تهران، نشر کویر، بی تا.

ـ براون، ادوارد، نامه هایی از تبریز، ترجمة حسن جوادی، تهران، خوارزمی، 1351.

ـ بهار، محمدتقی، تاریخ مختصر احزاب سیاسی، تهران، امیر کبیر، 1363.

ـ حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران، امیرکبیر، 1360.

ـ دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی، تهران، کیهان، چ ششم، 1371، ج 3.

ـ رامتین، حسین، آمریکایی ها در ایران، تهران، نشر تاما، 1341.

ـ رایین، اسماعیل، مقدمه ای بر اختناق ایران، تهران، صفی علی شاه، 1351.

ـ رضوانی، محمداسماعیل، انقلاب مشروطیت ایران، تهران، ابن سینا ـ فرانکلین، 1345.

ـ سایکس ،پرسی، تاریخ ایران، ترجمة محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران، دنیای کتاب ،چ دوّم، 1370.

ـ سفیری، فلوریدا، پلیس جنوب ایران، ترجمة منصوره اتحادیه و منصوره فشارکی، تهران، نشر تاریخ، 1364.

ـ شریف کاشانی، محمدمهدی، واقعات اتفاقیه در روزگار، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران، تاریخ ایران ، 1362.

ـ شوستر، مورگان، اختناق ایران، ترجمة ابوالحسن شوشتری، تهران، صفی علی شاه، 1358.

ـ شوستر، مورگان، اختناق ایران،ترجمة حسن افشار، تهران، نشر ماهی، 1385.

ـ شمیم، علی اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، ابن سینا، 1342.

ـ کاظم زاده، فیروز، روس و انگلیس در ایران (1864 تا 1914م) پژوهشی درباره امپریالیسم، ترجمة منوچهر امیری، تهران، موسسه کتاب های جیبی، چ دوم، 1371.

ـ گروه نویسندگان، کتاب آبی، بی جا، بی نا، بی تا.

ـ کرزن، جرج. ن، ایران و قضیة ایران، ترجمة وحید مازندرانی، مرکز انتشارات علمی فرهنگی، چ سوم، 1362.

ـ کرمانی، احمد، تاریخ انحلال مجلس، بی جا، بی تا.

ـ کرمانی، ناظم الاسلام، تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، انتشارات آگاه، بی تا.

ـ کسروی، احمد، تاریخ 18 ساله آذربایجان، تهران، امیرکبیر، چ دهم، 1371.

ـ کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، تهران، امیرکبیر، چ پانزدهم، 1369.

ـ کیانفر، عین الله و استخری، پروین، کشف تلبیس (اسناد محرمانه انگلیس در باب ایران یا دورویی و نیرنگ انگلیس)، تهران، آذرین، 1363.

ـ کوهی کرمانی، حسین، از شهریور 1320 تا فاجعة آذربایجان و زنجان، تهران، بی تا، ج 1.

ـ محیط مافی، هاشم، مقدمات مشروطیت، به کوشش مجید تفرشی، جواد جانفدا، تهران، انتشارات خوارزمی، 1363.

ـ مستوفی، عبداله ، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجار، تهران، زوار، 1343.

ـ معاصر، حسن، تاریخ استقرار مشروطیت در ایران، تهران، ابن سینا، 1352.

ـ مکی، حسین، تاریخ 20ساله ایران، نشر علمی، تهران، بی تا.

ـ ملک زاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج 6 و7، تهران، انتشارات علمی، چ دوم، 1363.

ـ نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، تهران، بنیاد، 1364.

ـ نوایی، عبدالحسین، دولت های ایران از آغاز مشروطیت تا اولتیماتوم، تهران، بابک، 1355.

ـ هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، تاریخ روابط خارجی ایران، از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ جهانی اول، تهران، امیرکبیر، چ سوم، 1364.

ـ یکتایی، مجید، تاریخ دارایی ایران، تهران، انتشارات علمی، 1335.

روزنامه ها و مجلات

ـ روزنامه مجلس، شماره های مختلف.

ـ روزنامه مذاکرات مجلس، ش 117.

ـ روزنامه تایمز(Times)، 18 اکتبر 1911.