تاریخ اسلام درآینه پژوهش، سال هفتم، شماره اول، پیاپی 25، بهار 1389، صفحات 93-

    سنّت‌مندی تاریخ در قرآن از منظر شهید صدر(دیدگاه‌های قرآنی و نوآوری‌های شهید صدر در فلسفة نظری تاریخ) / جواد سلیمانی

    نوع مقاله: 
    ترویجی
    نویسندگان:
    جواد سلیمانی امیری / *دانشیار - مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره / soleimani@qabas.net
    چکیده: 
    گستردگی دامنة تاریخ و احاطه نداشتن بر آن، ناممکن بودن آزمایش نظریه های تاریخی ، آن گونه که در علوم تجربی مقدور است و خطاپذیری ویژه گزاره های تاریخ، فرایند اثباتِ قانونمندی و استخراج سنّت های حاکم بر تاریخ را از طریق مطالعاتِ تاریخی و اجتماعی بسیار دشوار ساخته است؛ به گونه ای که بسیاری از نظریه های مدعیان کشفِ قوانین تاریخ، پس از مدتی باطل می شوند. در چنین شرایطی، استمداد از آموزه های خطاناپذیر وحی می تواند راه گشای مسیری باشد که علم توانایی ایجاد آن را ندارد. در این نوشتار، نگرش ها و استنباط های قرآنی شهید صدر ـ قدّس سرّه ـ دربارة اصل سنّت مندی تاریخ و برخی از سنّت های حاکم بر آن به صورت مختصر، منظم و منسجم بیان شده است. شهید صدر در برخی از حوزه های فلسفه تاریخ، دیدگاه های بدیعی را از قرآن مجید استنباط کرده است که شایستة توجه و بررسی می باشد.
    Article data in English (انگلیسی)
    متن کامل مقاله: 

     سال هفتم، شماره اول، بهار 1389، 93 ـ 114

    سنّت مندی تاریخ در قرآن از منظر شهید صدر(دیدگاه های قرآنی و نوآوری های شهید صدر در فلسفة نظری تاریخ)

    جواد سلیمانی*

    چکیده

    گستردگی دامنة تاریخ و احاطه نداشتن بر آن، ناممکن بودن آزمایش نظریه های تاریخی ، آن گونه که در علوم تجربی مقدور است و خطاپذیری ویژه گزاره های تاریخ، فرایند اثباتِ قانونمندی و استخراج سنّت های حاکم بر تاریخ را از طریق مطالعاتِ تاریخی و اجتماعی بسیار دشوار ساخته است؛ به گونه ای که بسیاری از نظریه های مدعیان کشفِ قوانین تاریخ، پس از مدتی باطل می شوند. در چنین شرایطی، استمداد از آموزه های خطاناپذیر وحی می تواند راه گشای مسیری باشد که علم توانایی ایجاد آن را ندارد.

    در این نوشتار، نگرش ها و استنباط های قرآنی شهید صدر ـ قدّس سرّه ـ دربارة اصل سنّت مندی تاریخ و برخی از سنّت های حاکم بر آن به صورت مختصر، منظم و منسجم بیان شده است. شهید صدر در برخی از حوزه های فلسفه تاریخ، دیدگاه های بدیعی را از قرآن مجید استنباط کرده است که شایستة توجه و بررسی می باشد.

    کلید واژه ها: فلسفه تاریخ، قانونمندی تاریخ، سنت های الهی در تاریخ، شهید صدر.

    مقدمه

    فلسفة تاریخ به دو بخش نظری و علم تاریخ تقسیم می شود؛ موضوع فلسفة نظری تاریخ حوادث و رخدادهایی است که در تاریخ بشر تحقق یافته است؛ ولی فلسفة علم تاریخ دربارة گزاره ها، اسناد و آثار برجای مانده از تاریخ سخن می گوید و به بررسی روش پژوهش درتاریخ، میزان واقع نمایی گزاره های تاریخی و حجیت آنها می پردازد. شهید صدر در کتاب ارزشمند سنت های اجتماعی و فلسفه تاریخ در مکتب قرآن274 به فلسفة نظری تاریخ اهتمام ورزیده است، نه فلسفه علم تاریخ. از منظر شهید صدر، مهم ترین پرسش های فلسفة تاریخ به شش پرسش اساسی باز می گردد که عبارت اند از:

    1. آیا از نظر مفاهیم قرآنی، تاریخ بشری سنّت هایی دارد؟

    2. آیا تاریخ بشری دارای قوانینی حاکم بر مسیر حرکت و تحول آن است؟

    3. تاریخ بشری چگونه آغاز شده است؟

    4. رشد و تحوّل این تاریخ چگونه صورت گرفته است؟

    5. عوامل اصلی نظریة تاریخ چیست؟

    6. انسان در کار تاریخ چه نقشی دارد؟275

    ایشان سعی می کند در این کتاب به این پرسش ها براساس قرآن مجید پاسخ مناسبی بدهد.

    ۱. امکان استخراج سنت های تاریخی از قرآن

    شهید صدر پیش از پاسخ به پرسش اول، یک شبهة مبنایی مطرح می کند و آن اینکه قرآن کتاب هدایت و ارشاد است، نه یک کتاب علمی و آکادمیک که ما از آن توقع کشف قوانین علمی داشته باشیم. بنابراین، توقع کشف قوانین علمی از قرآن نابجاست.

    ایشان در رفع این شبهه می گوید بین صحنة تاریخ با دیگر صحنه های طبیعت و وجود، یک تفاوت اساسی و جوهری وجود دارد؛ صحنة تاریخ، صحنة تحول و دگرگونی جوامع است و رسالت قرآن به منزلة کتاب هدایت و ارشاد دگرگون سازی بشر است. بنابراین، می توان قوانین حاکم بر تحولات و دگرگون شدن جوامع را از درونِ کتابی که رسالتش دگرگون سازی جوامع بشری است استخراج کرد. دگرگون سازی موضوعی است که قرآن آن را با تعبیر «بیرون آوردن مردم از دل تاریکی ها به جهان نور و روشنایی» بازگو می کند.276

    هدایت و دگرگون سازی در قرآن

    از منظر شهید صدر، قرآن کتاب دگرگون سازی است و خداوند انبیا را برای دگرگون سازی فرستاده است. هدف از دگرگون سازی نیز همان خارج کردن از ظلمت به نور است که شهید صدر در صفحه 76 کتاب سنت های اجتماعی در مکتب قرآن بدان اشاره کرده است. آیات زیر این معنا را می رسانند:

    ـ کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ (ابراهیم: 1)

    ـ أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ (ابراهیم: 5)

    ـ هُوَ الَّذی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ وَ مَلائِکَتُهُ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ (احزاب: 43)

    ـ هُوَ الَّذی یُنَزِّلُ عَلى‏ عَبْدِهِ آیاتٍ بَیِّناتٍ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ (حدید: 9)

    ـ لِیُخْرِجَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّور (طلاق: 11)

    ابعاد دگرگون سازی در قرآن

    ایشان معتقد است دگرگون سازی و ایجاد تغییر بنیادی جامعه در قرآن کریم، دو بُعد دارد:

    الف: ... دستورها، روش ها و قوانینی که عمل تغییر و دگرگو ن سازی جامعه را هموار می سازد این بُعد از تحوّل و تغییر، بُعد الهی و آسمانی دگرگون سازی است که در قالب «دین و مکتب» نمایان می شود و از ناحیة خداوند به پیامبرش ارسال شده و با نزول آن تمام سنت ها و قوانین مادّی تاریخ را به رویارویی و مبارزه فراخوانده است؛ زیرا این دین و مکتب از شرایطی که در آن نازل شد، از محیط و اجتماعی که در آن قرار گرفت و از شخصی که موظّف به تحمّل رنج ها و دشواری های تبلیغ آن شد، بزرگتر، برتر و فراتر بود.277

    ب. عمل تغییر و دگرگون سازی در قالب یک اقدام عملی از طرف گروهی از مردم که متشکل از «پیامبر(ره) و صحابه و یاران» آن حضرت بوده اند؛ این بخش از تغییر و دگرگون سازی باید در قالب یک اقدام عملی در مواجهه با موج های گوناگون اجتماعی و درگیر با انواع مبارزه ها، رقابت ها و نبردهای ایدئولوژیک، اجتماعی، سیاسی و نظامی بررسی شود. در چنین نگرشی، پیامبر و یاران و صحابه اش را مردمی همانند دیگر مردمان خواهیم یافت که سنّت های تاریخی حاکم بر سایر جمعیت ها و گروه ها و توده ها در گذر زمان بر آنان نیز حاکم و غالب بوده است.278

    رابطه و ویژگی ابعاد دگرگون سازی

    بنابراین، تغییر و تحوّلی که قرآن انجام داده است و آن دگرگون سازی که پیامبر(ره) عامل و منشأ آن بوده است، دو جنبه دارد: الف: جنبه خدائی که عبارت است از فوق تاریخ؛ ب: جنبة تاریخی که عبارت است از کوشش و تلاش بشری یک گروه از جامعه، در برابر تلاش ها و کوشش های گروه های دیگر؛ سنت های تاریخ و قوانین و ضوابطی که خداوند متعال برای تنظیم پدیده ها و نمادهای هستی در صحنه موسوم به تاریخ وضع کرده، حاکم بر این بخش است از این روی، قرآن کریم هنگامی که بُعد دوم تغییر و تحوّل اجتماعی را مطرح می سازد، از افراد و اشخاص سخن می گوید، نه از رسالت آسمانی؛ سخن از آدمیانی به میان می آورد که با ویژگی های انسانی و بشری، محکوم همان قوانینی هستند که بر جوامع دیگر حاکم بوده است».279

    به نظر می رسد منظور شهید صدر از «رسالت آسمانی» همان بعد اول دگرگون ساز، روش ها، برنامه ها و رویة دگرگون سازی است. شاید هم عنصر سوّمی باشد که همان نیّات و اهداف الهی است که خداوند در پی تحقق آن در بستر تاریخ است. و قرآن برنامة آن تحول آسمانی و پیامبران مجریان آنند. بنابراین، قرآن می تواند کتابی باشد که از آن فلسفة تاریخ استخراج شود.280

    ۲.رابطه رسالت آسمانی با سنّت های تاریخی

    پیش تر بیان شد که منظور شهید صدر از رسالت آسمانی، همان مکتب و دین است، که یکی از دو رکن دگرگون سازی به شمار می آید و ادیان و کتاب های آسمانی از جمله قرآن مجید عهده دار بیان آن می باشند. اکنون این پرسش مطرح می شود که چه رابطه ای بین رسالت آسمانی و سنّت های تاریخی وجود دارد؟ آیا رسالت آسمانی مانند اصحاب و مجریان دین محکوم سنّت های تاریخی بوده و گاه مقهور مخالفان می شوند و شکست می خورند یا همواره غالب و پیروز هستند؟ شهید صدر در پاسخ به این پرسش می فرمایند:

    قرآن مجید آنجا که می خواهد سخن از شکست مسلمانان در جنگ اُحد به میان آورد ـ شکستی که پس از کسب آن پیروزی بزرگ و قاطع در جنگ بدر گرفتارش شدند ـ این خسارت و شکست را چگونه مطرح می کند؟ آیا می گوید که رسالت آسمانی پس از پیروزی و موفقیت در جنگ بدر، دچار شکست و ناکامی در جنگ احد شد؟ خیر؛ زیرا رسالت آسمانی فراتر و برتر از مقیاس ها و معیارهای شکست و پیروزی به مفهوم مادی این واژه است. رسالت آسمانی شکست نمی خورد و هرگز شکست نخواهد خورد؛ آنکه شکست می خورد و گرفتار خسران و هزیمت می شود، انسان است؛ حتی اگر این انسان مجسم کنندة رسالت آسمانی باشد؛ چرا که این انسان تحت حکومت و سیطرة سنّت ها و قوانین تاریخ ا ست.»281

    اما رسالت آسمانی مافوق سنّت های تاریخ است؛ بنابراین، از منظر این سخن، در قرآن یک رسالت آسمانی داریم و یک سنّت های تاریخی که سنّت های تاریخی بر انسان و تاریخ مادی سیطره دارد، ولی بر رسالت آسمانی سیطره ندارد. شاید عدّه ای از مسلمانان بر اثر سستی شکست بخورند؛ ولی خداوند رسالت خویش را توسط نسل دیگر به انجام می رساند.

    ۳. سیطرة سنّت های تاریخ بر همة انسان ها، أعم از مؤمن و غیرمؤمن

    دیگری که شهید صدر بر آن تأکید می ورزد، مسئله عمومیت سنّت های تاریخ است؛ ایشان معتقد است سنّت های تاریخ برای همه افراد وجود دارد. برای نمونه، همه انسان ها بر اساس سنت آزمایش آزموده خواهند شد و یا همه به تعالیم انبیا دست خواهند یافت. استدلال ایشان بر این حقیقت استناد به این آیه است: «این روزگاران، حکومت ها را به تناوب میان مردم می گردانیم». ( آل عمران: 140)

    در این مقام، از آنان با وصف و خصوصیّت مردمی و بشری سخن آغاز کرده، این گونه می فرماید که این قضیّه در حقیقت ارتباطی قطعی با سنت های تاریخ دارد؛ زیرا مسلمانان در جنگ بدر ـ آنجا که شرایط لازم و منطقی پیروزی با همان معیارها و مقیاس هایی که سنّت های تاریخی برای موفقیت تعیین کرده است وجود داشت ـ پیروز شدند. از طرف دیگر، پس از جنگ مذکور، در جنگ احد، آنجا که شرایط به گونه ای ترتیب یافته بود که براساس قوانین و معیارهای سنّت تاریخ محکوم و مجبور به شکست می شدند، شکست خوردند: «اگر (در جنگ احد) آسیبی به شما می رسد، (در جنگ بدر) به آن گروه (دشمن) نیز آسیبی همانند آن رسیده است و این روزگاران پیروزی ها (را به تناوب) میان مردم می گردانیم...». (آل عمران:140)282

    قرآن در این تقریر می خواهد بگوید که پس چنین مپندارید که پیروز شدن یک حق خدایی برای شما مسلمانان است؛ خیر، پیروزی یک حق طبیعی برای شماست تا آن اندازه و در صورتی که بتوانید شرایط لازم و کافی آن را براساس 79 منطق سنّت های تاریخ ـ همان سنّت هایی که خداوند به طور تکوینی وضع کرده است، نه تشریعی 283 فراهم آورید و چون در غزوة احد شرایط پیروزی برایتان فراهم نبود، شکست خوردید.284 حتی قرآن افقی دورتر را نشان می دهد و همین گروه انسانی، یعنی مسلمانان را که پاک ترین و بی آلایش ترین گروه ها در صحنه تاریخ بوده اند، تهدید می کند و این خطا را متوجه آنان می سازد که اگر وظیفه و رسالت خود را به انجام نرسانند، رسالت آسمانی تعطیل نخواهد شد؛ بلکه گروه دیگری جایگزین آنان خواهد شد؛ زیرا سنّت های تاریخی آنان را برکنار خواهد کرد و گروه های دیگری را که شرایط بهتر و برتری را برای ایفای نقش خود فراهم آورده باشند، یعنی شرایط لازم برای ارائه چهرة یک ملت شاهد و حاضر در صحنه را داشته باشند، بر سر کار خواهد آورد. بنابراین، این «استبدال» و جایگزینی در صورتی که امّت اسلام، شرایط حتمی «امت شهید» بودن را احراز نکنند، قطعی و لازم الاجرا است؛ همان گونه که خداوند در قرآن کریم می فرماید: «إِلاَّ تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلیماً وَ یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ...» (توبه: 39) و «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ ...» (مائده: 54).285

    سنّت شکست ناپذیری رسالت آسمانی

    قرآن مجید در این باره می فرماید:

    اگر برای جهاد بیرون نروید، خدا شما را به عذابی دردناک شکنجه می کند و گروهی دیگر را جایگزین شما می سازد و شما (نمی توانید) آسیبی به او برسانید و خداوند بر هر چیز تواناست.(توبه: 39)

    از این آیه شریفه به دست می آید که رسالت آسمانی که پیامبران در پی تحقق آنند، تحت سیطره اقبال و ادبار امت ها نیست. اگر امّت ها به رهبران دینی و آسمانی خیانت کنند و در مسیر حق و عدالت گام برندارند و در مبارزه با باطل از خود سستی نشان دهند، خداوند امّت دیگری را جایگزین آنها خواهد کرد که رسالت آنها را تعقیب کند و دین خدا را یاری رساند. همچنین در آیه ای دیگر آمده است:

    ای کسانی که ایمان آورده اید! از شما هر کس که از دینش بازگردد، سپس خداوند گروهی دیگر را خواهد آورد که دوستش بدارند و او (نیز) آنان را دوست بدارد؛ در برابر مؤمنان نرم و فروتن و در برابر کافران تند و خشن باشند؛ در راه خداوند جهاد کنند و از سرزنش هیچ نکوهش گری پروا نداشته باشند. این موهبت خداست که به هر کس بخواهد می دهد و خداوند گشایش بخش داناست.(مائده: 54)286

    شهید صدر پس از بیان این مطلب که قرآن کتاب دگرگون سازی است و تغییر و تحول در بُعد عملی به دست انسان هایی است که آنها خود تحت سلطة قوانین تاریخ قرار دارند، به ضرورت ترسیم این قوانین برای هدایت انسان هایی که قصد تحول دارند اشاره می کند:

    قسمت عملی برنامة تغییر و تحوّل (خروج از ظلمت به نور) یعنی بخش انسانی که باید این برنامه را در خود پیاده کند، در برابر سنّت ها و قوانین تاریخ تسلیم و مطیع است. از این رو، قرآن کریم باید در این زمینه رهنمودها و ترسیم هایی داشته باشد تا چهارچوب کلّی نظریة قرآنی و اسلامی در خصوص سنّت های تاریخ مشخص شود.287

    اصل سنّت مندی تاریخ در قرآن

    در قرآن به گونه های مختلف به سنّت مندی تاریخ اشاره شده است. یکی از آیاتی که اصل سریان سنّت های تاریخ را در میان امت های گذشته بیان می کند، این آیه است: «پیش از شما سنّت هایی بوده است. پس در روی زمین بگردید و بنگرید که سرانجام تکذیب کنندگان ـ دین و پیامبر خدا ـ چگونه بوده است».( آل عمران: 137)

    این آیه، هم بر جریان سنّت ها و قوانین تاریخ تأکید دارد و هم بر پیگیری و پژوهش حوادث و رویدادهای تاریخی به منظور کشف و استخراج آن سنت ها و قوانین و عبرت گرفتن از آن حوادث و رویدادها پافشاری می کند.288 در برخی آیات مصداق هایی از سنت بیان و تصریح شده است که این جزو قوانین تغییرناپذیر الهی است. «پیش از تو رسولانی مورد تکذیب واقع شدند. پس در برابر این تکذیب و اذیت و آزاری که شدند صبر و شکیبایی کردند تا آن گاه که یاری ما به آنان رسید. کلمات خدا را تغییردهنده ای نیست و پاره ای از اخبار پیامبران برای تو رسیده است». (انعام: 34)

    این آیه برای رسول خدا توضیح می دهد که بر او سنّت و قانونی جاری است که پیامبران گذشته نیز که با تجربة او آمیزش داشته اند و در معرض آن سنت و قانون بوده اند، بزودی نصر و یاری و پیروزی نهایی نصیبشان خواهد شد؛ ولی نصر و یاری و پیروزی نهایی شرایطی مانند صبر، پایداری، ثبات قدم و غیره دارد و از آنجا که تنها راه رسیدن به این نصر یا تحصیل این یاری و پیروزی، همین صبر و مقاومت است، می فرماید: «فَصَبَرُوا عَلى‏ ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّى أَتاهُمْ نَصْرُنا وَ لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ ... » (انعام: 34).289

    شهید صدر معتقد است «کلمه» در آیه مزبور نشانگر یک قانون و رابطه و سنّتی تغییرناپذیر است. از این روی، رابطة بین صبر و استقامت در راه دعوت الهی و نصرت و پیروی الهی را مصداقی از سنّت می شمارد:

    بنابراین، خدا پیامی و «کلمه ای» دارد که در طول تاریخ هیچ گونه تغییر و تبدیلی در آن نیست و این پیام و «کلمه» بدون تغییر و تبدیل عبارت است از رابطة استوار و پیوند مستقیمی که بین نصر و پیروزی و یاری خداوند با مجموعه ای از شرایط و قضایا برقرار است و در خلال آیات پراکنده ای توضیح داده شده و به طور اجمالی در اینجا گردآوری شده است.290

    سپس به آیات ذیل به منزلة نمونه ها و مصادیق سنّت استشهاد می کند: «فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذیرٌ ما زادَهُمْ إِلاَّ نُفُوراً. اسْتِکْباراً فِی الْأَرْضِ وَ مَکْرَ السَّیِّئِ وَ لا یَحیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلاَّ بِأَهْلِهِ فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ سُنَّتَ الْأَوَّلینَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدیلاً وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْویلاً» (فاطر: 42 ـ 43).

    «وَ لَوْ قاتَلَکُمُ الَّذینَ کَفَرُوا لَوَلَّوُا الْأَدْبارَ ثُمَّ لا یَجِدُونَ وَلِیًّا وَ لا نَصیراً. سُنَّةَ اللَّهِ الَّتی‏ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدیلاً...» (فتح: 22 ـ 23).291

    این آیات اصل قانونمندی تاریخ را به طور صریح بیان می کند.

    قرآن و ترغیب به کشف قوانین تاریخ

    شهید صدر می فرماید:

    در بررسی قرآن مجید به آیات دیگری برخورد می کنیم که مسئله کاوش، مطالعه و اندیشیدن درباره حوادث و رویدادهای تاریخی را به منظور تحصیل یک نظریة مبتنی بر استقراء و با هدف استخراج و کشف قوانین و سنن، مورد تأکید و تحریض و ترغیب قرار می دهند. آیات زیر در همین زمینه است: «أَ فَلَمْ یَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لِلْکافِرینَ أَمْثالُها» (محمد: 10). «أَ فَلَمْ یَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ...» (یوسف: 109). «فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها وَ هِیَ ظالِمَةٌ فَهِیَ خاوِیَةٌ عَلى‏ عُرُوشِها وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشیدٍ أَ فَلَمْ یَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ یَسْمَعُونَ بِها فَإِنَّها لا تَعْمَى الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتی‏ فِی الصُّدُورِ» (حج22/ 45 ـ 46).292
    «وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ هَلْ مِنْ مَحیصٍ. إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَذِکْرى‏ لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شَهیدٌ» (ق50/ 37 ـ 36).

    از مجموع این آیات ... به دست می آید قرآن به نحوی مؤکد بیان می کند که صحنة تاریخ دارای قوانین و سنن و ضوابطی است؛ درست مانند دیگر صحنه ها و میدان های جهان هستی که آیین ها و سنت های خاص خود را دارند.293

    پیشگامی قرآن در هشدار به قانونمندی و دعوت به کشف سنت های تاریخ

    از منظر شهید صدر، قرآن اولین کتاب آسمانی است که بشر را به سنت مندی تاریخ هشدار می دهد و تشویق به کشف آنها می کند، و آنچه توجه دنیای غرب به این مقوله را نشان می دهد، متأخر و مرهون تأثّر از هشدارهای قرآنی است. به دیگر سخن، این مفهوم قرآنی، گشایش و فتح بزرگی از ناحیة این کتاب مقدس به شمار می آید؛ زیرا قرآن نخستین کتابی است که در دنیای فرهنگ و معارف بشری، بر این مفهوم ـ یعنی قانونمند و سنت دار بودن تاریخ ـ تأکید کرده، و اصرار بر قطعیّت، اطلاق و شمول آن دارد و از هر وسیلة قانع کننده و تفهیم کننده ای استفاده کرده است تا در برابر نظریة بی حساب بودن رویدادهای تاریخی یا نظریة اسلامی مستند کردن تفسیر رویدادها و حوادث تاریخ به جهان غیب ایستادگی کند.294

    به تعبیر شهید صدر، انسان عادی و ابتدایی، زمانی حوادث و رویدادهای تاریخ را در قالب یک تودة متراکم، بر پایة تصادف و اتفاق تفسیر می کرد و گاهی بر اساس قضا و قدر و تسلیم پذیری در برابر اوامر خداوند متعال مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد؛ قرآن کریم خرد و اندیشة بشر را در این جهت بیدار می کند که صحنه تاریخ، سنّت ها و قوانینی دارد و تو به عنوان یک انسان برای آنکه انسانی فعّال، کارا و مؤثر باشی، باید آن سنن و قوانین را کشف کنی ... تا بتوانی حاکم بر آنها باشی وگرنه محکوم آن سنن و قوانین خواهی شد... .

    این فتح و گشایش پرارجی که قرآن کریم بیان می کند، همان زمینه ای است که فکر بشر را بیدار کرد و چند قرن بعد بدین ضرورت نائل آمد که حتماً بکوشد تا تاریخ را به صورت علمی بفهمد و این در شرایطی بود که هشت قرن از نزول قرآن می گذشت. شروع بدین ضرورت نیز به دست خود مسلمانان صورت گرفت چه ابن خلدون به تلاش در خصوص بررسی تاریخ و کشف سنن و قوانین آن پرداخت و حداقل چهار قرن بعد، فکر و اندیشة اروپاییان در آغاز باصطلاح نهضت بدین سو گرایید که همان مفهوم قرآنی را که مسلمان گم کرده و نتوانسته بودند در اعماق آن فرو بروند به دست آورند.295

    از منظر این فیلسوف قرآنی تاریخ «این مفهوم قرآنی را مکتب های فکری غرب در اوایل دوران نهضت فرا گرفت و بحث ها و پژوهش های متنوع و مختلفی پیرامون شناخت تاریخ و فهمیدن سنّت ها و قوانین تاریخ در آنجا آغاز شد. بر این اساس، گرایش های ایدئالیستی، ماتریالیستی و میانه رو و مکتب های فکری متعددی پدید آمد که هر یک از آنها در جهت تبیین و تعیین قوانین و سنت های تاریخ تلاش و کوشش می کرد. شاید ماتریالیسم تاریخی مشهورترین این مکتب ها و گسترده ترین و مؤثرترین آنها در خود تاریخ به شمار آید. بنابراین، همة این جدّ و جهدهای انسانی در حقیقت ادامة همان بیدارسازی است که قرآن انجام داد و این مجد و عظمت اختصاصاً متعلق به قرآن است که برای نخستین بار این طرز تفکر را در صحنة بینش و شناخت بشر مطرح کرد.296

    ضرورت آگاهی از سنن الهی

    شاید برخی گمان کنند دانستن سنت های الهی حاکم بر تاریخ ضرورتی ندارد؛ این سنّت ها چه ما بدانیم و چه ندانیم و چه بخواهیم و چه نخواهیم، در تاریخ جریان دارد و علم و جهل ما دربارة آنها در اعمال و رفتار و سرنوشت ما نقشی ندارد. شهید صدر این تفکر را نپذیرفته، معتقد است آگاهی از قوانین حاکم بر تاریخ و استثناناپذیر بودن آنها موجب می شود انسان توقعات و رفتار خود را بر اساس آن تنظیم کند و در مسیر زندگی به سعادت نایل آید و انرژی و نیرویش تلف نشده و توقع نابجا و خلاف قانون حاکم بر تاریخ از خدا نداشته باشد. از هنگام بیان سنّت امداد الهی و پیروزی اهل حق در صورت استقامت و تحمل شداید می فرماید:

    پیروزی و یاری خداوند نزدیک است؛ ولی راه مخصوصی دارد (قرآن می خواهد اینطور بگوید) چه، یاری خدا و پیروزی، یک امر بخشیدنی نیست، به طور اتفاقی و تصادفی هم حاصل نمی شود. یک پدیده کور و بی هدف هم نیست. پیروزی و یاری خدا نزدیک است؛ ولی به جادّه آن هدایت شو؛ همان جاده ای که باید بدانی سنّت ها و قوانین تاریخ بر آن حاکم است و باید بپذیری که منطق تاریخ در آن جاری است. اینها را باید بدانی و باور کنی تا بتوانی نصر و یاری خداوند متعال را فراهم آوری.
    گاهی ممکن است که دارو نزدیک بیمار باشد؛ اما اگر بیمار از آن معادلة علمی که ثابت کند این دارو میکروب بیماری اش را می کشد و از بین می برد، مطلع نباشد، نخواهد توانست این دارو را هر چند که نزدیکش هم باشد، مصرف کند. بنابراین، آگاهی از سنّت ها و آیین های تاریخ است که امکان پیروزی را در اختیار انسان قرار می دهد».297

    تمایز قوانین تاریخ با سایر علوم از حیث طرح در قرآن

    از منظر شهید صدر «سنن و قوانین تاریخ با قوانین فیزیک، شیمی، هیأت و علوم جانوری و گیاهی تفاوت دارد؛ چه اینکه این گونه سنّت ها و قانون ها داخل در محدودة تأثیر مستقیم روی کار تاریخ نیستند؛ ولی آن قوانین و سنن تاریخی مستقیماً روی کار تغییر و دگرگون سازی ـ در بعد انسانی و بشری ـ تأثیر دارند. بدین لحاظ، ناگزیر باید از قرآن این انتظار را داشته باشیم که در این خصوص، خطوط کلّی و نظریات عمومی را ارائه دهد».298

    محدودة طرح قوانین تاریخ در قرآن

    شهید صدر پس از بیان ضرورت ترسیم قوانین حاکم بر تاریخ در قرآن برای دگرگون سازی جامعه، انتظار کشف تمام جزئیات تاریخ و قوانین آن را امری ناشایست می داند:

    این نیز شایسته نیست که متوقع باشیم قرآن به یک کتاب درسی در زمینة علم تاریخ و قوانین مبدّل شود؛ به گونه ای که تمام جزئیات و موارد تفصیلی تاریخ و قوانین آن را ـ حتّی آن جزئیات و مواردی که پیامبر(ره) در کار تطوّر و تحوّل جامعه به انجام آنها مبادرت نورزید ـ را در برداشته باشد .... قرآن در محدودة دگرگون سازی عملی جامعه، پیام های خود را در ارتباط با صحنة تاریخ بیان می کند و سنّت ها و قوانین تاریخ را در حدّی که اقدامات عملی پیامبر(ره) برای دگرگون سازی را روشن کند و به میزانی که توجیه کننده، هدایتگر و آفرینندة یک بصیرت و آگاهی مناسب جهت رویدادها، شرایط و اوضاع و احوال باشد، بیان می دارد.299

    این سخن بیانگر آن است که از منظر این دانشمند بزرگ، همة قوانین حاکم بر تاریخ در قرآن بیان نشده است؛ بلکه تنها قوانینی را که دانستن آنها موجب می شود عناصر انقلابی اقدام های پیامبر(ره) در جهت تحول را درک کنند و خود نیز با توجه به همین قوانین در جهت اصلاح جوامع عمل کنند، طرح کرده است. بنابراین، سنّت ها و تاریخ های بیان شده در قرآن توجیه گر حرکت رسول خدا(ره) و چراغ فروزانی برای رهروان راه او به شمار می آیند؛ اما تمام سنّت های تاریخ را تشکیل نمی دهند، و امکان یافتن و راه کشف سنّت های دیگر برای محققان باز است.

    سنت های تاریخی درقرآن

    شهید صدر بعد از بیان امکان و ضروت طرح قوانین تاریخ در قرآن، برای هدایت و راهنمایی انسان های اهل حق در جهت اصلاح اجتماعی و خروج مردم از ظلمات به سوی نور، اصل قانونمندی تاریخ از منظر قرآن را مسلم گرفته و به گونة بیان قوانین حاکم بر تاریخ در قرآن می پردازد. ایشان سه شیوة بیان را در قرآن معرفی می کند، و پس از آن، به برخی از سنّت های حاکم بر تاریخ اشاره می کند:

    قرآن مجید طی آیات مختلفی، به زبان های متفاوت و متعدّد در مقام توضیح و متبلور ساختن این حقیقت که تاریخ قوانین و سننی دارد برآمده است...
    1. در پاره ای از آیات با ریخت و ساختار کلی آمده است، یعنی به طور کلّی به سنّت تاریخی معینی اشاره شده است.
    2. در برخی از آنها در سطح عمومی یعنی به صورت مورد و مصداق و نمونه مطرح شده است.
    3. و در گروه سوم از آیات، وادار کردن به استقرای شواهد تاریخی و کاوش و جست وجوی استقرایی آنها به منظور دست یافتن به سنّت تاریخی دیده می شود».300

    در ظاهر شهید صدر درصدد بیان و ارائه شواهد قانونمندی تاریخ از منظر قرآن است؛ ولی در عمل پس از بیان شیوة بیان سنّت مندی تاریخ در قرآن مجید، به شرح برخی سنّت های الهی حاکم بر تاریخ به شیوه اول و دوم می پردازد.

    الف) بیان سنّت بصورت معین

    شهید صدر چند سنّت ذیل را به منزلة مصداق های معین بیان یک سنّت در قرآن معرفی می کند.

    1. «اجل» همگانی یک جامعه

    برخی از آیات قرآن مجید از مرگ امّت ها خبر می دهند و یکی از سنّت های الهی را نابودی امّت ها مطرح می کنند؛ یعنی همان گونه که عمر هر انسانی آغاز و انجامی دارد، جوامع نیز عمر داشته و پس از پایان یافتن عمرشان، به مرگ مبتلا می شوند. به این دو آیه توجه کنید:

    ـ «لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ» (یونس: 49).

    ـ «وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ» (اعراف: 34).

    در این دو آیه شریفه ملاحظه می کنیم که «اجل» به «امت»، یعنی به وجود دسته جمعی تودة مردم نسبت داده شده است و نه به این یا آن فرد خاص. بنابراین، غیر از اجل فردی، یعنی مقطع زمانی محدود و حتی انفرادی که هر انسانی به مثابه یک فرد دارد، اجل و موعد دیگری هم هست که با وجود دسته جمعی افراد مرتبط است و این وجود دسته جمعی، جامعه ای را تشکیل می دهد که افراد آن یک امت واحد قومی بوده؛ از طریق روابط و پیوندهای مبتنی بر اصول و آرمان های برخاسته از نیروها و استعددهاشان با یکدیگر تماس و ارتباط دارند. قرآن از جامعه ای با این شرایط و مشخصات تعبیر به «امّت» می کند301 و آن را دارای مرگ و زندگی و حرکت می داند.302

    غیر از دو آیة یاد شده، آیات ذیل نیز دارای همین پیام هستند:

    «وَ ما أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَةٍ إِلاَّ وَ لَها کِتابٌ مَعْلُومٌ * ما تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَها وَ ما یَسْتَأْخِرُونَ» (حجر: 3ـ 4)؛ (هیچ جامعه ای را نابود نکردیم مگر اینکه دارای سندی مشخّص بود. هیچ امّتی از اجل خود به پیش و پس نمی افتند».

    ـ «ما تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَها وَ ما یَسْتَأْخِرُونَ» (مؤمنون: 43).

    بدین ترتیب، همان گونه که می بینیم، یک فرد به دلیل اینکه حرکت و پویایی دارد، پس زنده است و سپس می میرد. جامعه و امت نیز واحدی زنده است و سپس گرفتار مرگ و نابودی می شود و همان گونه که مرگ یک فرد، تابع و تحت تأثیر قانون و أجل و سنّت معینی است که فرا می رسد، امت ها و جامعه ها نیز دارای أجل ها، موعدها و مقاطع زمانی دقیق و معینی هستند و قوانین و سنّت هایی وجود دارد که أجل هر امت یا جامعه را تعیین می کند.303

    2. سنّت مرگ و زندگی جوامع

    بازگشت این سنّت همان گونه که خود شهید صدر در انتها اشاره می کند، به همان سنّت أجل جوامع است؛ لکن از آنجا که مؤلف آن را به صورت جداگانه مطرح کرده است، ما نیز از همین روش استفاده می کنیم:

    آیا در حقیقت آسمانها و زمین و هر چیز که خدا آفریده است ننگریسته اند و (نمی اندیشند که) شاید اجل و موعدشان نزدیک شده باشد، پس به چه سخنی غیر از این ایمان می آورند. (اعراف: 185)

    ظاهر این آیه به اجل و مقطع زمانی و موعدی اشاره می کند که انتظار می رود نزدیک باشد یا مردم را تهدید می کند و اخطار می دهد که نزدیک است و فاصلة چندانی ندارد. این همان اجل اجتماعی و موعد و مقطع زمانی جامعه است، نه اجل فردی؛ زیرا یک جامعه همگی معمولاً یکجا و در یک وقت نمی میرند و این جامعه بر اساس وجود معنوی و کلی خود ممکن است اجلش نزدیک شود. پس اجل اجتماعی، حالتی است دامنگیر یک جامعه؛ نه عارض بر این فرد یا آن شخص. دلیل آن هم این است که اگر با عینک فردی مردم را مورد بررسی قرار دهیم و به مثابه یک فرد مطالعه کنیم، معمولاً اجل فردی هر کس با دیگری تفاوت و اختلاف دارد؛ ولی اگر با عینک اجتماعی به مردم بنگریم و آنان را به عنوان یک مجموعه واحد مربوط به یکدیگر در ظلم و عدل و شادی و غم در نظر بگیریم، یک اجل و یک مقطع زمانی بیشتر نخواهد داشت. این همان اجل اجتماعی و موعد محتوم یک جامعه است. بدین ترتیب، آیه شریفه ای که مطرح شد نیز از نظر دلالت در سیاق آیات پیشین قرار می گیرد».304

    3. سنت کیفر دنیوی جوامع

    شهید صدر با استشهاد به برخی آیات معتقد است جوامع در همین دنیا عذاب می شوند و این عذاب تنها شامل کسانی که مرتکب اعمال ظالمانه شده اند، نمی شود؛ بلکه حتی بی گناهان را نیز دربرمی گیرد.

    پروردگارت آمرزنده و پر مهر است. اگر آنان را به دستاوردهایشان مؤاخذه کند، در عذابشان تسریع خواهد کرد؛ امّا موعدی دارند و غیر از او پناهگاهی نخواهند یافت، و آن جوامع را چون ستم کردند، نابودشان کردیم و برای نابودی شان موعدی مقرر داشتیم».(کهف: 58 ـ 59)305

    یا اینکه می فرماید:

    اگر خداوند مردم را به دستاوردهایشان مؤاخذه می کرد، بر پشت زمین جنبده ای را وا نمی گذاشت؛ ولی آنان را تا موعد مقرر به تأخیر می اندازد. پس چون موعدشان فرا رسد، به یقین که خداوند به بندگانش بیناست». (فاطر: 45)

    از این آیه شریفة می توان استفاده کرد که تاریخ و جامعه غیر از تک تک افراد، بر اثر اعمال ناشایست خود مستوجب عذاب خواهند شد. در چنین صورتی وقتی عذاب الهی نازل می گردد، کل جامعه را در بر می گیرد.306

    قرآن کریم در این دو آیه شریفه از آن سخن به میان آورده است که اگر خداوند متعال می خواست مرم را به سبب ناروایی ها و ظلم و ستم هایی که مرتکب شده اند و به خاطر آنچه انجام داده اند و حاصل کار زشت و نکوهیده شان، مورد بازخواست و مؤاخذه قرار دهد، در سطح همة توده های مردم هیچ جنبنده ای را فروگذار نمی کرد؛ یعنی همه را نابود و هلاک می فرمود.

    سپس یک پرسش مقدر را مطرح کرده و به آن پاسخ می دهد: « تصور این مفهوم قرآنی که از آیات مذکور استفاده می شود، شاید دشوار باشد؛ چرا که همة مردم معمولا ستمگر و ظالم نیستند. در میان همین مردم، پیامبران، امامان و جانشینان آن بزرگواران نیز وجود دارند. پس آیا می توان موضوع را به پیامبران و پیشوایان عادل و صالح مؤمنان تعمیم داد و آن شخصیت های والا را نیز مشمول هلاک و نابودی تصور کرد؟».307

    شهید صدر در پاسخ به این پرسش ابتدا می فرماید شمول این آیه موجب شده است تا برخی با استشهاد به این دو آیه، از اصل عصمت انبیاء انتقاد کنند و به دنبال آن، به عذاب اخروی انبیا تن دهند.308 ولی ایشان معتقد است این آیات ناظر به عذاب دنیوی جوامع است و عذاب دنیوی جوامع بر خلاف عذاب اخروی، به تصریح قرآن مجید، شامل بی گناهان نیز می شود و با عصمت انبیا و امامان علیهم السلام منافاتی ندارد. آنچه با عصمت منافات دارد، عذاب فردی اخروی است که تنها بر اثر گناه و عصیان محقق می شود. از این روی، می فرمایند: «حقیقت امر این است که این دو آیه سخن از کیفر دنیایی می گویند نه عقوبت و کیفر در آخرت».309

    تفسیر شهید صدر دربارة شمول عام عذاب بر همة افراد جامعه در دو آیة شریفة (کهف: 58 ـ 59 و فاطر: 45) بدین صورت است:

    سخن از نتیجة طبیعی و پیامد قهری دستاوردهای یک امّت و یک جامعه از کانال ستم و سرکشی و طغیان است که در چنین صورتی، این پیامد طبیعی صرفاً دامنگیر فقط یک گروه خاص از آن جامعه یعنی ظالمان و ستم پیشگان نخواهد بود؛ بلکه همة افراد و اعضای آن را با آنکه هویت هر یک از آنان و نحوة رفتار و سلوک آنان مانند یکدیگر نیست، دربر می گیرد. ما می بینیم آنجا که ملت بنی اسرائیل به علت ظلم و طغیان و تمردی که مرتکب شده است، گرفتار و فاجعة سرگردانی و راه گم کردن می شود، این تنها ستمگران و ظلم پیشگان از بنی اسرائیل نیستند که بدین بلا در می افتند، بلکه این بلا و گرفتاری شامل شخصیتی چون موسی(ره) هم می شود که پاک ترین، وارسته ترین و دلیرترین مردم در صحنة رویارویی با ظلم و طاغوت ها بود.310

    شهید صدر در ادامه به ابتلای جامعة اسلامی به خلیفة ظالمی چون یزید بر اثر انحراف و کجروی مثال می زند:

    کسی مانند یزیدبن معاویه بر مسند خلافت وحکومت آن تکیه می زند و بر خون و مال و ناموس و عقایدشان فرمانروایی می کند. این فاجعه و این بلا در آن هنگام فقط بر سر ظالمان و بدکاران از جامعه مذکور فرود نیامد؛ بلکه حتی شامل امام حسین(ره) نیز شد که پاک ترین، بهترین، وارسته ترین و عالی ترین مردم بود. آری، فاجعة حکومت عنصر فاسدی چون یزید، امام معصومی چون امام حسین(ره) را نیز در تنگنا قرار داد و آن بزرگوار و یاران و خاندانش را گرفتار آن کشتار بی رحمانه و قساوت آمیز ساخت.311

    سپس برای صحت مدعای خود به دو آیه دیگر از قرآن استشهاد می کند: «بر اساس این منطق و این سنّت، چون در دنیا بر جامعه ای عذابی وارد شود، قانون و سنّت تاریخ چنین ایجاب می کند که این عذاب فقط شامل بدکاران و ستمگران آن اجتماع نمی شود و همه طبقات را فرا می گیرد و از همین روست که قرآن کریم می فرماید: بپرهیزید از آشوبی که البته تنها به ستم پیشگان شما نمی رسد و بدانید که خداوند سخت کیفر دهنده است.(انفال: 25)

    شهید صدر این آیه را با آیة شریفه «هیچ حاملی بار گناه دیگری را برنمی دارد»( فاطر: 18) مقایسه کرده، نتیجه می گیرد که کیفر آخرت همواره بر سر عامل مستقیم گناه وارد می شود؛ ولی کیفر دنیایی حوزه ای گسترده تر را فرا می گیرد و سطحی وسیع تر از آن را تحت تأثیر قرار می دهد. بدین ترتیب، دو آیة کریمه ای که مطرح شد کهف: 58 ـ 59 و فاطر: 45 سخن از سنّت های تاریخ می گوید نه از عقوبت و عذاب اخروی یا کیفر بر براساس موازین و مقیاس های روز رستاخیز».312

    4. فروپاشی جوامع بر اثر طرد پیامبران

    به باور شهید صدر، یکی از سنّت های معین در قرآن، سنّت فروپاشی جوامع بر اثر طرد انبیای الهی است. البته مقصود ایشان از فروپاشی، همان از بین رفتن انسجام اجتماعی آنهاست. ایشان برای اثبات مدعای خود به آیه ذیل استشهاد می فرماید: «نزدیک بود که تو را از آن سرزمین آواره کنند تا بیرونت سازند و در آن صورت چیزی پس از تو نمی زیستند. سنّت فرستادگان ما پیش از تو نیز همین بود و در سنّت ما تغییری نمی یابی»( اسراء: 77 ـ 76) سپس در تبیین این سنّت در آیة مزبور می فرماید:

    مردم مکه تلاش می کنند تو را از آنجا برکنند تا آن دیار را ترک گویی؛ چرا که از نابود کردن تو و سخن و پیام و دعوت و مأموریت تو ناامید شده اند و بدین جهت یک راه بیشتر برای آنان نمانده است و آن اینکه تو را از مکّه بیرون کنند... در چنین حالتی، مخالفان، دیری نخواهند پایید و زود از بین خواهند رفت. منظور از دیر نپاییدن و زود از میان رفتن این نیست که عذابی از آسمان بر آنان نازل خواهد شد؛ چه اینکه مردم مکه پس از نزول این آیة شریفه، او را در خصوص ادامة اقامت در آن شهر به تردید و وحشت انداختند و به دنبال آن، پیامبر از مکه خارج شد. او که در مکه پناهگاه و امنیتی نداشت، آن شهر را به مقصد مدینه ترک کرد و عذابی هم از آسمان بر اهل مکه نازل نشد.
    مقصود از دیر نپاییدن ـ به احتمال بیشتر ـ این است که آن مردم پس از اخراج رسول خدا
    (ره) به صورت یک جمعیت مخالف مقاوم باقی نخواهند ماند؛ یعنی موقعیت اجتماعی آنان ـ و نه موقعیت مردمی و بشری آن جامعه ـ در هم خواهد ریخت و نتیجة عمل ناپسند آنان ـ که طرد و اخراج پیامبر باشد ـ فرو پاشیدن کیان اجتماعی و از بین رفتن انسجام و هم گرائی آن جمعیّت خواهد بود. در این صورت، دیری نخواهد پایید؛ چرا که این پدیدة نبوت که مخالفان و دشمنان متشکل آن نتوانستند محاصره اش کنند، بزودی مخالفان و دشمنانش را به عنوان یک هدف به لرزه و تزلزل خواهد افکند و آن جامعه را تکان خواهد داد و این موضوعی بود که عملاً به وقوع پیوست.
    مردم مکّه پس از اخراج و طرد رسول خدا
    (ره) از آن شهر، دیری نپاییدند و طولی نکشید که مکّه موقعیّت خود را به عنوان کانون مبارزه و مخالفت با آن حضرت، از دست داد و سالی چند نگذشت که تبدیل به بخشی از دارالاسلام شد و در قلمرو دولت اسلامی جا گرفت. این است که آیة شریفة مورد بحث یکی از سنّت های تاریخی را مطرح می کند و با تأکید می گوید: «وَ لا تَجِدُ لِسُنَّتِنا تَحْویلاً؛ در سنت ما تغییری نمی یابی».313

    ب. بیان سنّت در قالب مصداق

    شهید صدر به برخی از سنّت ها اشاره می کند که در قرآن به صورت مصداق بیان شده است:

    1. سنت تأثیر زیربنایی انسان در تغییرهای اجتماعی

    برخی مکتب های بشری اراده و اختیار انسان را مقهور اراده و اختیار جامعه، و اراده افراد را محکوم اراده جامعه و تاریخ می دانند. به دیگر سخن، افراد را روبنا و جامعه و تاریخ را زیربنای تغییرهای تاریخ می شمارند.314 لکن شهید صدر معتقد است از منظر قران یکی از سنّت های الهی در تاریخ این است که تغییرهای اجتماعی به دست انسان ها و با اراده و اختیار افراد انجام می شود، نه جامعه و تاریخ. بنابراین، نه تنها اراده افراد محکوم اراده جامعه نیست، بلکه انسان ها سنگ بنای تغییرهای اجتماعی به شمار می آیند. به این آیه توجه کنید: «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِم‏...» (رعد: 11).

    شهید صدر با توجه به آیه مزبور می فرماید: «محتوای درونی و روانی و فکری انسان زیربنا، و وضع اجتماعی روبنا را تشکیل می دهند. این روبنا جز به تبع تغییر در پایه و دگرگونی در زیربنا، تغییر و دگرگونی نخواهد پذیرفت.

    آیة اخیر رابطة بین وضع روحی، معنوی و فکری انسان با وضع اجتماعی، و به سخن روشن تر رابطة بین درون و بیرون انسان را مطرح می کند. بیرون انسان را عوامل درونی او می سازد و با درون مرتبط است. از این روی، اگر درون جامعه تغییر کند، وضع خارجی و برونی جامعه و مناسبات اجتماعی و معیارهای برقراری روابط اجتماعی افراد جامعه با یکدیگر نیز تغییر خواهد یافت و دگرگون خواهد شد. پس این یک سنّت تاریخی و یکی از قوانین و آیین های تاریخ است که پایه و زیربنا را با روبنا پیوند می دهد. به این آیه شریفه نیز توجه کنید: « ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلى‏ قَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمیعٌ عَلیمٌ»(انفال: 53).315

    2. سنّت یاری و نصرت اهل حق

    خداوند می فرماید: «أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتَّى یَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتى‏ نَصْرُ اللَّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَریبٌ» (بقره: 214).

    شهید صدر بر این باور است که این آیه بیانگر سنت یاری و نصرت الهی به مؤمنان پس از تحمل سختی ها و استقامت در راه حق است و بر این نکته تأکید می کند که نصرت الهی و پیروزی و راه یافتن به بهشت برای هر امت مؤمنی حاصل نمی شود؛ بلکه تنها برای کسانی حاصل می شود که در راه حق استقامت، و سختی های تکان دهنده را تحمل می کند از این روی، می فرماید:

    در اینجا قرآن این مسئله را که مسلمانان امیدوار باشند سنّت تاریخ دربارة آنان استثناپذیر باشد، نفی و انکار کرده، این پرسش را مطرح می کند که آیا با توجه به اینکه شما به آن شرایط زیستی که جامعه های پیشین (که پیروز شدند و به بهشت دست یافتند) با همة سختی ها و فشارها و ناملایمات در حدّ زلزله و تشنّج شدیدی ـ به تعبیر قرآن ـ که گرفتار آمدند، دچار نشده اید که این طمع را در دل می پرورانید سنّت و قانون و آیین تاریخ دربارة شما استثنا قائل شود و پیروز و کامیاب وارد بهشت شوید؟316

    سپس می فرماید:

    حالاتی دشوار و طاقت فرسا چون «بأساء» (جنگ) و «ضرّاء» (قحطی) که در صورت گسترده تر و عمیق تر شدن به سطح زلزله و تکان های شدید جامعه را متلاطم می کند، در حقیقت به منزلة مدرسة یک جامعه و امتحان و آزمایشی از اراده و تصمیم یک ملّت و امّت است تا میزان مقاومت و ثبات و پایداری آن به محک تجربه درآید و به تدریج بتواند قدرت و توان لازم برای «امّت وسط» شدن در جهان و در میان مردم جهان را به دست آورد.317

    3. مبارزه پیامبران با خوش گذرانان

    شهید صدر معتقد است یکی از سنّت های تاریخ مبارزه پیامبران و مترفان و مسرفان است. ایشان در دو بخش کتاب به این سنّت می پردازد؛ ابتدا در بحث سنت هایی که در قالب مصداق بیان شده اند و سپس در بحث سمبل های ساختگی. ایشان در این باره به آیات متعددی که بیانگر درگیری این گروه با پیامبران است استشهاد می کند: «وَ ما أَرْسَلْنا فی‏ قَرْیَةٍ مِنْ نَذیرٍ إِلاَّ قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ. وَ قالُوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبینَ» (سبأ: 35ـ 34).

    در طول تاریخ رابطه ای نیز بین مقام نبوّت و موقعیت اعیان و اشراف و خوش گذرانان و اسراف پیشگان هر جامعه و ملّتی وجود داشته است. این رابطه یک سنّت تاریخی و یکی از قوانین و آیین های تاریخ را می نمایاند و نه یک پدیده را که به طور مقطعی و تصادفی در تاریخ روی داده باشد؛ زیرا اگر تصادفی و اتفاقی بود و سنّت همیشة تاریخ نبود، به صورت کلّی و فراگیر مطرح نمی شد: «وَ ما أَرْسَلْنا فی‏ قَرْیَةٍ مِنْ نَذیرٍ إِلاَّ قالَ مُتْرَفُوها...».318

    بنابراین، یک رابطة منفی در حدّ طرد و نفی و تعارض بین موقعیت اجتماعی نبوت و موقع اجتماعی مترفان وجود دارد. در حقیقت، این رابطه به نقش پیامبری در جامعه و نقش اعیان و اشراف خوش گذران و اسراف پیشه در جامعه بستگی دارد. در واقع، بخشی از یک دید کلّی و موضوعی یک جامعه را تشکیل می دهد ... نقیض طبیعی امر نبوت و پیامبری، عبارت است از جایگاه و موقعیت اجتماعی اعیان و اشراف و خوش گذرانان.

    در آیة شریفه زیر نیز خداوند می فرماید:

    «وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِکَ قَرْیَةً أَمَرْنا مُتْرَفیها فَفَسَقُوا فیها فَحَقَّ عَلَیْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْناها تَدْمیراً. وَ کَمْ أَهْلَکْنا مِنَ الْقُرُونِ مِنْ بَعْدِ نُوحٍ وَ کَفى‏ بِرَبِّکَ بِذُنُوبِ عِبادِهِ خَبیراً بَصیراً» (اسراء: 17 ـ 16). در این آیه نیز رابطه ای معیّن میان ظلم و ستمی که غلبه و سیطره می یابد با نابودی و هلاکتی که جامعه شدیداً به سوی آن کشیده می شود، مطرح شده است. این رابطه نیز ـ همان گونه که آیه مزبور تأکید می کند ـ رابطه ای مطلق و فراگیر در طول تاریخ است که سنّتی از سنن و قوانین تاریخ را تشکیل می دهد».319

    ایشان با استناد به اینکه دین نابودگر سمبل های دروغین در جامعه و تاریخ است و نابودی سمبل های مذکور با منافع اشراف و خوش گذرا ن ها سازگاری ندارد، می فرماید:

    درست در همان موقعی که هر یک از این سمبل های دروغین در خلال شرایط تغییر و تحوّل خود ـ بنحوی که قبلاً شرح دادیم ـ به یک تندیس تبدیل می شود، گروهی از مردم به دلیل اینکه منافع ، موجودیت مادی و دنیایی و امکانات عیاشی و خوش گذرانی آنان بستگی به بقای آن سمبل تندیس شده پیدا کرده و با آن گره خورده است، حامیان و مدافعان طبیعی یک سمبل می شوند. این گروه که ارتباط مصلحتی و پیوند تاکتیکی با تندیس معیّنی برقرار کرده اند، از این جهت همیشه رودرروی پیامبران می ایستند تا از منافع خود و از امور دنیوی و شرایط خوش گذرانی و اعیان و اشرافی خویش پشتیبانی کنند.320

    شهید صدر معتقد است این درگیری و رویارویی فراگیر تنها یک امر عادتی و اتفاقی نیست؛ یعنی این طور نیست که به طور استثنا یک گروه از مترفان در تاریخ با پیامبران همراه گردند؛ بلکه یک سنّت استثناناپذیر است. از این روی، در ادامه می فرماید:

    قرآن کریم در همین زمینه پرده از روی یکی از سنّت ها و قوانین تاریخ برداشته است و آن اینکه پیامبران، همواره با طبقه اشراف و خوش گذران جامعة خود به عنوان یک قطب مبارزاتی رویاروی بوده اند و این گروه همیشه در مقابل پیامبران جبهه گیری و صف آرائی کرده اند. برای اینکه پرواضح است پس از تغییر حالت یک سمبل و تبدیل آن به یک تندیس، چه کسی از آن بهره برداری می کند؟ همان کس که در جمع اشراف و خوش گذرانان جامعه است و همان اشراف و ثروت اندوزانی که به حساب تودة مردم عیاشی می کنند و وجود آن تندیس را بهانه و توجیه کنندة وجود خویش در جامعه قرار داده اند. بدین ترتیب، طبیعی خواهد بود که این طبقة اعیان و اشراف و خوش گذران و این گروه همیشه برخوردار، در خط مخالف پیامبران قرار گیرند و این موضوعی است که ما در این سخنان خداوند متعال ملاحظه می کنیم.321

    ایشان در این فراز افزون بر آیة 34 و 35 سورة سبأ، به آیات ذیل استشهاد می فرماید:

    «و کذلک ما أرسلنا من قبلِک فی قَریَه من نذیر إلا قال مُترَفُوها إنّا وجدنا آبائَنا علی أمَّه و إنّا علی آثارهم مُقتَدون ...».

    «سأَصرِف عن آیاتی الّذین یَتَکبَّرون فی الأرض بغیر الحقّ و إن یَرَوا کلَّ آیه لایُؤمِنُوا بها و إن یَرَوا سبیلَ الرُّشدَ یتَّخِذُوه سبیلا ذلک بأنّهم کَذَّبُوا بآیاتنا و کانُوا عنها غافلین».

    «وقال المَلأُ من قومه الّذین کَفَرُوا و کَذَّبُوا و أَترَفناهم فِی الحَیاهِ الدُّنیا ما هذا إلا بَشَر مِثلُکم یأ کل مِمَّا تأکلون منه و یَشرَبُ مِمَّا تَشرَبُون...» (مؤمنون: 33).322

    4. سنّت تأثیر عدالت در رفاه اجتماعی

    یکی از قوانین حاکم بر تاریخ این است که رعایت تقوا و دستورهای دینی موجب افزایش نعمت های مادی و معنوی می شود. شهید صدر با استناد به سه آیة مزبور، این سنّت را بیانگر تأثیر عدالت در توزیع و عمل به دین در گسترش تولید و رفاه مادی جامعه می داند؛ خداوند می فرماید:

    «وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ ...» (مائده: 66)
    «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ» (اعراف: 96)
    «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّریقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً» (جن: 16)
    این سه آیه نیز از رابطه ای معیّن سخن به میان می آورد. این رابطه عبارت است از رابطة بین پایداری و اجرای احکام خدا و پیاده کردن اوامر الهی در صحنة عمل با فراوانی خیرات و برکات و تولید. اگر بخواهیم به زبان امروز مطرح کنیم، باید بگوییم رابطة بین عدالت در توزیع و فراوانی تولید. در اینجا ملاحظه می شود که قرآن کریم با تأکید این منطق را مطرح می فرماید که اگر در جامعه ای عدالت در توزیع حاکم باشد، محصول و نتیجة مستقیم آن، فراوانی تولید خواهد بود.
    قرآن، عدالت در توزیع را یک بار با عبارت: «لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّریقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً... » و یک مرتبه نیز با عبارت: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا...» و بار دیگر با عبارت: «وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجیلَ...» بازگو می کند»323

    ایشان پس از بیان این سنّت به شرح بیشتر این سنّت می پردازد:

    دلیل این رابطه ـ یعنی رابطه بین عدالت در توزیع و فراوانی تولید ـ هم این است که ادیان آسمانی برای برقرار کردن عدالت در توزیع و به منظور ایجاد روابط عادلانه در توزیع آمده اند. اگر جامعه، عدالت توزیع را رعایت کند و موازین آن را در نظر بگیرد، نه تنها از جهت ثروت حاصله گرفتار تنگنا نخواهد شد و مردم از این جهت به فقر و تنگدستی نخواهند افتاد، بلکه حتی ثروت و مال و خیرات و برکات جامعه، افزایش هم خواهد یافت؛ ولی مردم چنین می پندارند که عدالت در توزیع موجب فقر و تنگدستی مردم می شود. در حالی که براساس قانون و سنّت تاریخ، حقیقت و واقعیت عکس این برداشت را مورد تأکید قرار می دهد. سنّت تاریخ به تأکید می گوید که پیاده کردن ادیان و مذاهب الهی و آسمانی و کاربرد جدّی و محکم دستورها و احکام دینی در روابط توزیع، همیشه و به طور مستمر فراوانی تولید، ازدیاد محصول و افزایش ثروت را به بار می آورد و نهایتاً به گشایش درهای خیر و برکت از آسمان و زمین بر روی مردم منتهی می شود و این نیز یکی دیگر از سنّت ها و قوانین تاریخ است.324

    نتیجه

    در مجموع نوآوری های شهید صدر در فلسفة تاریخ از منظر قرآن مجید را که بیشتر حول محور سنت های الهی در تاریخ مطرح شده است، بدین شرح می توان بیان کرد:

    الف) یکی از نوآوری های شهید صدر شیوة پاسخ دادن وی به بحث امکان استخرج سنت های تاریخی از قرآن است. معمولاً عالمان اسلامی با تکیه بر دستورهای قرآن مجید به عبرت آموزی از سرگذشت پیشینیان و بیان آنها و اموری این چنین به اثبات امکان مذکور می پردازند؛ ولی شهید صدر با توجه به هدف از قرآن در دگرگون سازی جوامع، توضیح سنّت ها و قوانین حاکم بر تاریخ را برای مؤمنان یک ضرورت عقلی می شمارد.

    ب) معین کردن محدودة بیان سنت های تاریخ در قرآن، از دیگر نو آوری های شهید صدر است.

    ج) طرح بحث شیوة بیان سنن تاریخی در قرآن، از دیگر ویژگی ها و ابتکارهای ایشان به شمار می آید.

    د) طرح بحث و بیان ویژگی های سنّت های الهی از دیگر نوآوری های این شهید است؛ به گونه ای که در آثار دیگر عالمان دینی دیده نشده است و اگر کسانی بعدها آن را مطرح کرده اند، با اقتباس از شهید صدر بوده است.

    ه‍) قرآن برای اولین بار بر قانونمندی تاریخ تأکید ورزیده و بشر را به آموختن و کشف این قوانین و عبرت آموزی از آن ترغیب کرده است. در حالی که دنیای غرب چندین قرن بعد از قرآن متوجه این حقیقت شده، و به کشف قوانین حاکم بر تاریخ اهتمام ورزیده است.

    و) هر جامعه ای مانند افرادش عمر، مرگ و زندگی دارد و زندگی جوامع به برقراری انسجام اجتماعی شان، و مرگ شان به تفرقه و جدایی شان بستگی دارد.

    جوامع افزون بر کیفر اخروی، در این دنیا نیز مورد عقاب و عذاب الهی قرار می گیرند. امت هایی که از پیامبران شان روی برمی گردانند، به فروپاشی انسجام اجتماعی مبتلا می شوند.

    از منظر قرآن، زیربنای دگرگونی های اجتماعی، انسان ها و تغییرهای درونی آنهاست. به دیگر سخن، تحول، صورت اجتماع روبنا و روح افراد زیربنای تغییرهای اجتماعی می باشند.

    ی) یکی از سنن الهی حاکم بر تاریخ، نصرت و پیروزی اهل حق در مبارزه با اهل باطل است؛ ولی این سنّت مشروط به پایمردی و تحمل شداید و بلاها و استقامت در میدان جهاد با کفر است.

    ک) منازعه مترفان و خوش گذرانان با صاحبان دعوت آسمانی از سنّت های حاکم بر تاریخ است.

    به رغم پندار مادی گرایان، رعایت عدالت در توزیع درآمدهای جامعه موجب افزایش تولید و محصولات و رفاه اجتماعی می شود و دریچه های گنجینه های الهی را به روی مردم باز می کند.


    * عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره). دریافت: 12/8/88 ـ پذیرش: 8/12/88.

    Soleimani@Qabas.net Email:

    274. این کتاب ابتدا در قالب درس هایی ارائه شده که با عنوان المدرسه القرآنیه چاپ شده است. سپس آقای جلال الدّین الصغیر بر این مجموعه سخنرانی ها تعلیقاتی نوشته و آن را با عنوان السنن التاریخیه و الفلسفه الاجتماعیه فی المدرسه القرآنیه چاپ کرده است. سپس این اثر را جناب آقای حسین منوچهری با عنوان سنّت های اجتماعی و فلسفة تاریخ در مکتب قرآن چاپ کرده است.

    275. رک: سیدمحمدباقر صدر، سنت های اجتماعی و فلسفه تاریخ در مکتب قرآن، ص71

    276. رک: همان، ر.ک: 76 ـ 73

    277. ر.ک همان، ص 76

    278. ر.ک: همان ،ص 77

    279. ر.ک: همان،ص 78

    280. همان، ص78

    281. ر.ک: همان، ص78 ـ 79

    282. همان، ص 79

    283. مراد از آن، حالتی است که خارج از اصل چیزی بر آن وارد می شود. برای توضیح دو اصطلاح «تکوینی» و «تشریعی» می گوییم که مثلاً دین در ذات انسان، امری تکوینی است؛ زیرا اصلی و از طبیعت انسان تفکیک ناپذیر است. اما نماز خواندن امری تشریعی؛ چرا که بنا بر ارادة شارع که یک عامل خارجی و جدا از ذات انسان است وضع شده است. (پاورقی علی الصغیر)

    284. شهید صدر، سنت های اجتماعی و فلسفه تاریخ در مکتب قرآن، ص 81 ـ 80.

    285. همان، ص 80

    286. رک: همان، ص81

    287. همان، ص82

    288. همان، ص 95

    289. همان، ص 95- 96

    290. همان، ص 96

    291. همان، ص 96- 97

    292. همان، ص105ـ 104

    293. همان،ص 106ـ105

    294. همان، ص 106

    295. همان، ص 107 ـ 106

    296. همان، ص 109 ـ 107

    297. همان، ص 100

    298. همان، ص 82

    299. همان،ص 82

    300. همان،ص84

    301. ظاهراً آن شهید بزرگوار پایة اصلی و محور اساسی تشکیل جامعه ها را ایده ها و آرمان ها قرار می دهد. (پاورقی، علی الصغیر)

    302. همان، ص 86 ـ 85

    303. همان، ص87 ـ 86

    304. همان، ص 87 ـ 88

    305. همان، ص 88

    306. همان، ص 88

    307. همان، ص 89

    308. رک: همان، ص 89

    309. همان، ص 89. گروهی از مفسران قرآن مجید با این سخن موافق نیستند و معتقدند عقوبت و کیفری که در آیة شریفه بدان اشاره شده است، همان کیفر اخروی و عقوبت روز قیامت است. تنها شهید صدر و تعدادی از مفسران معاصر عکس این عقیده را بیان کرده اند. آنچه به وضوح از حقیقت عدل الهی و بدیهی بودن عصمت پیامبران برمی آید این است که منظور از این کیفر، چیزی جز کیفری که سنت های تاریخ در همین زندگی دنیا می دهد، نیست؛ زیرا محاکمه و رسیدگی به حساب و کتاب در آخرت، مربوط به یکایک افراد است که هر کس اگر نیکوکار باشد به ثواب می رسد و اگر بدکار باشد به کیفر و عقاب؛ به استناد این اصل قرآنی که «وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى» (انعام 6/ 164) و (اسراء 17/ 15) کسی شریک در عقوبت دیگری نخواهد بود. در صورتی که در اینجا موضوع مردم به عنوان یک مجموعه مطرح است و غالباً گروهی از افراد خوب و صالح نیز داخل این مجموعه وجود دارد. (پاورقی علی الصغیر). ‏

    310. همان، ص 89-90

    311. همان، ص90 - 92

    312. همان، ص 93 ـ 92

    313. همان، ص 95 ـ 93

    314. ر.ک : نگارنده، جواد سلیمانی، «مقاله قانونمندی جامعه و تاریخ از منظر عقل و دین»، تاریخ در آینه پژوهش، ش 15، ص 119 ـ 118.

    315. همان، ص 97 ـ 99

    316. همان، ص 100ـ 99

    317. همان، ص 100

    318. همان، ص 101

    319. همان، ص 101ـ102

    320. همان، ص 229

    321. همان، ص 229- 230

    322. همان، ص 231 -230

    323. همان، ص 102 ـ 103

    324. همان،ص 104

    شیوه ارجاع به این مقاله: RIS Mendeley BibTeX APA MLA HARVARD VANCOUVER

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    سلیمانی امیری، جواد.(1389) سنّت‌مندی تاریخ در قرآن از منظر شهید صدر(دیدگاه‌های قرآنی و نوآوری‌های شهید صدر در فلسفة نظری تاریخ) / جواد سلیمانی. دو فصلنامه تاریخ اسلام درآینه پژوهش، 7(1)، 93-

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    جواد سلیمانی امیری."سنّت‌مندی تاریخ در قرآن از منظر شهید صدر(دیدگاه‌های قرآنی و نوآوری‌های شهید صدر در فلسفة نظری تاریخ) / جواد سلیمانی". دو فصلنامه تاریخ اسلام درآینه پژوهش، 7، 1، 1389، 93-

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    سلیمانی امیری، جواد.(1389) 'سنّت‌مندی تاریخ در قرآن از منظر شهید صدر(دیدگاه‌های قرآنی و نوآوری‌های شهید صدر در فلسفة نظری تاریخ) / جواد سلیمانی'، دو فصلنامه تاریخ اسلام درآینه پژوهش، 7(1), pp. 93-

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    سلیمانی امیری، جواد. سنّت‌مندی تاریخ در قرآن از منظر شهید صدر(دیدگاه‌های قرآنی و نوآوری‌های شهید صدر در فلسفة نظری تاریخ) / جواد سلیمانی. تاریخ اسلام درآینه پژوهش، 7, 1389؛ 7(1): 93-