، سال ششم، شماره دوم، تابستان 1388، 145 ـ 174

تصحیح چند اشتباه تاریخی

رجال شناسان درباره شهیدان کربلا

ابراهیم صالحی نجف آبادی*

چکیده

تاریخ، آینه ای روشن برای دریافت برخی حقایق است و در علم رجال و تراجم نیز بسیار کاربرد دارد. بدون تکیه و استناد به تاریخ نمی توان ترجمة افراد را آن گونه که هست به دست آورد. در این مقاله به بررسی برخی از افرادی ـ به اشتباه ـ که ادعا شده است در شمار شهیدان کربلا می باشند، پرداخته و در پایان به این نتیجه می رسیم که برخی از کتب رجالی، دشمن امام حسین? یا اهل بیت? را در شمار شهدای کربلا آورده اند از این رو، باید یک بازنگری جامع و دقیق دربارة تاریخ معصومان? و به طور ویژه دربارة داستان کربلا انجام پذیرد.

کلید واژه ها: تاریخ، شهیدان کربلا، علم رجال، زیارت رجبیه.

مقدمه

تاریخ، تنها منبع دسترسی به حوادث و رویدادهای گذشته می باشد که برای دستیابی به حقیقت، بسیار کار گشاست و در باز کردن گره های کور نقش بسیار مؤثری ایفا می کند. علم رجال نیز با تکیه بر تاریخ، در شناخت و وثاقت و ضعف و شرح حال افراد توان برطرف کردن و جدا کردن سره از ناسره را عهده دار است. رجال شناسان با مراجعه به متون تاریخی معتبر در شناخت راویان بسیار بهره برده و می برند.

اما با وجود این، به علل مختلف همچون تکیه بر منابع ضعیف، عدم تتبع دقیق و لازم، رجوع نکردن به منابع تاریخی کهن و تکیه بر منابع متاخر و... ، ممکن است در کتب رجالی افرادی یافت شوند که برخلاف حقیقت تاریخی ترجمه شده باشند. در بررسی دربارة برخی از شهیدان کربلا دریافتیم آنچه در برخی کتب رجالی متأخر ذکر شده، بر خلاف گزارش های معتبر تاریخی است. در این مقاله به سه دسته از این افراد اشاره می کنیم: گروه اول آنان که در کربلای معلی و همراه امام حسین? حضور داشته، اما به شهادت نرسیدند و در میان برخی از رجالیان متأخر در شمار شهدای کربلا قلمداد شده اند؛ مانند عقبة بن سمعان. دسته دوم افرادی که در کربلا حضور داشته، اما علیه سیدالشهدا? وارد جنگ شدند و در برخی از کتب رجالی متأخر، این افراد از شهیدان کربلا قلمداد شده اند و نام آنها در روضة حسینی در میان شهیدان کربلا نوشته شده است؛ همانند بکیربن حی و ابوالجنوب و برادرش سعیدبن حارث، هلال بن نافع و یحیی بن هانی. دسته سوم، آن کسانی که اثبات حضور یا عدم حضور آنها در کربلا امری مشکل می باشد و فقط در میان کتب متأخرین حضور آنها در کربلا ـ آن هم جزو انصار آن حضرت ـ مسجل شده است؛ اما این افراد چند سال بعد از واقعة کربلا، پا به عرصه سیاست گذاشته و در شمار دشمنان اهل بیت به خدمت ظلم در آمده بودند. در برخی کتب رجالی، این افراد از یاران و شهیدان کربلا به شمار آمده اند؛ همانند جبلة بن عبدالله.

گفتنی است این مطالب نه تنها در برخی کتب رجالی، بلکه در کتبی که دربارة سیدالشهدا و نیز برخی دایرة المعارف ها به وفور یافت می شود؛ اما در این مقاله تنها به کتب رجالی اکتفا شده است، و ان شاء الله تفصیل بحث در کتابی جداگانه که دربارة «شهدای طف» می باشد، مستند بیان می شود. در ادامه به تفصیل دیدگاه رجالیان مطرح و سپس به بررسی و نقد آن پرداخته می شود.

1.عُقبَة بن سِمعان

از جمله کسانی که برخی از رجالیان به شهادت وی تصریح کرده اند، عقبة بن سمعان است. با توجه به متون کهن، عقبة بن سمعان، غلام رَباب بود و از مدینه تا عراق و حتی روز عاشورا همراه امام حسین? بود؛ اما به شهادت نرسید، بلکه اسیر شد و به دست عمربن سعد آزاد گردید.

آیت الله خویی درباره ایشان می نویسند:

عقبة بن سمعان در رجال شیخ طوسی بدون تصریح بر شهادت وی، ایشان را از اصحاب امام حسین? شمرده که به همراه آن حضرت به شهادت رسید، و در زیارت رجبیه بر ایشان سلام فرستاده شده است؛ اما از برخی مورخان عامه نقل شده که او از معرکه فرار کرد و نجات یافت.

آیت الله نمازی نیز می نویسند:

عقبة بن سمعان مولی رباب امروالقیس، از اصحاب امام حسین? بود و همان گونه که سید نامش را در زیارت رجبیه و نیمه شعبان ذکر کرده است، به همراه امام حسین? به شهادت رسید.

علامه مامقانی ضمن تصریح بر اسارت وی و عدم به شهادت رسیدن ایشان، دچار شک و ابهام شده و می نویسند:

شیخ طوسی در رجال خود وی را از جمله انصار امام حسین? ذکر کرده است؛ طبری و دیگر مورخانی که واقعة کربلا را بیان کرده اند نیز این مطلب را ذکر و از آنچه بیان کرده اند به دست می آید، وی عبد رباب زوجة امام حسین بود و از اسب ها نگه داری می کرد؛ پس هنگامی که امام حسین? به شهادت رسید، عقبه سوار بر اسب شده و فرار کرد؛ اهل کوفه او را اسیر کردند، و گمان کردند که عقبة بن سمعان غلام رباب، دختر امرو القیس کلبیه، زوجه امام حسین? می باشد. از این روی، وی را رها کردند و ایشان از جمله راویان حوادث کربلا شد و برخی از اخبار آن حادثه را نقل می کند. با وجود این، حال وی مجهول می باشد، بلکه وی از نصرت امام? تخلف کرد و همین باعث می شود که راجع به وی دچار شک و تردید شویم.

سیدابن طاووس نیز در زیارت رجبیه، و نیز شهید اول در زیارتی که برای امام حسین? و سایر شهیدان ذکر کرده، نام عقبه را در شمار اسامی دیگر شهیدان بیان کرده است و بر او سلام فرستاده اند. این در حالی است که عقبه به شهادت نرسید، بلکه به دست عمر سعد آزاد شد. اگر بگوییم در زیارت رجبیه و زیارت شهید اول، بر غیر شهیدان نیز سلام فرستاده است، چه بسا مشکل حل شود. اما این اشکال وارد نیست؛ زیرا در هر دو زیارت آمده است: «ثم التفت فسلم علی الشهدا» و این عبارت یعنی افرادی که در این زیارت به آنها سلام داده شده است جز شهیدان می باشند. افزون بر این، در زیارت رجبیه بر جبلة بن عبدالله و سلیمان بن عوف حضرمی و در المزار بر سلیمان بن عوف حضرمی سلام داده شده است و کتب کهن تاریخی و ارباب مقاتل تصریح کرده اند سلیمان بن عوف قاتل سلیمان، مولی حسین بن علی? می باشد؛ همان گونه که جبلة بن عبدالله بعد از حادثه کربلا در شمار دشمنان اهل بیت? قلمداد می شد.

علاوه بر این، علامه تستری در ترجمه عقبة بن سمعان بعد از ذکر حوادثی که وی از واقعه کربلا ذکر می کند ـ و همه دال بر زنده بودن عقبه بعد از عاشورا می باشد ـ می نویسند: «غریب اینکه [با وجود زنده بودن نام وی] در زیارت رجبیه آمده سپس به سوی شهدا توجه کن و بگو: السلام علی عقبة بن سمعان». این در حالی است که عقبه شهید نشده است و ذکر نام وی یا جبلة بن عبدالله و سلیمان بن عوف در شمار شهیدان کربلا در زیارت مذکور نه تنها معنا ندارد، بلکه بعید است بتوان برای آن محملی نیز یافت کرد.

ابومخنف و طبری از قول عقبة بن سمعان نقل می کنند: «همراه امام حسین? خارج شدم و از مدینه به مکه و از مکه به عراق با ایشان بودم و از وی جدا نشدم تا اینکه به شهادت رسید، و در مدینه و مکه و در راه و در عراق و در لشکر هر سخنی که فرمودند، آن را شنیدم». بنابراین، عقبه یکی از راویان حوادث عاشورا می باشد که ابی مخنف در مقتل خود و طبری در کتاب خود وقایعی از حرکت امام? از مدینه تا روز عاشوار را از ایشان نقل می کنند؛ از جمله داستان قصر بنی مقاتل و خواب دیدن امام حسین? و اینکه فرزند آن حضرت? خطاب به پدر خود گفتند: مگر ما بر حق نیستیم...؛ یا داستان خروج امام حسین? از مکه و ممانعت رسل عمروبن سعیدبن عاص که کجا می روید و چرا بین مسلمانان اختلاف ایجاد می کنید؛ یا وقتی که حربن یزید در منزل ذوحسم جلو امام? را می گیرد ، آن حضرت می فرمایند: «شما برای ما نامه نوشتید و ما را دعوت کردید»؟ حر پاسخ می دهد: از کدام نامه سخن می گویی؟ سید الشهداء? به عقبة بن سمعان می گوید: دو خورجین نامه را برای حر بیاور... .

تا اینجا مشخص شد که عقبه از کسانی بود که از مدینه همراه امام حسین? بوده و تا روز عاشوار و بعد از آن نیز در قید حیات بود؛ پس کلام آن دسته از رجالیان که می گویند: «عقبه در کربلا به شهادت رسید»، قابل خدشه می باشد. همچنین اینکه در زیارت رجبیه آمده است: «ثم التفت فسلم علی الشهدا»، سپس بر عقبه و جبله و سلیمان سلام می فرستد، نادرست می باشد؛ زیرا عقبه برخی از حوادث و وقایع کربلا را بعد از عاشوار نقل می کند و جبله و سلیمان از دشمنان می باشند.

با تکیه بر متون تاریخی، عقبة بن سمعان در روز عاشورا اسیر می شود و عمر سعد به خاطر غلام بودن وی، او را رها می کند. عبارت تاریخ در این مورد چنین است:

عمربن سعد عقبة بن سمعان را دستگیر کرد ـ و او غلام رباب دختر امری القیس کلبی و مادر سکینه، دختر حسین بود ـ عمر سعد به عقبه گفت: تو کیستی؟ جواب داد: من غلام مملوک هستم. پس عمر سعد او را رها کرد که برود».

این متن به قبل از سال 157 هجری باز می گردد. بنابراین، برخلاف آنچه برخی از کتب رجالی متأخر بیان داشته اند، عقبة بن سمعان به شهادت نرسید و بعد از کربلا در قید حیات بود.

2. بٍٍُکیربن حَی التیمی

از دیگر اسامی که به اشتباه در شمار شهیدان کربلا ذکر شده، نام بکیر است. در میان کتب رجالی، می توان به دیدگاه علامه مامقانی و آیت الله نمازی اشاره کرد. آن بزرگواران در این باره می نویسند: «اهل سیره گویند: بکربن حی بن تیم الله بن ثعلبة التیمی، از قبیله بنی تیم الله، همراه عمر سعد برای جنگ با حسین? خارج شد، تا هنگامی که جنگ به پا خاست، وی به امام? مایل شد و در دفاع از ایشان به شرف شهادت نائل شد». علامه تستری بعد از ذکر این مطلب می گوید: «مستند این مطلب معین نشده، تا در آن نگاه شود».

به نظر می رسد اولین فردی که بکربن حی را در شمار شهیدان کربلا ذکر کرده، فضیل بن زبیر است با شرحی مختصر در کتاب تسمیة من قتل مع الامام الحسین. وی در این باره نوشته است: «و بکربن حی تَیمُلی از بنی تیم الله بن ثعلبة به شهادت رسید». صاحب حدائق الوردیة نیز همین مطلب را ذکر کرده است بعد از ایشان، باب اضافات و نسبت ها نه تنها در کتب رجالی، بلکه در دیگر کتب نیز به راه افتاد.

گفتنی است بر اساس منابع اولیه و معتبر، نام فرد مذکور بکیر است نه بکر. در کتب سیره و مقاتل کهن، نام بکیر جزو لشکر عمر سعد ذکر شده است. اهل سیره و مورخانی چون ابی مخنف تصریح کرده اند:

شمربن ذی الجوشن که فرماندة جناح چپ لشکر عمر سعد بود، بر جناح چپ لشکر امام حسین? حمله کرد. در این میان، هانی بن ثبیت حضرمی و بکیربن حی التیمی که از تیم الله بن ثعلبة بود، حمله کردند و کلبی [عبدالله بن عمیر کلبی] را که یکی از یاران سیدالشهدا? بود، به شهادت رساندند.

بر اساس نقل مورخان اولیه، بکیربن حی از دشمنان امام حسین? بوده و برای جنگ با آن حضرت راهی کربلا شد و چنانکه گفته شد در قتل یکی از یاران باوفای سیدالشهدا? شرکت داشت. بنابراین، وجهی ندارد نام وی در شمار شهیدان کربلا بیاید.

3. ابوالجنوب

از جمله افرادی که در نگاه برخی از رجال شناسان به عنوان یکی از یاران سیدالشهدا? معرفی شده است، فردی با نام مذکور می باشد،[البته در کتب به اشتباه ابوالحتوف ثبت شده است]. در واقع این فرد از جمله دشمنان سیدالشهدا? در کربلا بوده و در لشکر عمر سعد خدمت می کرد؛ هر چند نامش در شمار شهدا ذکر شده است، اما با تکیه بر متون تاریخی و مقاتل کهن، وی دشمن امام حسین? بوده است که به بررسی و اثبات این دیدگاه می پردازیم.

علامه مامقانی، راجع به این فرد در تنقیح المقال می نویسد:

ابوالحتوف در ترجمه برادرش سعد بن حرث بن سلمة انصاری عجلانی گذشت، هر دو از شهدای طف می باشند «رضوان الله علیهما» و این برای وثاقت آنها کفایت می کند.

ایشان در ترجمه سعد بن حرث بن سلمة نیز بر این مطلب تاکید کرده است.

آیت الله نمازی در این باره می نویسد:

سعد بن حرث برادر ابوالحتوف جعفی می باشد که از کوفه با عمر سعد همراه شدند و بعد از مشاهده نصرت طلبی امام حسین? و گریه اهل بیت ایشان، به امام ملحق شده و به شهادت رسیدند یالیتنی کنت معهم فافوز فوزاً عظیماً».

محقق تستری می نویسد:

ابوالحتوف در [ترجمه] برادرش سعد بن حارث انصاری گذشت، که هر دو از شهدای کربلا می باشند؛ اما در آنجا متذکر شدم که این کلام مستند ندارد و قابل اعتماد نمی باشد

راجع به مطالب ذکر شده باید گفت: آنچه در مورد شمارش او جزء یاران امام حسین? ذکر شده نادرست و برخلاف گزارش معتبر تاریخ می باشد و در اینجا توجه به چند نکته لازم است؛

نکته اول: در کتب رجالی و دیگر کتب، نام پدر سعد، حرث ذکر شده است

و این بر خلاف گزارش کتاب تسمیة من قتل مع الحسین? تألیف فضیل بن

زبیر می باشد که منبعی متقدم و مربوط به قرن دوم می باشد که در این

کتاب نامش سعد بن حارث ذکر شده است، نه سعد بن حرث! بنابراین برادری این دو، قابل اثبات نمی باشد، زیرا نام پدر ابوالجنوب حرث و نام پدر سعد، حارث ذکر شده است.

نکته دوم: راجع به ابوالجنوب باید توجه داشت که نام این شخص، عبدالرحمن بن زیاد می باشد. لذا رابطه برادری میان سعدبن حارث و عبدالرحمن بن زیاد وجود ندارد. مضافاً بر اینکه حضور عبدالرحمن در کربلا از مسلمات تاریخ می باشد، اما هیچ نامی از سعد بن حارث در هیچ یک از کتب معتبر جزء یاران امام حسین? ذکر نشده است. ممکن است اشکال شود که در کتاب تسمیة من قتل مع الامام الحسین? و نیز الحدائق الوردیة نام این فرد در شمار شهدای کربلا ذکر شده است. در پاسخ باید گفت، در کتب رجال و تاریخ بیان شده که سعد بن حارث انصاری در جنگ صفین همراه حضرت علی? بود و به شهادت رسید.

نکته سوم: باز راجع به ابوالحتوف می باشد؛ در این باره دو بحث مطرح است: یکی راجع به کنیة وی؛ دیگر اینکه آیا آنچه درباره وی گفته اند که از یاران امام حسین? بوده، مطابق با واقع می باشد یا خیر؟

اما راجع به کنیة وی باید گفت: کنیة او ابوالجنوب می باشد نه ابوالحتوف. به نظر می رسد منشأ این اشتباه کتاب تسمیة من قتل مع الامام الحسین? می باشد که همان داستان فوق را با کمی تفاوت بیان کرده، سپس در کتاب الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، نوشته حمید بن احمد، (م652 ق)، مطرح شده و به کتاب های بعدی از جمله کتب رجالی، سرایت کرده است. بنا بر نقل اهل سیره و کتب کهن تاریخی، فردی که در کربلا حضور داشت و بر ضدّ سالار شهیدان? شمشیر می زد، ابوالجنوب می باشد.

طبری (م 310 ق)، درباره این فرد، از ابی مخنف، نقل می کند: «شمر بن ذی الجوشن به همراه حدود ده نفر از افراد پیاده نظام کوفه رو به حسین? آوردند و میان وی و اهل حرم ایشان فاصله انداختند! حسین? فرمود: وای بر شما اگر دین ندارید و از روز معاد نمی هراسید، پس [حداقل] در دنیای خودتان آزادمردانی که دارای نسب هستند باشید؛ اهل حرم و خیمه گاه مرا از [گزند] افراد پست و جاهل خودتان در امان نگه دارید!!. پسر ذی الجوشن گفت: خواستة تو بجا است، ای پسر فاطمه! [فعلاً به اهل حرم و خیمة و خرگاه تو کاری نداریم، سپس] با پیاده نظامی که به همراهش بود از جمله ابوالجنوب که نامش عبدالرحمن جعفی بود و قشعم بن عمرو بن یزید جعفی و صالح بن وهب یزنی و سنان بن انس نخعی و خولی بن یزید اصبحی به طرف حسین? روی آوردند. شمر افراد خود را برای حمله تحریک می کرد، سپس از کنار ابوالجنوب که غرق در سلاح بود، عبور کرد، به او گفت: به حسین? حمله کن! او پاسخ داد: چه چیزی مانع شده که خودت حمله نمی کنی؟! شمر به او گفت: تو به من این حرف را می زنی؟! ابوالجنوب نیز جواب داد: و تو نیز مرا امر به این کار می کنی؟!آن دو همدیگر را سب کردند؛ ابوالجنوب که مردی شجاع بود به شمر گفت: به خدا، اراده کردم نیزه را در چشمت فرو می کنم؛ شمر از او روی برگرداند و گفت: به خدا اگر قدرت زدن تو را داشتم، حتماً می زدم!».

ابن اثیر در ذیل نام «ناجی» می نویسد:

... و همچنین است نسب ناجیة بن مالک بن حریم بن جعفی. آنگاه می افزاید: از جمله [افراد این طایفه] ابوالجنوب لعنه الله می باشد که نامش عبد الرحمن بن زیاد بن زهیر بن خنساء بن کعب بن حارث بن سعد بن ناجیة است، که شاهد قتل حسین? بود. او [بعد از عصر عاشورا] یکی از شتر های حسین? را به غارت برد و با آن آب حمل می کرد و نام این شتر را حسین گذاشته بود.

بنابراین نام این فرد عبدالرحمن بن زیاد جعفی و کنیه اش ابوالجنوب می باشد، نه ابوالحتوف، آن گونه که در کتب رجالی فوق آمده است.

نکته دیگر اینکه، بعد از آنکه امام حسین? روز عاشورا در کربلا به زمین می افتد، شمر ملعون دستور حمله داد، ابن شهر آشوب م588 در این باره می نویسد:

شمر خطاب به یاران خود گفت: چرا ایستاده اید! و دربارة این مرد [سید الشهدا?]؟! منتظر چه هستید در حالی که جراحت و زخم ها، وی را ضعیف کرده است؛ مادرانتان به عزای شما بنشینند!!. از هر طرف به او حمله کنید! پس ابوالحتوف جعفی تیری به پیشانی وی زد و حصین بن نمیر تیری به دهان ایشان انداخت و ابوایوب غنوی تیری به گلوی وی زد! در این هنگام امام فرمود: بسم الله و لا حول و لا قوة الا بالله.

خوارزمی (م568 ق)، نیز در مقتل خود نقل می کند که ابوالحتوف تیری به پیشانی امام زد... بسیاری از متقدمین و اهل سیره نیز این داستان را نقل کرده اند و نام برخی از افراد فوق را ذکر کرده اند ولی از ابوالحتوف نامی نبرده اند. در وجه جمع بندی بحث، می توان گفت: با توجه به برخی از منابع معتبر اولیه که گزارش کرده اند ابوالجنوب در عصر عاشورا همراه شمر بود و با وی بگو مگو کرد و یا شاهد قتل امام بود و با تامل در کتبی که نام وی را ذکر نکرده اند، می توان گفت: ابوالجنوب شاهد قتل امام بوده است و با تکیه به آنچه از کتب سیره نقل شده، بدست می آید: ابوالجنوب از جمله دشمنان سیدالشهدا? می باشد که درست نیست نامش در شمار اسامی شهدای کربلا، ذکر شود و به عنوان فدایی و جان باخته حسین بن علی? ثبت شود؛ فلذا آنچه در برخی کتب رجالی ذکر شده، نیازمند باز نگری جدی است.

4. سعید بن حارث انصاری

مامقانی در ترجمه سعد بن حرث بن سلمة می نویسد:

این دو برادر[سعد و ابوالجنوب] در کوفه و از خوارج بودند؛ با عمر بن سعد برای جنگ با [امام] حسین? خارج شدند، اما وقتی صدای یاری طلبیدن امام و ناله و ضجه زنان و کودکان را شنیدند، به هدایت رسیدند و توفیق سعادت را بدست آوردند و گفتند: ما می گوییم، حکم فقط مال خداوند است نباید از عصیانگر اطاعت کرد و این حسین، فرزند دختر پیامبر ما محمد، می باشد، و ما امید شفاعت جد او را در روز قیامت داریم؛ پس چگونه به جنگ با او پردازیم و او در این حال است، که هیچ یاور ویاوری ندارد؛ پس این دو برادر با شمشیرشان بر دشمنان امام حمله کردند و نزدیک آن حضرت شروع به جنگیدن کردند، و عده ای را به قتل رساندند و گروه دیگری را مجروح ساختند و هر دو در یک مکان به شهادت رسیدند رضوان الله علیهما.

آیت الله نمازی نیز در این باره می نویسند:

سعد بن حرث برادر ابوالحتوف جعفی می باشد که از کوفه با عمر سعد همراه شدند و بعد از مشاهده نصرت طلبی امام حسین? و گریه اهل بیت? ایشان، به امام ملحق شده و به شهادت رسیدند یالیتنی کنت معهم فافوز فوزاً عظیماً.

باید متذکر شد طبق گزارش تسمیة من قتل مع الحسین، که اولین منبع در این زمینه است، نام این فرد سعد بن حارث می باشد، نه سعد بن حرث که برخی از بزرگان بر آن تصریح کرده اند. از این گذشته، همان گونه که گذشت ابوالجنوب در کربلا حاضر بود و بر علیه امام حسین? می جنگید؛ اما اینکه آیا سعد نیز در کربلا حاضر بوده یا نه؟ و اینکه آیا با سید الشهدا? بود یا جزء دشمنان آن حضرت، در تاریخ کهن و معتبر مطلبی یافت نشد. تنها در تسمیة من قتل ذکر شده است که متفرد است و از این رو نمی توان به آن اعتماد کرد مؤلف الحدائق الوردیه نیز از او اخذ کرده است. علاوه بر اینها، گفتیم که این دو، با هم برادر نبودند.

به گواهی تاریخ، تنها یک فرد - در این مقطع از زمان- به نام سعد بن

حارث انصاری وجود داشت که در جنگ صفین به همراه حضرت علی? بود

و به شهادت رسید. ابن سعد (م 230 ق) ضمن بیان نسب سعد بن حارث در

این باره تصریح می کند: «و سعد بن حارث با علی بن ابی طالب در جنگ

صفین کشته شد».

بزرگان دیگری نیز تصریح کرده اند: سعد بن حارث پیامبر را درک کرد و در جنگ صفین کشته شد. بنابراین دیگر معنی ندارد، بگوییم: سعد بن حارث انصاری برادر عبدالرحمن بن زیاد (ابوالجنوب) می باشد؛ چرا که سعد در جنگ صفین به شهادت رسید. البته ممکن است گفته شود که احتمال دارد مراد از سعد،فردی بنام سعید بن حارث انصاری باشد؛این مطلب نیز صحیح نیست، زیرا سعید بن حارث انصاری از مشاهیر تابعین بود و عمری طولانی داشت و در حدود سال 120 هجری از دنیا رفت. نتیجه آن که گزارش تسمیة من قتل و مؤلفاتی که از آن پیروی کرده اند، منبی بر اخوت وی با ابوالحتوف (ابوالجنوب)، حضورش در کربلا، متحول شدنش و... نادرست است و شمارش او جزء یاران امام حسین? صحت ندارد.

5. یحیی بن هانی

برخی از رجال شناسان متأخر، بدون استناد به منبع مشخص، یحیی را از جمله شهیدان کربلا شمرده اند. اما این مطلب خلاف متون کهن تاریخ می باشد. علامه مامقانی در این باره می نویسند:

یحیی بن هانی بن عروة مرادی عطیفی منسوب به بنی عطیف از قبیله مراد می باشد؛ اهل سیره بیان کرده اند: وقتی که هانی همراه مسلم بن عقیل به شهادت رسید، فرزندش یحیی از معرکه فرار کرد و از ترس ابن زیاد نزد قومش مخفی شد. هنگامی که شنید [امام] حسین? در کربلا رحل انداختند، به ایشان ملحق گشته و همواره همراه آن حضرت بود تا آنکه شعله جنگ بر افروخت. وی وارد معرکه شد و افراد زیادی از قوم عمر سعد را به هلاکت رساند و سپس به شرف شهادت نائل شد. رضوان الله علیه.

آیت الله نمازی با استناد به قول علامه مامقانی می نویسد: «یحیی بن هانی بن عروة مرادی از شهیدان طف می باشد؛ همان گونه که علامه مامقانی بیان کرده اند».

اما وقتی به کتب کهن مراجعه می شود، درمی یابیم که یحیی نه تنها به شهادت نرسیده، بلکه یکی از راویان حوادث کربلا می باشد؛ افزون بر این، در کربلا

علیه امام حسین? و در لشکر مقابل بود. در کتب فریقین، ایشان از جمله

راویان احادیث نبوی می باشد و برخی از وقایع کربلا همانند

کارزار نافع بن هلال را بیان و یا برخی حوادث قیام مختار ثقفی را نقل کرده است. بنابراین، نمی توان یحیی بن هانی را در شمار شهیدان کربلا آورد. افزون بر اینکه اثبات این امر که وی فرزند همان هانی بن عروة معروف باشد، نیاز به دقت و تامل بیشتری دارد.

6. هلال بن نافع

آیت الله نمازی می نویسند:

رجالیان نام وی را ذکر نکرده اند، اما او از شهدای کربلا می باشد. آن گونه که

سید نقل کرده است، در روز دوم از محرم، هلال این کلمات را به امام حسین? گفت: «والله ما کرهنا لقاء ربنا انا علی نیاتنا و بصائرنا». بنا بر نقل مناقب،

این کلمات دلالت بر کمال و بزرگی گوینده آن می باشد. وی همان کسی است که در دل شب به همراه حضرت عباس برای طلب آب به شریعه رفتند و با عمروبن حجاج گفت وگویی کرد. او جزو کسانی است که امام حسین? در هنگام انتصار نام وی را برده است؛ همان گونه که ابومخنف در مقتلش این مطلب را گوشزد کرده است. البته این فرد غیر از هلال بن نافع می باشد که در لشکر عمر سعد بود و از عمر درخواست کرد که برای امام آب ببرد و این فرد کیفیت جان دادن امام را ذکر کرده است.

ابن نما حلی دربارة حرکت امام می نویسند:

امام حسین? در راه کربلا به چند سوار که از کوفه می آمدند برخورد کردند؛ از جملة آنها هلال بن نافع و عمروبن خالد بودند که خبر شهادت مسلم بن عقیل را به سیدالشهدا? دادند و همان جملة معروف شمشیرها بر علیه شما و دل ها با شما می باشد را گفتند، اما به امام ملحق نشدند.

در داستان کربلا نیز هلال بن نافع در لشکر عمربن سعد شرکت داشته و همان کسی است که داستان شهادت امام حسین? در قتگاه را نقل می کند و می گوید: «من در لشکر عمربن سعد ایستاده بودم که فردی فریاد بر آورد که بشارت تو را ای امیر، حسین به قتل رسید ... وقتی آن حضرت را در قتلگاه دیدم، به خدا هیچ چهره ای نورانی تر از او ندیدم و نور صورت و جمال هیبتش مرا از فکر قتل او بازداشت؛ آن حضرت در این هنگام طلب آب کرد! مردی گفت: به خدا آب نمی نوشی تا وارد حامیه و آتش جهنم گردی!!...».

این مطلب را در کتب تاریخی چون طبری نیافتیم، اما این مطلبی است که ابن نما حلی و سیدبن طاووس ذکر کرده اند و اگر بنا بر قبول یکی از این دو قول باشد، از نظر ما، قول این بزرگان نسبت به قول دیگر نویسندگان از اعتبار بیشتری برخوردار است.

نکته قابل تأمل دیگر در کلام آیت الله نمازی، استناد به یک کلام و یا به عبارت واضح تر، روضه ای می باشد که سال ها بعد از کربلا ساخته و به سیدالشهدا? نسبت داده شده است و آن چیزی نیست جز روضة انتصار سیدالشهدا?.

نسبتی نادرست به سید الشهداء?

برخی همانند آیت الله نمازی مطلبی را به سیدالشهداء? نسبت داده اند که بیشتر شبیه روضه است تا متن و حقیقت تاریخی. یکی از ادله ای که وی برای شهادت هلال بن نافع به آن استناد می کند، چنین است: «و او جزو کسانی است که امام حسین? در هنگام انتصار نام وی را برده است؛ همان گونه که ابومخنف در مقتلش این مطلب را گوشزد کرده است».

برای روشن شدن حقیقت امر، باید گفت عده ای از متأخرین بر این باورند که: «امـام حـسـین?، آن گاه که در روز عاشورا به راست و چپ نگریست و هیچ یک از یاران خود را ندید صدا زد: «... ای مـسلم بن عقیل!... ای هلال بن نافع... ای دلاورمردان پایدار! ای سواران عرصة پیکار! چرا شما را صدا می کنم و پاسخم نمی دهید و فرا می خوانم و از من نمی شنوید». این مطلب در هیچ یک از کتب معتبر و کهن بیان نشده است و بنابر آنچه یافتیم، منشأ آن کتاب ناسخ التواریخ نوشتة میرزا محمدتقی سپهر (م 1297) می باشد؛ مولف این کتاب بدون استناد این مطلب به منبعی حتی ضعیف، از قول امام حسین? و در ذیل عنوان «استغاثه حسین از شهیدان زنده دل» می نویسد:

آن گاه از یمین و شمال نگران شد، اصحاب را کشته دید و برادران و فرزندان را در خاک و خون آغشته نگریست. پس ندا در داد که: یا مسلم بن عقیل، و یا هانی بن عروه، و یا حبیب بن مظاهر، یا زهیر بن قین، یا یزیدبن مظاهر، یا یحیى بن کثیر، یا هلال بن نافع، یا ابراهیم بن حصین، یا عمیربن مطاع، یا أسد کلبی، یا عبدالله بن عقیل، یا مسلم بن عوسجه، یا داودبن طرماح، یا حر ریاحی و یا علی بن حسین، ای دلاورمردان صفا، ای سوارکاران میدان جنگ، مرا چه شده، شما را ندا می کنم، اما شما پاسخ مرا نمی دهید؟! دعوتتان می کنم اما به دعوتم گوش نمی دهید؟ شما خواب هستید تا امید به بیداریتان داشته باشم؟یا اینکه از محبت امامتان دست برداشته اید که او را یاری نمی کنید؟ این بانوان رسول اکرم? هستند که به خاطر از دست دادن شما ناتوان شده اند علاهن النحول ای بزرگواران! از خواب خود برخیزید و از حرم رسول خدا، این پست مردمان را دفع کنید! و لکن صرعکم ریب المنون و روزگار خیانت پیشه با شما به خدعه رفتار کرد، و الا شما هرگز از دعوت من کوتاهی نمی کردید! و از یاریم کناره نمی گرفتید! پس بدانید که ما بر شما عزاداریم و به شما ملحق می شویم! همه ما از خدا هستیم و به سوی او باز می گردیم».

اما قول مرحوم سپهر نه تنها در این مورد، بلکه در بیشتر آنچه که نقل می کند، طبق ادله ای که بیان می شود، غیرقابل اعتماد است:

1. عدم دقت نویسنده در ضبط اسامی؛ برای مثال، عبیدالله بن حر را عبدالله حر ثبت کرده است.

2. عدم ارجاع به منبع در مواردی از جمله همین مورد؛

3. ثبت نکاتی که در تاریخ معتبر ذکر نشده است؛

4. مؤلف ناسخ التواریخ در اینجا نوشته: امام حسین? اصحاب را در خاک و خون دید و خطاب به آنها فرمود: چرا جواب من را نمی دهید؛ این در حالی است که مسلم بن عقیل و هانی بن عروه در کوفه به شهادت رسیدند و عبارت «مالی أنادیکم فلا تجیبونی، وأدعوکم فلا تسمعونی؟! أنتم نیام أرجوکم تنتبهون»، دربارة این دو شهید معنا ندارد؛ زیرا این خطاب به کسانی است که در کربلا به خاک و خون غلطیده اند.

5. بنا بر این نقل، حضرت سیدالشهداء? خطاب به شهیدان به خاک افتاده فرمود: «وغدر بکم الدهر الخؤون»؛ روزگار خیانت پیشه با شما به خدعه رفتار کرد»؛ این در حالی است که شأن و صبر امام بسیار بالاتر از آن است که روزگار را به خیانت متهم کند.

6. مرحوم سپهر در کتاب خود اشتباه دیگری را مرتکب شده و هلال بن نافع را در شمار شهیدان کربلا آورده است؛ در حالی که هلال بن نافع جزو لشکر عمرسعد بود و برخی از حوادث کربلا را او نقل می کند.غرض اینکه در متن بالا، نویسندة ناسخ التواریخ، هلال بن نافع را ـ به زعم اینکه در شمار شهیدان کربلاست ـ مورد خطاب قرار داده است که بلند شو و سیدالشهدا را یاری کن. پس این متن را نمی توان به امام حسین? نسبت داد؛ هر چند زبان حال خوبی است، به شرطی که افرادی همانند هلال بن نافع را حذف کرد.

دلیل دیگر آیت الله نمازی این است که هلال بن نافع «وی همان کسی است که در دل شب به همراه حضرت عباس? برای طلب آب به شریعه رفتند و با عمروبن حجاج گفتگویی کرد». در حالی که طبق نقل معتبر تاریخ، آن کسی که با حضرت عباس? به شریعه رفت، نافع بن هلال است، نه هلال بن نافع که بعد از حادثة کربلا زنده بود و شاهد جان دادن حضرت سیدالشهدا? نیز بود. از این روی، قول برخی از رجالیان مبنی بر شهادت هلال بن نافع در لشکر امام حسین? غیرقابل قبول می باشد.

7. جبلة بن عبدالله

برخی از رجال شناسان متأخر، با استناد به زیارت رجبیه، نام جبلة بن عبدالله را در شمار شهیدان کربلا ذکر کرده اند. در برخی از کتب رجالی بیان شده است: جبلة بن عبدالله «جان خود را فدای امام زمانش، ریحانة رسول الله? کرده و سزاوار است که وی را در اعلی مراتب وثاقت و جلالت شمرد». منبع اصلی و اولیة این مطلب، سلامی است که در زیارت رجبیه این گونه به او داده شده است: «السَّلامُ عَلی جَبَلَةِ بْنِ عَبْدِاللّه».

در نگاه این نویسندگان رجالی، جبلة بن عبدالله در شمار دوستداران اهل بیت? و شهیدان کربلا قلمداد شده است. اما این مطلب نادرست، و بر خلاف متون معتبر تاریخی می باشد و به دو دلیل این ادعا قابل خدشه است:

دلیل اول دربارة متن و منبع اولیة این ادعا ـ یعنی زیارت رجبیه ـ می باشد. تنها سندی که متأخرین با استناد به آن نام دشمن اهل بیت را در شمار شهیدان کربلا ذکر کرده اند، زیارت رجبیه است؛ همان طور که تمام نویسندگان مذکور با تکیه بر زیارت رجبیه این دیدگاه را ارائه کرده اند.

نیم نگاهی به زیارت رجبیه

به احتمال قوی، سیدابن طاووس? (م 664) برای اولین بار در کتاب اقبال الاعمال این زیارت را ذکر کرده است، ولی این زیارت را به هیچ امام یا راوی مستند نمی کند. ایشان تصریح می کند: «این زیارت، از جمله زیاراتی است که امام حسین? با آن زیارت می شود». علامه مامقانی در ذیل نام عبیدالله بن علی بن ابی طالب این زیارت را به امام نسبت داده، در این باره می نویسد: «امام در زیارت رجبیه بر وی سلام فرستاده است»؛ اما به نظر می رسد این مطلب نادرست است؛ زیرا سیدبن طاووس? این زیارت را نه تنها به امام، بلکه به هیچ کسی نسبت نداده است و از زبان خود، زیارت مرسوم زمان خود را نقل کرده و گوید: «فیما نذکره من لفظ زیارة الحسین? فی نصف شعبان اقول: ان هذه الزیارة مما یزار بها الحسین? اول رجب ایضا؛ در آن چیزهایی که از لفظ زیارت امام حسین? در نیمة شعبان ذکر می کنیم، می گویم: این زیارتی است که با آن امام حسین? در اول رجب نیز زیارت می شود».

همان گونه که بیان شد، سید این زیارت را به هیچ امام یا ناحیه ای نسبت نداده اند و به احتمال قوی، الفاظ این زیارت همان گونه که بیان فرمودند: «مما یزار بها الحسین»، از افواه گرفته شده است. به همین دلیل آیت الله خویی در ذیل نام «سعد بن عبدالله» وی را در شمار اصحاب امام حسین? آورده و بیان می کنند: «... و در زیارت رجبیه نام سعیدبن عبدالله الحنفی آمده، که سند آن ضعیف است». اما در نگاه ما این زیارت اصلاً سندی ندارد تا نوبت به این برسد که درباره ضعف و قوت آن بحث شود. از طرف دیگر، در این زیارت که بر شهیدان کربلا سلام فرستاده است، بر عقبة بن سمعان نیز سلام فرستاده شده است و حال آنکه وی در کربلا شهید نشد و عمرسعد وی را بخشید و رها کرد؛ یا بر برخی از دشمنان اهل بیت? همانند جبلة بن عبدالله و سلیمان بن عوف سلام فرستاده شده است؛ از این قبیل سهو قلم یا زبان در این زیارت زیاد به چشم می خورد که برای بحث جای دیگری را می طلبد. تا اینجا مشخص شد که این زیارتی نیست که بتوان بر آن تکیه کرد و اسامی شهیدان کربلا را به دست آورد؛ هرچند در این زیارت تصریح شده است: «ثم التفت فسلم علی الشهدا».

دلیل دوم اینکه با مراجعه به کتب تاریخی کهن و معتبر می توان به دست آورد: «جبلة بن عبدالله در عصر امام حسین? و امام سجاد? می زیسته و بر خلاف آنچه ادعا کرده اند، وی نه تنها از یاران امام حسین? و شهدای کربلا نمی باشد، بلکه بعد از حادثه کربلا، در قیام توابین به رهبری سلیمان بن صرد، از طرف عبیدالله فرماندة لشکر بود. جبلة بن عبدالله که فرماندهی میمنه لشکر را بر عهده داشت، در جمادی الاولی سال 65 هجری، به همراه حصین بن نمیر، شرحبیل بن ذی الکلاع حمیری، ادهم بن محرز باهلی و ربیعة بن مخارق غنوی که همه از دشمنان سرسخت اهل بیت? بودند، تحت فرماندهی ابن‏زیاد، در منطقة «عین الوردة» با نیروهای توابین مواجه شده، به نبرد با یکدیگر پرداختند. گفتنی است که با اضافه کردن پسوند خثعمی به نام جبلة بن عبدالله نمی توان میان جبلة بن عبدالله با جبلة بن عبدالله خثعمی تفاوت گذاشت و جبلة بن عبدالله خثعمی را در شمار شهیدان کربلا و دوست داران اهل بیت آورد، ولی جبلة بن عبدالله را از دشمنان سر سخت اهل بیت بیان کرد؛ زیرا مورخ بزرگی همچون طبری در ذیل حوادث سال 65 هجری، هنگام بیان داستان توابین و سرنوشت آنها، در یک جا نام جبله را با پسوند خثعمی ذکر کرده و در چند صفحة بعد، نام این فرد را بدون پسوند بیان می کند؛ ابن اثیر نیز در حوادث همین سال یک جا نام جبله را با پسوند خثعمی و دو صفحه بعد نامش را بدون پسوند ذکر می کند. بنابراین، جبلة بن عبدالله با پسوند یا بدون پسوند خثعمی، در شمار دشمنان خاندان رسالت بوده است، نه جزو شهیدان کربلا. این فرد چندین سال بعد از واقعه کربلا نیز زنده بود و با خدمت به دشمنان اهل بیت?، امرار معاش می کرد. اما دربارة زیارت رجبیه باید گفت رجال شناسان نمی توانند بر این زیارت که برخی از آن بزرگواران نیز بر ضعف سند آن تصریح کرده اند و در منبع اولیه نیز به هیچ امامی نسبت داده نشده، تکیه کنند و نام این دشمن اهل بیت را در شمار شهیدان کربلا آورند. افزون بر اینکه، تاریخ تصریح دارد این فرد در سال 65 هجری در شمار دشمنان اهل بیت خدمت می کرد. از این روی، آنچه برخی گفته اند: «... سزاوار است که وی [جبلة بن عبدالله] را در اعلی مراتب وثاقت و جلالت شمرد»، غیرقابل قبول و توجیه می باشد.

نتیجه

بر اساس آنچه بیان شد می توان گفت علم رجال، علمی تخصصی است و هر که قصد گام نهادن در این وادی را دارد، باید افزون بر کسب مقدمات لازم برای این علم، به منابع کهن و متعدد اولیه و نیز منابع معتبر و قوی، رجوع کند و با تتبع دقیق ترجمة افراد را بیان دارد. به نظر می رسد در ترجمة افراد، تکیه بر منابع متأخر نه تنها کافی نیست، بلکه در برخی موارد مشکل ساز هم می شود. آنچه تا کنون بیان شد، دربارة شهیدان کربلا می باشد، اما علم رجال به بررسی افراد از صحابه گرفته تا قرن ها بعد از هجرت می پردازد. این اشکالات و خطاها در مورد صحابة نبی اکرم نیز می باشد؛ همان گونه که علامه عسکری?، کتابی به نام یکصد و پنجاه صحابه ساختگی نوشته اند. دست کم راجع به اصحاب چهارده معصوم امر بر هیمن منوال می باشد و این تتبعی وسیع و دقیق را می طلبد. به هر حال، تاریخ در بیشتر مواقع آینة تمام نمای افراد می باشد و در ترجمة افراد و علم رجال بسیار موثر و گره گشا است. بنابراین، رجالیان قبل از شروع به کتاب تراجم، باید به تاریخ نیز توجهی گسترده و عمیق داشته باشند تا دشمن و ملعون، به منزلة شهید کربلا ضبط نگردد و نامش در برخی از زیارات منقوله نیاید و نیز در روضه حسینی نصب نگردد. سخن پایان آنکه واقعیت امر بسیار مشکل و فراتر از آن است که ما فکر کرده و در طلب آنیم؛ با اندکی تأمل در آنچه بیان شد به دست می آید این دسته از رجالیان محترم، به خاطر تکیه بر منابع ضعیف همچون زیارت رجبیه، و صرف استناد به برخی کتب رجالی متأخر و عدم رجوع به کتب تاریخ، این مطالب را بیان داشته اند.

منابع

ـ ابن جریر طبری، محمد، ذیل المذیل من تاریخ الصحابة و التابعین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1939.

ـ ابن حجر، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق: عادل احمد، علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1426.

ـ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بی تا.

ـ ابن عبد البر، الاستیعاب، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجلیل، 1412.

ـ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، تحقیق: سیدابراهیم الحویطی، مصر، دار الیقین للنشر و التوزیع، 1428.

ـ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایة، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408،

ـ ابن اثیر جوزی، عزالدین، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت، دار صادر، بی تا.

ـ ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر و دار بیروت، 1965.

ـ ابن اثیر، عمادالدین، م774، البدایه و النهایة، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408.

ـ ابن احمد، حمید، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، دمشق، دار اُسامة، 1405ق.

ـ ابن اعثم کوفی، احمد، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الاضواء، 1411ق.

ـ ابن حاتم، یوسف، الدرالنظیم، قم، موسسة النشر الاسلامی، بی تا.

ـ ابن شهر آشوب، محمدبن علی، مناقب آل ابی طالب، تحقیق لجنة من اساتذة النجف الاشرف، نجف اشرف، المطبعة الحیدریة، 1376ق.

ـ ابن طاووس، علی بن موسی، الاقبال بالاعمال الحسنة، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1416ق.

ـ ابن مکی عاملی(شهید اول)، محمد، المزار، تحقیق مدرسة امام مهدی?، قم، موسسة امام مهدی?، 1410.

ـ ابوالفرج اصفهانی، علی بن الحسین، مقاتل الطالبین، تحقیق سیداحمد صقر، مصر، القاهره، 1368ق.

ـ ابی مخنف، لوط بن یحیی، مقتل الحسین?، تحقیق حسین الغفاری، قم، بی جا.

ـ ابی مخنف، لوط بن یحیی، وقعة الطف، تحقیق محمدهادی یوسفی غروی، قم، موسسة نشر اسلامی، 1367.

ـ اسدی، فضیل بن زبیر، تسمیة من قتل مع الامام الحسین?، تراثنا، ج2، تحقیق سیدمحمدرضا حسینی، قم، موسسة آل البیت? لاحیاء التراث، 1406.

ـ امیرنجفی، عبدالحسین، الغدیر، فی الکتاب و السنة و الادب، بیروت، دارالکتاب العربی، 1977.

ـ بخاری، محمدبن اسماعیل، صحیح بخاری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

ـ پژوهشکده تحقیقات سپاه، شهدای کربلای، بی جا، نمایندگی ولی فقیه در سپاه، بی تا.

ـ تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، موسسة نشر اسلامی، 1410ق.

ـ جواهری، محمد، المفید من معجم رجال الحدیث، قم، منشورات مکتبة المحلاتی، 1417.

ـ حائری، محمد مهدی، شجرة طوبی، نجف، مکتبة الحیدری، 1385 هجری.

ـ خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین?، تحقیق محمد سماوی، بی جا، انوارالهدی، 1418.

ـ خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، نجف الاشرف، مطبعة الآداب، 1974.

ـ ذهبی، محمدبن احمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شعیب الارنووط، بیروت، موسسة الرسالة، 1429.

ـ ذهنی تهرانی، سیدمحمدجواد، مقتل از مدینه تا مدینه، بی جا، کانون انتشارات پیام حق، سال بی تا.

ـ زرکلی، خیرالدین، الاعلام: قاموس تراجم لاشهر الرجال والنساء من العرب والمستغربین والمستشرقین، بیروت، دار العلم للملایین، 1986.

ـ سجستانی الازدی، سلیمان بن الاشعث، سنن ابی داود، تحقیق: محمدبن محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

ـ سحاب، ابوالقاسم، زندگانی حضرت خامس آل عبا?، بی جا، کتابفروشی دانش، بی تا.

ـ شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق موسسة آل البیت لاحیاء التراث، بی جا، الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، 1413.

ـ طبرسی، فضل بن الحسن، اعلام الوری باعلام الهدی، بی جا، دار الکتب الاسلامیة، بی تا.

ـ طبری، محمدبن جریر، تاریخ الامم و الملوک، مصر، مطبعة الاستقامة بالقاهرة، 1939.

ـ طوسی، محمدبن حسن، رجال الطوسی، نجف الاشرف، الحیدریة، 1381 ق.

ـ عسکری، سیدمرتضی، یکصد و پنجاه صحابه ساختگی، ترجمه عطاء محمد سردارنیا، بی جا، نشر کوکب، 1361.

ـ عسکری، مرتضی، معالم المدرستین، القاهرة، مکتبة مدبولی، 1414.

ـ مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف اشرف، المطبعة المرتضویة، 1352.

ـ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بی جا، المکتبة الاسلامیة، 1398ق.

ـ مرکز تحقیقات باقرالعلوم?، موسوعة کلمات الامام حسین?، قم، دار المعروف، 1416.

ـ مهتدی بحرانی، عبدالعظیم، من أخلاق الامام الحسین?، قم، شریف الرضی، 1421.

ـ نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، قم، موسسةنشر اسلامی، 1426.