، سال ششم، شماره سوم، پاییز 1388، 35 ـ 65

نقد و ارزیابی کتاب«الفتوح» بارویکرد به حادثه کربلا

نعمت الله صفری فروشانی* / محمدعلی توحیدی**

چکیده

با کنکاش در منابع تراجم نگاری و کتاب شناسی قرن های سوم و چهارم هجری، درمی یابیم که کتاب «الفتوح» و نویسندة آن در جایگاه مناسبی قرار ندارند و پیرو آن، زندگی نامه ابن اعثم کوفی؛ مشخصات واقعی، مذهب، آثار و سایر ابعاد زندگی وی، به طور دقیق شناسایی نشده است. برپایة بایستگی معرفی و شناخت هرچه بیشترکتاب «الفتوح» و جستجو در شرح حال نویسندة آن، پژوهش حاضر شکل گرفته است. هرچند کتاب «الفتوح» به خاطر برخی از گزارش های ناسازگار با مذاق مذهب تسنن، به محاق رانده شده است، با وجود این، مذهب واقعی نویسنده را می توان از آن به دست آورد که شدیداً پایبند مکتب خلفا بوده است. با اینکه ابن اعثم، منابع و مصادر گزارش هایش را آن گونه که باید، به دست نمی دهد، کتاب «الفتوح» با توجه به تخصص نویسنده، تخصصی بودن کتاب و تناسب هندسی گزارش های تاریخی آن، اطمینان عرفی را برای خوانندگانش به ارمغان می آورد.

کلیدواژه ها: ابن اعثم کوفی، الفتوح، مذهب، تاریخ نگاری، اسناد، واقعة کربلا

مقدمه

در باز آفرینی رویدادهای تاریخی، وجود منابع از ضروریات اساسی و اولیه به حساب می آید. بعد از آغاز دوره تاریخ هرچند منابع غیرمکتوب اهمیت خود را از دست ندادند، اما از جهت شفافیت، بیان جزئیات و گسترة شمول، ارزش منابع مکتوب را ندارند. هرقوم و گروهی که منابع مکتوبی درباره تاریخ نیاکان و گذشته های دور و نزدیکش داشته باشد می تواند بهتر و دقیق تر از کسانی که به چنین منابعی دسترسی ندارند، گذشته خویش را بازخوانی کرده، به تصویر کشد. در این میان به جرئت می توان ادعا کرد که تاریخ هیچ دین و گروهی به اندازة تاریخ اسلام و مسلمانان، از منابع مکتوب برخوردار نیست بدیهی است که منظور از منابع مکتوب، کتاب هایی است که در زمینه رویدادهای تاریخی نگارش یافته است. به رغم کثرت منابع مکتوب در تاریخ اسلام، مشکلات وچالش های فراوانی نیز دست در گریبان آن دارد؛ گزارش ها و تعصبات فرقهای، دسته بندی های سیاسی، نزاع های قبیله ای نگرش حاکمان و... را می توان از جمله آن مشکلات دا نست.43 از این رو، برخی مهم ترین عامل تحریف و انحراف در تاریخ نگاری اسلامی را فرقه گرایی و حاکمیت حاکمان مستبد و ستم پیشه دانسته اند،44 فرقه گرایی منابع مکتوب تاریخ اسلام را چه از حیث تحریف وقایع تاریخی و چه از نظر انکار و نادیده انگاشتن برخی از رویدادهای تاریخی، دچار آسیب های فراوانی کرده است. کتاب کهن و ارزشمند الفتوح از جمله کتاب هایی است که از عوارض فرقه گرایی در امان نمانده و به علت داشتن برخی نشانه ها که حاکی از گرایش شیعی نویسنده اوست، مورد بی مهری قرار گرفته و ضعیف پنداشته شده است.45 علت ضعیف شمردن این کتاب را می توان در نقل بعض حوادثی جست وجو کرد که با مذاق مذهب تسنن سازگاری ندارد.46

با توجه به اینکه بیشتر مورخان مسلمان به فرقه خاصی تعلق دارند، بدیهی است که برای پیروان فرقه های مخالف آنها دغدغه هایی در خصوص نقل همه حوادث و رویدادها و مقاطع حساس تاریخ اسلام، از قبیل واقعه غدیر، جریان سقیفه و امثال آن، پدید می آید و برای آنها از نظر تحریف، انکار یا مسکوت گذاشتن بعضی از وقایع، آرامش خاطر و اطمینان حاصل نخواهد شد. از این رو، ضروری است کتاب هایی چون الفتوح ابن اعثم که وقایعی را نقل کرده که دیگر مورخان اهل سنت درباره آن سکوت کرده اند، مورد بررسی قرارگرفته، بیشتر معرفی و شناخته شوند. علاوه براین، کتاب الفتوح از متون کهن تاریخ اسلام به حساب می آید که در صورت اثبات اتقان و اعتبار تاریخی آن، در موارد متعددی به کار شیعیان آمده و تا حدودی به مدعیات تاریخی آنها نزدیک خواهد بود. نگارنده بر پایه این ضرورت، در صدد معرفی کتاب الفتوح ابن اعثم کوفی و بررسی اجمالی بعضی از قسمت های آن درباره واقعه کربلاست. بنابراین، سؤال اصلی و سؤال های فرعی در پژوهش حاضر را می توان این گونه مطرح کرد:

سؤال اصلی: ابن اعثم کوفی کیست و کتاب الفتوح در چه جایگاهی قراردارد؟

سؤال های فرعی: 1. مشخصات واقعی ابن اعثم چیست؟ 2. در چه مقطعی از تاریخ می زیسته است؟ 3. مذهب ابن اعثم چیست؟ 4. محتوای کتاب الفتوح از چه مباحثی تشکیل شده است؟ 5. کتاب الفتوح به چه روشی ارائه شده است؟ 6. کتاب الفتوح به چه شیوه ای تنظیم گردیده است؟ 7. مصادر و مسانید الفتوح در چه وضعیتی قرار دارد؟ 8. درجه اعتبار کتاب الفتوح چقدر است؟ و…

مقاله حاضر در دو بخش ارائه و تنظیم شده که بخش اول آن درباره ابن اعثم کوفی و کتاب الفتوح است و در بخش دوم ابن اعثم درباره رویداد کربلا و قیام امام حسین علیه السلام بررسی شده است.

الف) ابن اعثم کوفی و کتاب الفتوح

1. ابن اعثم کوفی

ابن اعثم کوفی کمتر شناخته شده و بیشتر منابع تراجم نگاری درباره او ساکت هستند و کسانی که به معرفی ابن اعثم پرداخته، اطلاعات دقیقی درباره زندگی وی به دست نمی دهند. از این رو، حتی مشخصات وی مورد اتفاق نبوده و اقوال مختلفی درباره او وجود دارد. بعضی او را محمدبن علی بن اعثم کوفی معرفی کرده اند،47 برخی وی را احمدبن اعثم کوفی دانسته اند،48 قول سوّم، دچار تردید شده و هردو اسم محمد و احمد را به این شکل ذکر کرده است: محمدبن علی (ابومحمد احمدبن علی) معروف به ابن اعثم کوفی یا ابومحمد احمد ( محمد) فرزند علی کوفی.49 قول چهارم، مشخصات ابن اعثم را احمدبن محمدبن علی بن اعثم کوفی دانسته و کنیه وی را « ابومحمد» ذکر کرده است.50 آنچه از مجموع اقوال به دست می آید این است که اعثم اسم یا لقب پدر ابن اعثم و جد اول و دوم وی بوده است. بر اساس گفته یاقوت حموی در معجم الأدباء اسم ابن اعثم «احمد» است51 و اقوال دیگر غیر از بروکلمان در تاریخ ادب العربی52 و علی اکبر دهخدا در لغت نامه دهخدا53 آن را تأیید می کند و سخن یاقوت می تواند قول صحیح باشد، زیرا از نظر زمانی به دوره ابن اعثم نزدیک تر است و او اولین کسی است که متوجه ابن اعثم شده و او را در معجم الادبا ذکر کرده است. علاوه بر این، احتمال دارد که محمد، تصحیف « ابومحمد» و « ابومحمد» کنیه ابن اعثم باشد.54 ابن اعثم کوفی همچنان که از کلمه الکوفی به دست می آید، اهل کوفه بوده و باتوجه به ستایش وی از قبیله ازد، می توان او را «ازدی النسب» دانست.55

از زندگی و شرح حال ابن اعثم، چیزی گزارش نشده و تاریخ تولد وی معلوم نیست. آنچه درباره او در منابع آن هم به صورت متفاوت آمده، تاریخ درگذشت اوست، بر این اساس که برخی سال وفات او را 214ﻫ ق56 و بعضی 314 ق دانسته اند.57 با توجه به گستره زمانی محتوای کتاب الفتوح که از آغاز خلافت ابوبکر تا دوره مقتدر عباسی را در برمی گیرد، تاریخ وفات ابن اعثم، قطعاً 214 ق نیست. همچنین از آنجا که یاقوت حموی برای ابن اعثم دو کتاب ذکر کرده است یکی به نام الفتوح که تا ایام هارون الّرشید را در بر می گیرد و دیگری کتاب التاریخ که از ایام مأمون تا آخر دوره مقتدر را پوشش می دهد،58 نمی توان تاریخ درگذشت ابن اعثم را 314 ﻫ. ق دانست، زیرا مقتدر عباسی در 320 ق به قتل رسیده است، بدین ترتیب، ابن اعثم باید بعد از 320 ق وفات یافته باشد.59

1ـ1. مذهب ابن اعثم

اختلاف و اقوالی که درباره مشخصات و تاریخ درگذشت ابن اعثم وجود دارد، در مورد مذهب وی نیز مطرح است. بسیاری از منابع، ابن اعثم را شیعه دانسته و اهل سنّت بنا به وجود منفردات در کتاب وی، اصرار بر شیعه بودن او دارند.60 تراجم نگاران بزرگ شیعی نیز بر شیعه بودن ابن عثم تأکید دارند.61 قاضی نورالله شوشتری او را شافعی مذهب دانسته62 و کسانی هم به سنی بودن ابن اعثم تصریح دارند.63 علامه مجلسی کتاب الفتوح را به عنوان یکی از مصادر کتاب بحار الانوار ذکر کرده و آن را از جمله کتاب های اهل سنت (عامه) شمرده است.64

از آنجا که زندگی و شرح حال ابن اعثم به دست ما نرسیده، تنها راهی که برای نیل به مقصد کمک می کند کتاب اوست. برای شیعه معرفی کردن ابن اعثم با استناد به کتابش دلیل هایی اقامه شده است، از جمله اینکه وی به تمجید و توصیف امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام پرداخته و جمیع کسانی را که مخالف علی علیه السلام بودند، مورد طعن قرار داده است و شخصیت عثمان و عایشه را مشوّه جلوه داده و مطالبی گزارش کرده که عدالت صحابه را زیر سؤال می برد.65 البته با استناد به این دسته از مطالب کتاب ابن اعثم نمی توان شیعه بودن وی را اثبات کرد، زیرا هرچند بخش های زیادی از کتاب الفتوح به امام علی علیه السلام اختصاص یافته، لکن او بیش از امام علی بن ابی طالب، به تمجید و ذکر فضایل ابوبکر و عمر پرداخته و مطالبی را درباره شیخین مطرح کرده است که با اعتقاد شیعی سازگاری ندارد. مواردی از کتاب او که بر سنی مذهب بودنش دلالت دارد، عبارت است از:

گزارش اعجاز آمیز دفن ابوبکر:

ابوبکر هنگام مرگ، عایشه را فراخواند و به او سفارش کرد که بعد از مرگم، بدنم را تجهیز کرده به سوی قبر حبیبم محمد صلی الله علیه وآله ببرید و اجازه بخواهید، اگر از قبرمبارک، جواب مثبت شنیدید، بدنم را در کنار رسول خدا صلی الله علیه وآله دفن کنید، در غیراین صورت، در مقابر مسلمین به خاک بسپارید.66

یا در گزارش دیگری چنین آمده است:

روز وفات ابوبکر، اضطراب در مدینه حاکم شد، گریه و زاری، از هر کوی و برزن بلند بود گویی روز وفات پیامبر صلی الله علیه وآله است. جنازه ابوبکر را غسل داده حنوط کردند و بر او کفن پوشانیده و نماز گزاریدند و سپس به سوی روضه شریف آوردند و بر زمین گذاشتند، همه مردم در انتظار شدند که از پرده غیب چه پدید آید. ناگاه تخته های روضه به جنبش آمد، قفل جایی افتاد و پرده جایی؛ درب روضه باز شد. اجازه، این بود و همه حاضران، غلغله کنان جنازه را برداشته به اندرون بردند.67

گزارش داستانی عجیب در آخر عمر خلیفه دوم:

آن گاه که خلیفه دوم از مرگ خویش اطمینان یافت، بزرگان اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله را همراه جاثلیق مسیحی، نزدش فراخواند و از جاثلیق سؤال کرد که صفت پیامبر اسلام را در انجیل یافته است یا خیر؟ جاثلیق در پاسخ عمر گفت: آن را یافته ام و پیامبر شما در انجیل به نام «فارقلیط» آمده که به معنای جداکننده و تمییز دهنده حق از باطل است. عمر سپس این سؤال را مطرح کرد که بعد از پیامبر صلی الله علیه وآله چه کسانی می آیند؟ جاثلیق گفت: بعد از «فارقلیط» مردی ذکر شده که «عظیم الذکر و مبارک الامر» است و قدم برجایی «فارقلیط» گذارد و آثار نیک از او صادر شود. بعد از او مردی دیگری آید که در امر دین از آهن، سخت تر و محکم تر باشد و بعد از او مردی آید که خویشاوندان خویش را بردیگران ترجیح دهد. عمر رو به عثمان کرد و گفت: ای ابا عمرو! از خدا پرهیزکن و آل معیط را برگردن مردم سوار مکن! جاثلیق در ادامه سخنانش گفت: بعد از او شمشیرها آخته باشند و خون ها ریخته گردد. عمر رو به علی کرد و گفت: یا ابالحسن! از خدا پرهیز کن و آل ابی لهب را برگردن مردم سوار نکن!68

3. گزارش عزاداری جنیان برای عمر که صدای گریه آنها به گوش مردم مدینه می رسید.69

4. گزارش تمجید و بزرگ شمردن عمر از سوی علی بن ابی طالب علیه السلام، به گونه ای که تأیید مطلق را نشان می دهد، خصوصاً آنجا که گفته است: «قسم به خدا که اعمال هیچ بنده ای از بندگان خدا نزدم محبوب تر از اعمال این شخص(عمر) نیست و دوست دارم خداوند را به مانند عمل او ملاقات کنم».

5. افزودن عبارت «و سیرة الخلفاء الراشدین المهدیین» در وصیت نامه امام حسین علیه السلام به برادرش محمد حنفیه؛ گویا حسین بن علی در این وصیت نامه، یادآور شده که به سیره جدم محمد صلی الله علیه وآله، پدرم علی و سیرة خلفای راشدین عمل می کنم و پایبندم.70 قطع نظر از ملاحظات دیگر، پذیرش نقل ابن اعثم از وصیت نامه امام حسین علیه السلام، مستلزم پا رادوکس آشکار تاریخی است، زیرا طبق گزارش ابن اعثم، حسین بن علی? وصیت کرده که از سیره پدرم علی بن ابی طالب علیه السلام و سیره خلفای راشدین پیروی می کنم، در حالی که علی بن ابی طالب علیه السلام در شورای شش نفره عمر، از پذیرش خلافت با شرط پیروی از سیره شیخین خود داری کرد.71

6. «روافض» خواندن شیعیان و اتهام گزافه گویی به آنها در داستان سقیفه. البته این مورد درکتاب الفتوح یافت نشده، اما درترجمه فارسی آن وجود دارد.72

7. چگونگی یاد کرد ابن اعثم از نام پیامبر و خلفای راشدین و به
کاربردن لقب ها و جمله های معترضه دعائیه برای آنان که با شیوه علمای عامه مطابقت دارد.73

نکته ای که تا حدودی می تواند به روشن شدن مسئله کمک کند، این است که اگرچه کلمه شیعه در دوره های گوناگون تاریخی به کسانی انصراف دارد که به امامت و خلافت علی بن ابی طالب «نصّاً و وصیةً» اعتقاد دارند؛ به عبارت دیگر، علاوه بر عصمت انبیا و امامان، به تعیین و تنصیص علی علیه السلام از طرف پیامبر صلی الله علیه وآله به عنوان خلیفه و جانشین بلافصل آن حضرت، اعتقاد داشته باشند،74 (چه این اعتقاد بر مبنای نص جلی شکل بگیرد، مانند اکثریت شعیان و چه بر مبنای نص خفی، مانند فرقه زیدیه)،75 اما در مصطلح تراجم نگاران و رجال شناسان متقدمِ اهل سنت، کلمه شیعه، کاربرد وسیع تری دارد و حتی گروه هایی را در برمی گیرد که به خلافت شیخین اعتقاد کامل دارند و به عصمت انبیا و ائمه و امامت تنصیصی علی بن ابی طالب علیه السلام، گردن نمی نهند، لکن از این جهت که علی علیه السلام را بر عثمان مقدم می دانند یا به اهل بیت پیامبر صلی الله علیه وآله محبت می ورزند، واژه شیعه بر آنها اطلاق می شود، مانند سفیان ثوری که از مفتیان عراق بود و بر مبنای فقه اهل سنت فتوا می داد، اما ابن قتبیه او را در زمره شیعیان به حساب آورده است.76 همین طور ابن ندیم صاحب الفهرست شافعی، رهبر یکی از مذاهب فقهی اهل سنت را شیعه دانسته و درباره او چنین گفته است. «کان الشافعی شدیداً فی التشیع».77 حال آنکه در سنی بودن سفیان ثوری، شافعی و امثال آنان تردیدی نیست، اما صرف دوست داری اهل بیت علیه السلام موجب اطلاق کلمه شیعه برآن ها شده است که از وسعت کاربرد این کلمه درآن زمان، در مفهوم دوست داری اهل بیتعلیهم السلام حکایت دارد نه شیعه اعتقادی مصطلح در زمان ما.

در جنگ های دوران امام علی علیه السلام، خصوصاً جنگ صفین، بیشتر سپاه
آن حضرت را کسانی تشکیل می دادند که به امامت شیخین اعتقاد داشتند،
مگر تعداد اندکی که خواص شیعه را در بر می گرفت.78 بنابراین، ابن اعثمکوفی می تواند از نوع شیعیانی باشد که به امامت شیخین اعتقاد دارد و به لحاظ فقهی و کلامی، کاملاً پیرو مکتب تسنن است، اما نسبت به خاندان پیامبر صلی الله علیه وآله و خصوصاً علی بن ابی طالب علیه السلام محبت دارد، نه اینکه به معنای خاص، او را شیعه بدانیم.

یکی از دلایل شیعه دانستن ابن اعثم، نقل وقایع منافی عدالت صحابه است. در این مورد باید گفت که اولاً زیر سؤال رفتن عدالت صحابه با گزارش واقعیت های تاریخی، غرض ورزی گزارشگر را نسبت به صحابه، ثابت نمی کند، علاوه بر این، پذیرش عدالت تمام صحابه جای بحث و تأمل فراون دارد به گونه ای که فرقه معتزله- یکی از دو فرقه مهم کلامی اهل سنت- عدالت همه صحابه را انکار کرده اند، آن جا که گفته اند «الصحابة عدول الاّ من قاتل علیاً»79

2ـ1. آثار ابن اعثم کوفی

برای ابن اعثم کوفی سه اثر یاد شده است؛ الفتوح، المألوف و التاریخ.80 آنچه فعلاً در دسترس قرار دارد، کتاب الفتوح است و در معجم الأدباء آمده است که ابن اعثم بیش از دو کتاب نداشته و هر دوی آن را یاقوت حموی دیده که کتاب الفتوح تا ایام هارون الرشید را در بر داشته و کتاب التاریخ از دوره مأمون آغاز کرده و تا آخر دوره مقتدر را در بر می گیرد.81 اما نکته ای که باقی می ماند، حجم و گستره شمول کتاب الفتوح است که از خلافت ابوبکر آغاز می شود و تا حکومت مستعین ادامه دارد. این در حالی است که بنا به گفته یاقوت، کتاب الفتوح تا دوره هارون الرشید ادامه داشته است.

2. کتاب الفتوح

تاریخ نگاری اسلامی شاخه های گوناگون و شیوه های مختلفی دارد، که یکی از مهم ترین آنها را فتوح نگاری، تشکیل می دهد. فتوح، جمع فتح و در اصطلاح تاریخ نگاری اسلامی به شاخه ای اطلاق می شود که به بیان چگونگی گشودن یا تصرف سرزمین های غیر مسلمانان به واسطه مسلمانان می پردازد.82 گرچه کتاب الفتوح ابن اعثم موضوع فتح سرزمین ها را نیز در خود جای داده، اما ضمن آنکه شامل فتح سرزمین ها در عصر خلفای اولیه و اندکی پس از آن است، می توان آن را مانند کتاب هایی چون تاریخ طبری، اخبار الطوال، کامل ابن اثیر و غیر اینها نوعی تاریخ اسلام عمومی دانست.83

کتاب الفتوح در بعضی منابع، فتوح الاسلام84 و در برخی دیگر، فتوح الشام نامیده شده است.85 مجلسی در بحارالانوار با نام تاریخ الفتوح از آن یاد کرده86 و یاقوت حموی آن را کتاب الفتوح خوانده و افزوده است که کتاب الفتوح، معروف و مشهور می باشد.87 نسخه خطی کتاب الفتوح در دو جلد در کتابخانه استانبول، ذیل احمد3 به شماره 2956 نگهداری می شود.88 اما متن مورد بررسی پژوهش حاضر، نسخه ای است که در سال 1411ق. /1991م با تحقیق علی شیری، توسط دار الاضواء بیروت در نه جلد منتشر شده که جلد نهم به فهرست ها اختصاص یافته و هشت جلد دیگر، متن کتاب را تشکیل می دهد و در هرکدام به ترتیب، مطالب خاص تاریخی آمده است.

جلد اول، از سقیفه بنی ساعده آغاز می شود و در برگیرنده خلافت ابوبکر، جنگ های ردّه، خلافت عمر و رخدادهای دوران خلافت وی است. جلد دوم به ادامه خلافت عمر و سپس خلافت عثمان و آغاز دوره امیر المؤمنین علی علیه السلام اختصاص یافته است. جلد سوم به خلافت امام علی علیه السلام و حوادث این دوره پرداخته است. جلد چهارم، شامل ادامه خلافت امام علی علیه السلام خلافت امام حسن علیه السلام و جریان صلح ایشان با معاویه تا آغاز قیام امام حسین علیه السلام است. جلد پنجم به قیام امام حسین علیه السلام و واقعه شهادت آن حضرت پرداخته و قسمتی از آن به عبدالله بن زبیر و خلافت مروان بن حکم اختصاص یافته است. جلد ششم، وقایع ریز و درشت گوناگونی چون اخبار ازارقه، جریان مهلب، قیام توابین، قیام مختار ثقفی، اخبار محمد حنفیه و بخشی از خلافت عبد الملک بن مروان را در بردارد. جلد هفتم به خلافت سه تن از خلفای اموی (عبدالملک بن مروان، سلیمان بن عبد الملک و عمربن عبد العزیز) اختصاص یافته است و نهایتاً جلد هشتم کتاب از خلافت یزیدبن عبد الملک آغاز می شود و سپس خلافت هشام بن عبد الملک، امارت ولیدبن یزیدبن عبد الملک، خروج عباسیان بر مروانیان، شکل گیری خلافت عباسی، خلافت منصور، خلافت مهدی، خلافت هادی، خلافت هارون الرشید، خلافت امین، خلافت مأمون و خلافت معتصم در آن بیان شده است. همچنین به هارون، واثق، متوکل و منتصر اشاره هایی دارد و با به خلافت رسیدن مستعین پایان می پذیرد.

همان طور که گفته شد، براساس گزارش یاقوت حموی کتاب الفتوح تا ایام هارون الرشید را در بر دارد،89 اما الفتوح موجود بسیار بیشتر از آن چیزی است که یاقوت گزارش کرده است، یعنی تا زمان به خلافت رسیدن مستعین را شامل می شود. اگر گفته شود که دو کتاب التاریخ و الفتوح به هم ضمیمه شده و در قالب کتاب الفتوح به دست ما رسیده، باز این اشکال باقی می ماند که کتاب التاریخ تا آخر دوره مقتدر را در بر می گرفته،90 حال آنکه الفتوح موجود، از دوره مستعین جلوتر نمی رود. مگر اینکه گفته شود که کتاب التاریخ ذیل الفتوح قرار گرفته و کتاب واحدی را تشکیل داده که تا آخر دوره مقتدر را شامل می شده است، لکن طبق آنچه از آخر الفتوح موجود به دست می آید، شخصی به نام محمدبن علی بن محمد طبنذی در قرن نهم ﻫجری آن را باز نویسی و استنساخ کرده و احتمال این امر هست که مستنسخ مذکور تا زمان مستعین را طی دو مجلد نگارش داده، اما در استنساخ باقی ماند، یا توفیق نیافته و یا اینکه در مجلد جداگانه ای کتابت کرده که به دست ما نرسیده است.

1ـ2. بهره گیری از ترجمه فارسی الفتوح در تحقیق جدید متن عربی این کتاب

کتاب الفتوح در سال 596 ق/ 1200م توسط محمدبن احمد مستوفی هروی برای «صدر افتخار اکابر خوارزم» که محمدحسین روحانی احتمال داده است. علاءالدین تکش یا علاءالدین محمد خوارزمشاهی باشد،91 به فارسی برگردانده شد.92 ترجمه کتاب تحت عنوان الفتوح به زیور طبع آراسته شده که از نوع ترجمه های آزاد به حساب می آید و اهمیت ادبی بسیاری دارد. ترجمه الفتوح با بیان حوادث قیام امام حسین علیه السلام پایان می پذیرد. ترجمه الفتوح می تواند مکمل متن عربی آن باشد که در مرور ایام دچار آسیب دیدگی و افتاد گی شده است. آقای علی شیری، در تحقیق کتاب الفتوح، به منظور جبران افتادگی ها، در موارد متعددی از ترجمه فارسی آن بهره گرفته است. به همین دلیل، قسمت هایی از مجلدات یک دوره را نثر فارسی تشکیل می دهد، مثلاً در جلد اول دو مورد فارسی آمده است: (مورد اول، از صفحه 91 با نامه ابوبکر به خالدبن ولید و دستور او به حرکت به سوی عراق آغاز می شود و تا صفحه 100 ادامه دارد. مورد دوم، از صفحه 319 با نامه خلیفه دوم به یزیدبن ابی سفیان و عیاض بن غنم فهری در شام آغاز می شود و جز اندکی تا آخر جلد اول ادامه دارد.) در جلد دوم موارد متعددی به فارسی آمده است: مورد اول از صفحه 95 که با قتل عمر و عقد خلافت عثمان آغاز می شود و تا صفحه 107 ادامه دارد. مورد دوم، از صفحه 193 با نامه عثمان به مالک اشتر و اندکی قبل از آن، آغاز می شود و تا صفحه 208 ادامه دارد. مورد سوم، که حدود یک صفحه و نیم است، در صفحات 242 و 243 بعد از قتل عثمان واقع آمده است. به نظر می رسد که الفتوح موجود مشتمل بر تمام متن اصلی نیست، چنان که موردی از این کتاب را که ابن طاووس نقل کرده در متن حاضر نیامده است.93

2ـ2. ویژ گی های تاریخ نگاری الفتوح

در تاریخ نگاری اسلامی، دو روش برای تنظیم مواد تاریخی وجود دارد: شیوه سال شماری و شیوه موضوعی. در روش سال شماری محور تنظیم مواد و مطالب تاریخی، سال است و حوادث هر سال به ترتیب همان سال ذکر می شود. اما در شیوة موضوعی، شخصیت های مهم، خاندان ها، دولت ها، حروب و مقاتل، فتوح و طبقات، انساب و مدُن و...، محور تنظیم مطالب است المعارف ابن قتیبه، مروج الذهب مسعودی،94 مقتل الحسین، واقعة صفین، مقاتل الطالبینی، فتوح البلدان و امثال آنها را می توان نمونه هایی برای روش موضوعی ذکر کرده.95 کتاب الفتوح به شیوه موضوعی نگارش یافته و سال در تدوین آن، مدخلیت ندارد و با موضوع تاریخ خلفا، فتوح و حروب، تنظیم شده است. اگر بتوان این گفته ابن اعثم «هر آنچه از گزارش های گوناگون ایشان شنیدم، گردآوری نمودم و سپس بر شیوه واحد تأیف کردم».96 را بر ترکیبی بودن شیوه ارائه، حمل کرد، می توان کتاب الفتوح را در شیوه عرضه و ارائه، ترکیبی دانست.

3ـ2. اسناد و مصادر

ابن اعثم به رغم رواج ذکر سلسله اسناد، منابع و مصادر اخبار تاریخی و تصریح نام شیوخ محدث و مورخ در قرن های سوم و چهارم هجری، از این کار خود داری ورزیده و عدم ذکر سلسله اسناد، مصادر و منابع، نشان می دهد که او مورخی است که ذکر منابع و مصادر برایش اهمیتی نداشته است. البته بسیاری از مطالب کتاب الفتوح در کتاب های مدائنی، ابی مخنف، نصربن مزاحم، هشام کلبی و دیگران وجود دارد و در مواردی هم ابن اعثم به برخی از مصادر و مسانید خود اشاره کرده است و از تتبع در کتاب وی می توان به آنها دست یافت. در این قسمت، نام کسانی که ابن اعثم با لفظ «حدّثنی» از آنها خبرنقل کرده، ذکر می شود:

1. جعال بن اسید سکاسکی (عن ابیه اسید بن علقمه؛97

2. نعیم بن مزاحم؛98

3. اسحاق بن یوسف فزاری؛99

4. علی بن عاصم؛100

5. هشام بن محمد سائب کلبی؛101

6. ابو الحسن علی بن محمد مدائنی102.

7. عثمان بن سلیم؛103

8. لوط بن یحیی بن سعید ازدی(ابومخنف104)؛

9. عبد الحمید بن جعفر؛105

10. ابو عبدالله محمد بن عمر واقدی؛106

11. ابویزید مهلی؛107

12. ابراهیم بن عبدالله بن علاء قرشی؛108

13. ابوحاتم سهل بن محمد صانع؛109

14. عبد الله بن عبدالرحمن خزاعی؛110

15. عبد الله بن محمد بلوی؛111

16. سلیم.112

ابن اعثم از این افراد با لفظ «حدّثنی»، روایت نقل کرده که در اصطلاح علم حدیث بر نقل بی واسطه دلالت دارد و مراد از آن این است که راوی، متن مکتوب را از شیخ خود شنیده باشد که به آن، سماع نیزگفته می شود.113 این در حالی است که به لحاظ زمانی، نقل حدیث از بسیاری آنان، توسط ابن اعثم به طور مستقیم، امکان ندارد، زیرا جعال بن اُسید سکاسکی فرزند اسیدبن علقمه از اصحاب عیاض بن غنم فهری است که در سال 20ق وفات یافته و عبد الحمیدبن جعفر در 153ق فوت کرده و هشام بن محمدبن سائب کلبی در 204ق وفات یافته114 و محمدبن عمر واقدی در 207 ق. در گذشته115 و مدائنی متوفای 225ق است.116 البته این احتمال وجود دارد که ناسخ یا کسی که الفتوح را بازنویسی کرده، بدون توجه به مصطلحات حدیثی و رجالی، تعبیرها را جا به جا کرده یا چیزی بدان افزوده باشد. با این وصف، کتاب الفتوح می تواند واجد معیار درستی گزارش های تاریخی باشد، زیرا با توجه به تخصص نویسنده و همچنین تخصصی بودن کتاب الفتوح و تناسب هندسی گزارش های تاریخی آن، اطمینان عرفی که مهم ترین معیار صحت گزارش های تاریخی است، برای خواننده حاصل می شود. اخبار تاریخی کتاب الفتوح از جهت اعتبار و ایجاد اطمینان، باید در درجه گزارش ها و روایات کتاب های تاریخی غیرمستند، همانند اخبار الطول، تاریخ یعقوبی و مانند آن قرار گیرد، در غیر این صورت، ترجیح بلا مرجح لازم خواهد آمد، زیرا احتمال قصه گویی و دروغ پردازی در همه کتاب های غیرمستند وجود دارد، علاوه بر اینکه اتهام «قصاص بودن» ابن اعثم طعنی است که ازجانب مخالفان گزارش های وی بر او وارد شده است.

ب) نگاه اجمالی به بعضی از گزارش های الفتوح در باب واقعه کربلا

ابن اعثم قسمت معتنابهی از کتاب الفتوح را به گزارش حادثه کربلا اختصاص داده است. قطع نظر از صحت و سقم روایت های او در این باب، وسعت و تفصیل گزارش های ابن اعثم در خصوص واقعه کربلا، با توجه به تعلق او به قرن های سه و چهار هجری، قابل ملاحظه است. در این، بخش بررسی تمامی گزارش های ابن اعثم در باب واقعه کربلا میسر نیست، چه اینکه متناسب با گنجایش یک بخش این مقاله نبوده و بلکه مقاله های دیگر و مجال های بیشتری را می طلبد، از این رو به بعضی از آنها، نگاه اجمالی خواهیم داشت.

1. اِخبار پیامبر صلی الله علیه وآله از شهادت امام حسین علیه السلام

گزارش الفتوح درباره حادثه کربلا با روایت اخبار پیامبر صلی الله علیه وآله از شهادت امام حسین علیه السلام آغاز می شود. گرچه این حدیث با روایت ام الفضل، همسر عباس بن عبد المطلب و ام سلمه همسر گرامی پیامبر اسلام در منابع گوناگون ذکر شده.117 که حدیث را به طور بسیار مبسوط مطرح کرده و به گونه های مختلف، آن را گزارش کرده است:

ابان بن عفان از ام الفضل نقل کرده که وی در عالم رؤیا قضیه ای را مشاهده کرد و آن اینکه قطعه ای از بدن مبارک پیامبر صلی الله علیه وآله جداشد و به دامن ام الفضل افتاد. ام الفضل خوابش را با پیامبر صلی الله علیه وآله مطرح نمود و پیامبر خواب او را اینگونه تعبیر کرد که از فاطمه زهرا سلام الله علیها فرزندی به دنیا می آید و مدتی جهت شیردهی به ام الفضل سپرده می شود. چیزی از خواب دیدن ام الفضل نگذشت که فاطمه زهرا سلام الله علیها صاحب فرزندی شد و او را حسین نام نهاد و سپس آن پسر را به ام الفضل واگذار کرد تا به او شیردهد. ام الفضل در ادامه می گوید که روزی پیامبر صلی الله علیه وآله آمد و حسین را از من گرفت و شادمان با او بازی می کرد که حسین بول کرد و قطره ای از آن روی لباس پیامبر چکید. من او را از پیامبر صلی الله علیه وآله گرفتم و او گریه کرد. پیامبر فرمود: ای ام الفضل! فرزندم حسین را نگریان که لباسم با آب شسته می شود. من رفتم که آب بیاورم و لباس پیامبر را بشویم. آن گاه که برگشتم، چشمان پیامبر را اشک آلود دیدم، سبب را از رسول خدا سؤال کردم، پیامبر فرمود که: هم اکنون جبرئیل آمد و به من خبر داد که امتم فرزندم حسین را در کنار فرات به قتل می رساند.118

همین روایت را به شکل دیگر از ابن عباس نقل کرده که وی جبرئیل را با گروهی از فرشتگان درحضور پیامبر دیده است و....

از شرحبیل بن ابی عون نیز روایت کرده است:

که ملک بحار (فرشته مأمور دریاها) بال هایش را در بحر عظیم، پهن کرد و به اصحاب دریا اعلان عزا نمود و گفت: فرزند محمد مقتول و مذبوح است و سپس آمد به پیامبر خبرداد و زمین کربلا را به ایشان نشان داد و افزود که در این سرزمین، دو گروه با هم می جنگند و یکی از آنها ستم پیشه است که فرزندت حسین را به قتل می رساند.119

همچنین روایتی دیگر از شرحبیل بن ابی عون نقل کرده است:

حسین علیه السلام یک ساله شد، دوازده فرشته؛ یکی به صورت شیر و یکی به صورت گاو و دیگری به صورت «تنین»!؟ و چهارمی به صورت فرزند آدم و هشت تای دیگر به اشکال و صورت های گوناگون که چهره های آنها سرخ رنگ بود بر پیامبر صلی الله علیه وآله نازل شدند و خبر شهادت حسین علیه السلام را به او گفتند و خبر دادند که گناه قاتل حسین، همانند گناه قاتل هابیل است.120

در منابع مختلف روایت خبردادن پیامبر صلی الله علیه وآله از شهادت امام حسین علیه السلام، گزارش شده است از این رو نمی توان در مورد وقوع آن تردید کرد، در گزارش های ابن اعثم، قالب ها و گونه های متفاوتی از روایت آمده است که در همه آنها، به قاتل امام حسین علیه السلام و گناه عظیم قاتل اشاره شده است. البته پذیرش همه گزارش های مربوط به این روایت در کتاب الفتوح مشکل است، خصوصاً آنجا که ابن اعثم به قصه سرایی روی آورده و فرشته ها را به صورت حیوانات وحشی و اهلی گزارش کرده است، علاوه بر اینکه معلوم نیست راوی چگونه فهمیده است که مجموعه حیوانات در حضور پیامبر صلی الله علیه وآله فرشته هستند؟ همچنین در گزارشی که ابن عباس ادعای رؤیت جبرئیل را کرده است، این پرسش مطرح می شود که آیا ابن عباس واقعاً توانایی دیدن فرشته وحی را داشته است همچنین آیا ابن ابی عون که گفته است فرشته مأمور بحار را دیده که بال هایش را در بحر عظیم پهن کرد و به اهل دریا اعلان عزا نمود، چنین قدرت معنوی و ما ورایی داشته که بتواند فرشته را ببیند و از شبه جزیره خشک حجاز، «بحر عظیم» را مشاهده نماید و...؟

2. سفارش معاویه درباره حسین علیه السلام

ابن اعثم با گزارش جریان بیعت گیری معاویه برای یزید، به واقعه مرگ معاویه می رسد و ضمن بیان رویدادهای هنگام مرگ معاویه، به وصیت او می پردازد، از جمله اینکه معاویه به یزید سفارش امام حسین علیه السلام را کرد و گفت:

... اما حسین بن علی، ای یزید مبادا که او را از خود برنجانی، بگذار که هرجای می خواهد برود. هرگز به روی او شمشیر نکش، حرمت او را نگهدار و مال و منال بسیار به او عطاکن. ای فرزند! زنهار که خدا را ملاقات کنی در حالی که خون حسین در گردنت باشد. در این صورت از هلاک شوندگان خواهی بود. همانا ابن عباس به من نقل کرد که نزد رسول خدا بوده و ایشان حسین را به سینه مبارک چسبانیده، این کلام را گفته است: این از پاک ترین انوار عترتم و از اخیار ذریه ام هست، خداوند، مبارک نگرداند کسی را که بعد از من او را حفظ نمی کند. ابن عباس گفت که پیامبر صلی الله علیه وآله به خواب سبکی رفت و سپس بیدار شد و فرمود: جبرئیل آمد به من خبر داد که امتت بعد از تو فرزندت حسین را خواهد کشت و قاتل او لعین این امت است. ای یزید! پیامبر خدا چندین بار قاتل حسین را لعن کرده است، قسم به خدا که حق او بسیار عظیم است.121

سفارش معاویه به یزید مبنی بر مدارا کردن با امام حسین علیه السلام، در منابع دیگر نیز گزارش شده است، اما گزارش ابن اعثم رنگ و بوی خاصی دارد که می توان آن را بر مبالغه آمیز بودن حمل کرد. وصیت معاویه به یزید درباره امام حسین علیه السلام، جزء آموزش شگردهای سیاسی به یزید است؛ یعنی اینکه اگر یزید می خواهد حکومتش پایدار بماند، باید با امام حسین علیه السلام مدارا کند نه اینکه معاویه از سر اعتقاد و درک حرمت واقعی امام حسین به یزید سفارش او را کرده باشد. اگر معاویه آنگونه که ابن اعثم گزارش کرده است، به حرمت و جایگاه امام حسین پی برده بود، چرا حکومت را تحویل امام حسین علیه السلام نداد و چرا خود او امام حسن علیه السلام را به شهادت رسانید؟ تاریخ طبری و اخبار الطول، سفارش معاویه به یزید را درباره امام حسین علیه السلام نقل کرده اند: «حسین بن علی را اهل عراق رها نمی کنند و وادار به خروجش می کنند، اگر بر او پیروز شدی، از او در گذر».122 در این نقل، روایت ابن عباس به چشم نمی خورد.

3. خواب دیدن امام حسین علیه السلام کنار قبر پیامبر صلی الله علیه وآله

حسین شبانه از منزل خارج شد و به طرف قبر جدش رفت و گفت: «السلام علیک یا رسول الله انا الحسین بن فاطمة انا فرخک و ابن فرخک و سبطک الذّی خلفت علی امتک…؛ ای رسول خدا، گواه باش که آنها مرا حفظ نکردند و خوار شمردند». شب دوم نیز حسین کنار قبر جدش آمد و بعد از اقامه دو رکعت نماز چنین گفت:

«خداوندا! این قبر رسول و فرستاده توست و من پسر دختر او هستم و می دانی که چه مشکلی مرا در برگرفته، خدایا من معروف را دوست دارم و از منکر بیزارم؛ خدایا به حق این قبر و کسی که در آن آرمیده، از تو می خواهم برایم آن گزین که رضای تو در آن است». حسین گریه زیادی کرد و در سپیده دم صبح به خواب رفت در عالم رؤیا دید که پیامبر با گروهی از فرشتگان در اطراف وی آمد و حسین را به سینه چسبانید و میان دو چشمش را بوسید و فرمود: فرزندم حسین! گویا نزدیک است که تو را در زمین کرب وبلا مقتول و مذبوح توسط گروهی از امتم ببینم، تو در آنجا با لب تشنه کشته می شوی. با این وجود، آنها از من امید شفاعت دارند، در قیامت هرگز شفاعتی برای آنها نیست. ای حبیبم حسین! پدر و مادر و برادرت نزد منند و مشتاق تو. همانا در بهشت برای تو جایگاهی است که با شهادت به آن می رسی. حسین در خواب از جدش خواست که او را نزدش نگه دارد تا به دنیا بر نگردد. اما پیامبر صلی الله علیه وآله به او گفت که ای حسین! چاره ای جز رجوع به دنیا نداری تا اینکه به فیض و ثواب عظیم شهادت نائل شوی. حسین از خواب بیدار شد و خوابش را با اهل بیت خویش و بنی عبد المطلب بازگو کرد. در این روز، غمگین تر از اهل بیت رسول الله در شرق و غرب عالم کسی وجود نداشت.123

قضیه خواب دیدن امام حسین بر سرقبر پیامبر صلی الله علیه وآله هرچند در منابعی، چون تاریخ طبری و اخبار الطوال نیامده، اما منابع دیگر آن را گزارش کرده اند.124 شیخ صدوق در کتاب امالی به طور مستند از امام صادق علیه السلام، به نقل آن پرداخته125 و ابن شهرآشوب، ضمن گزارش قضیه خواب دیدن امام حسین علیه السلام، به ابن بابویه قمی، سید جرجانی، عبدالله بن حنبل شاکری، شاکر بن غنمه، ابوالفضل هاشمی و مانند آنها استناد جسته است126. از نظر صحت تاریخی، به دلیل نقل امالی صدوق و مناقب ابن شهرآشوب می توان به اصل آن اطمینان حاصل کرد، لکن آن گونه که ابن اعثم گزارش کرده بیشتر با دیدگاه کسانی همخوانی دارد که فلسفه قیام امام حسین علیه السلام را صرفاً شهادت می دانند، حال آنکه از کلمات و سخنان امام چیز دیگری به دست می آید. اگر واقعاً غرض قیام امام حسین علیه السلام، شهادت صرف است، چرا امام هنگام رویا رویی با سپاه حر، تصمیم به انصراف و برگشت به سوی مدینه گرفت؟127.

4. وصیت امام حسین علیه السلام به برادرش محمد حنفیه

حسین بن علی علیهما السلام در وصیتی به برادرش محمدبن حنفیه نوشت: «به نام خداوند بخشنده مهربان. این وصیتی است از حسین بن علی بن ابی طالب، به برادرش محمد بن حنفیه؛...، همانا حسین بن علی گواهی می دهد که؛ خدا یکی است و محمد فرستاده و بنده اوست و به حق، از جانب خداوند، مبعوث گردیده و همانا قبر و قیامت و بهشت و جهنم حق است. من ستم پیشه و تبه کار خارج نشدم بلکه در پی صلاح و نجات امت جدم محمد که درود خدا بر او باد، هستم و می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و از سیره جدم محمد و پدرم علی و سیره خلفای راشدین پیروی نمایم.128

گفت وگوی امام حسین علیه السلام با برادرش محمد حنفیه هنگام حرکت از مدینه به سوی مکه، در منابع مختلف، گزارش شده است. محمد حنفیه به امام نصیحت و راهنمایی هایی کرد که کجا برود و کجا نرود و امثال آن، امام نیز از برادرش تشکر کرد و سخنان او را دلسوزانه خواند.129 اما وصیت امام به محمد حنفیه در شکل مکتوب، غیر از الفتوح ابن اعثم جای دیگر کمتر دیده شده است. مقتل الحسین علیه السلام خوارزمی آن را نقل کرده130 که علی الظاهر از ابن اعثم گرفته است، چه اینکه مانند ابن اعثم، عبارت «و سیرة الخلفاء الراشدین المهدیین» را دارد، لکن در گزارش مناقب ابن شهرآشوب، بحار الانوار و اعیان الشیعه سیدمحسن امین عاملی این عبارت وجود ندارد.131

5. بعضی از رویداد های مکه تا عراق

ابن اعثم بعد از گزارش مفصل ورود امام حسین علیه السلام به مکه و مدت اقامت ایشان در مکه و وقایع این مدت، به شرح نامه های کوفیان به امام و پاسخ ایشان به آنها و فرستادن مسلم بن عقیل به طرف کوفه می پردازد. طبق گزارش ابن اعثم، امام هنوز در مکه است که خبر شهادت مسلم بن عقیل و هانی بن عروه مذحجی به وی می رسد. ابن اعثم سفر امام از مکه تا عراق را این گونه گزارش می کند:

حرکت حسین بن علی علیه السلام از مکه به سوی عراق در روز سه شنبه مصادف با هشتم ذی الحجه، روز ترویه صورت گرفت. در این سفر، هشتاد و دو مرد از شیعیان و اهلبیتش او را همراهی می کرد. کاروان حسین در منزل خزیمیه فرود آمد و حدود یک شب و روز در آن توقف کرد. بعد از عبور ازآن جا در وقت ظهر به منزل ثعلبیه رسید. با توقف کوتاهی در آن، حسین بن علی را خواب سبکی فراگرفت، از خواب بیدار شد در حالی که چشمانش اشک آلود بود. علی اکبر، فرزند حسین علت گریه پدر را جویا شد. حسین گفت که در خواب سواری را دیدم در نزدیکم توقف کرد و در خطاب به من گفت: ای حسین! همانا شما طی مسیر می کنید در حالی که مرگ شما را به بهشت می برد.... بعد از ثعلبیه، قافله حسین در منزل شقوق فرود آمد و در آن با فرزدق شاعر برخورد و بعد از گفتگو با او و گریه بر شهادت مسلم بن عقیل، اشعاری را برزبان جاری کرد. بعد از منزل شقوق، به قصر بنی مقاتل فرود آمد که خیمه عبد الله بن حر جعفی در آن برقرار بود. حسین با او ملاقات کرد و او را به نصرت و یاری خویش فراخواند....132

مواجهه قافله امام با سپاه حر بن یزید ریاحی، سخنان امام در جمع سپاه حر، گفت وگوی ایشان با حر و سایر رویدادهایی که میان امام و سپاه حر اتفاق افتاد و نهایتاً نزدیک شدن امام حسین علیه السلام به نینوا، از جمله مطالبی است که ابن اعثم به طور بسیار مفصل، گزارش کرده است.133 طبق نقل ابن اعثم، امام حسین علیه السلام پس از نزدیک شدن به نینوا به کوفیانی که احتمال ثبات رأی آنها می رفت، نامه نوشت. امام در نامه، اسامی افرادی، چون سلیمان بن صرد خزاعی، مسیب بن نجبه، رفاعة بن شداد، عبدالله بن وال و... را یاد آور شده و آنها را به عهد و پیمان شان و نامه هایی که به ایشان نوشته بودند، خاطر نشان فرموده و به سخنان پیامبر اشاره می نماید که فرمود:

چنانچه کسی سلطان ستمکاری را ببیند که حرام خدا را حلال و سنت رسول او را نافرمانی می کند و در میان بندگان خدا، به گناه و ستم می پردازد؛ سپس در برابر او به اعتراض نپردازد، بر خداست که او را در جایگاه سلطان ستمکار قرار دهد.

سپس نامه را به قیس بن مسهر صیداوی می دهد و او را به کوفه می فرستد.134

این قسمت از گزارش های ابن اعثم در مواردی با منابع دیگر، همخوانی ندارد. برای مثال، طبق گزارش ابن اعثم، امام حسین علیه السلام هنوز در مکه است که خبر شهادت مسلم بن عقیل و هانی بن عروه مذحجی را دریافت می کند، حال آنکه طبق گزارش منابع دیگر، امام حسین علیه السلام در مسیر راه مکه و عراق (ثعلبیه و یا زرود) از شهادت مسلم اطلاع می یابد.135 تصمیم امام برای سفر به عراق این مطلب را تأیید می کند که در مکه از شهادت مسلم با خبر نشده است در غیر این صورت، خبر شهادت مسلم در تصمیم گیری امام تأثیر گذار بود و دست کم آن را به تأخیر می انداخت همچنین در گزارش ابن اعثم، محل ملاقات امام با فرزدق شاعر، منزل شقوق دانسته شده، حال آنکه در منابع دیگر الصفاح ذکر شده است،136 چنان که در شعری که منسوب به فرزدق است نیز الصفاح آمده است: «لقیت الحسین بارض الصفاح...».137 همین طور طبق نقل ابن اعثم، امام از نزدیکی نینوا به کوفیان نامه فرستاد، حال آنکه بر اساس نقل طبری و دیگران، امام این نامه را از منزل حاجز یا حاجر برای کوفیان فرستاد138 آن گاه که هنوز خبر شهادت مسلم به امام نرسیده بود؛ یعنی در واقع ایشان این نامه را در جواب نامه مسلم نوشت که وی در آن، امام را به سفر سوی عراق تشویق و ترغیب کرده بود.139 محتوای نامه نیز بر اساس آنچه ابن اعثم نقل کرده با گزارش دیگر منابع، تفاوت دارد، مثلاً کلام رسول خداصل الله علیه وآله را امام حسین علیه السلام در منطقه بیضه در خطاب به لشکر حر بیان کرد.140 قضیه خواب دیدن امام و شنیدن صدای هاتفی که می گفت این قافله را مرگ می برد و...، طبق نقل طبری در نزدیکی «قصر بنی مقاتل» اتفاق افتاد141 اما ابن اعثم آن را در منزل ثعلبیه گزارش کرده است.

6. روز عاشورا در گزارش ابن اعثم

نابرابری دو سپاه از همان آغاز جنگ کاملاً آشکار بود؛ سپاه حسین را سی و دو نفر سواره و چهل نفر پیاده تشکیل می داد، در حالی که لشکر مقابل، بر بیست و دوهزار مرد جنگی بالغ می گردید. با شعله ورشدن آتش جنگ، در حمله اول، حدود پنجاه و اندی از اصحاب حسین علیه السلام به قتل رسیدند. در این جا بود که حسین علیه السلام فریاد زد: «اما من مغیث یغیثنا لوجه الله؟ اما من ذابّ یذبُّ عن حرم رسول الله؟». حربن یزید ریاحی که در تصمیم ماندن با سپاه کوفه دچار تردید شده بود، ندای حسین را لبیک گفت و به طرف وی آمد، عرض کرد: ای پسر دختر پیامبر! من اولین کسی بودم که بر تو خروج کردم و حالا اذن ده تا اولین مقتول در رکابت باشم حسین در پاسخ حر گفت: «یا اخی إن تبت کنت ممن تاب الله علیهم هو التواب الرحیم».

بعد از پایان جنگ اولیه، کسانی از اصحاب حسین باقی مانده بودند که تک تک به میدان رفتند و به شهادت رسیدند. اولین شخص، حر بن یزید ریاحی بود که به معرکه جنگ رفت و بعد از مبارزه با سپاه ابن سعد به شهادت رسید و سپس بریر بن حضیر همدانی به میدان رفت. وهب بن عبدالله بن عمیرِکلبی به عنوان سومین نفر وارد میدان کار و زار شد و به شهادت رسید. چهارمین شخص، خالد بن وهب، و پنجمین آنها شعبة بن حنظله تمیمی بود و سپس به ترتیب: عمرو بن عبدالله مدحجی، مسلم بن عوسجه اسدی، عبدالرحمن بن عبدالله، قرة بن ابی قرة غفاری، مالک بن انس باهلی، عمرو بن مطاع جعفی، حبیب بن مظاهر اسدی، حوی مولای ابی ذر غفاری، انیس بن معقل اصبحی، یزید بن مهاجر جعفی، حجاج بن مسروق، سعید بن عبدالله حنفی، زهیر بن قین بجلی، هلال بن رافع بجلی، جنادة بن حارث انصاری و عمرو بن جناد، به میدان رفتند و بعد از مبارزه به شهادت رسیدند....

کسانی که از بنی هاشم در رکاب حسین به قتل رسیدند. اولین آنها عبدالله بن مسلم بن عقیل بود و جعفر بن عقیل و عبد الرحمن بن عقیل، در نوبت دوم و سوم به میدان رفتند و شهید شدند و سپس به ترتیب: محمد بن عبدالله بن جعفر بن علی بن ابی طالب، عون بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب، عبدالله بن حسن بن علی بن ابی طالب، عمر بن علی بن ابی طالب، عثمان بن علی بن ابی طالب، جعفر بن علی بن ابی طالب، عبدالله بن علی بن ابی طالب، عباس بن علی بن ابی طالب، و علی بن حسین بن علی بن ابی طالب، به معرکه جنگ رفتند و به شهادت رسیدند. حسین علیه السلام بعد از شهادت یاران و انصارش، تنها ماند؛ او بود، و دو فرزنش که اسم هردو، علی بود؛ یکی در سن هفت سالکی و دیگری در دوره شیرخوارگی قرار داشت. حسین علیه السلام نزدیک خیمه آمد و به زنان حرم گفت که آن طفل را بیاورید تا وداع کنم. طفل را آوردند و حسین او را در بغل گرفت و داشت می بوسید که تیری از سپاه ابن سعد آمد و به آن طفل اصابت کرد و او را کشت. حسین از اسب بر زمین آمد و با نوک شمیشر، قبری حفر کرد و آن طفل را دفن نمود....142

در این بخش از گزارش ابن اعثم، مواردی را می توان یافت که با منابع دیگر، همخوانی ندارد. برای مثال، او عبدالله بن مسلم بن عقیل را اولین شهید از بنی هاشم دانسته، حال آنکه منابع دیگر، علی بن حسین را، اولین نفر از بنی هاشم دانسته اند که به میدان رفت و شهید شد.143 ابن اعثم از فرزندان امام حسن علیه السلام، تنها عبد الله بن حسن را ذکر کرده که در کربلا شهید شد، لکن در منابع دیگر، سه فرزند به نام های عبدالله بن حسن، قاسم بن حسن و ابوبکر بن حسن، برای امام حسن علیه السلام ذکر شده که هرسه در کربلا شهید شدند.144 در گزارش ابن اعثم برای امام حسین علیه السلام دو فرزند به نام علی ذکر شده که یکی هفت ساله بوده و دیگری شیر خواره که در آغوش پدر به شهادت رسید، اما منابع دیگر، اسم طفل شیر خواره امام را که در کربلا شهید شد، عبدالله ذکر کرده اند. همچنین فرزند دیگر امام که در کربلا زنده ماند، امام سجاد علیه السلام است که به گفته شیخ مفید در الارشاد و طبرسی در کتاب اعلام الوری، علی اکبر ایشان است، که در کربلا 23 ساله بوده، زیرا تولد ایشان سال 38 ق است و جوانی که در کربلا شهید شد علی اصغر است و طفل شهید، عبدالله بوده است. البته بیشتر مورخان بر این اعتقاد هستند که علی اکبر در کربلا شهید شد و امام سجاد همان علی اصغر است، اما اینکه امام سجاد در کربلا هفت ساله بوده واقعیت ندارد.

نتیجه

بر اساس قول برگزیده، مشخصات سجلی ابن اعثم ابومحمد احمدابن اعثم کوفی است و نسب وی به قبیله ازد می رسد. ابن اعثم کوفی در عین محبت و مهرورزی به اهل بیت علیهم السلام، شدیداً پایبند مکتب خلفا بوده است؛ به عبارت دیگر، در عین تشیع عاطفی وی، می توان او را پیرو مذهب تسنن دانست. کتاب الفتوح مهم ترین اثر ابن اعثم کوفی، به شیوه موضوعی، تنظیم شده و روش ارائه آن بنا به گفته مؤلف کتابـ ترکیبی است.

هر چند مطالب و گزارش های تاریخی الفتوح در کتاب های مدائنی، ابو مخنف، نصر بن مزاحم منقری، هشام کلبی و دیگران آمده است، اما ابن اعثم، منابع و مصادر گزارش هایش را آن گونه که باید به دست نمی دهد، لکن با توجه به تخصص وی، تخصصی بودن کتاب و تناسب هندسی گزارش های تاریخی آن، اطمینان عرفی که مهم ترین معیار صحت گزارش های تاریخی می باشد، قابل دست یابی است. بررسی داستان واقعه کربلا درکتاب الفتوح تفاوت های هر چند جزئی آن را با سایر منابع در این مورد، به دست می دهد.

منابع

ـ آئینه وند، صادق، علم تاریخ در گستره تمدن اسلامی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، 1377.

ـ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1385ق.

ـ ابن اعثم کوفی، ابو محمد احمد، الفتوح، بیروت، دار الاضواء، 1411ق.

ـ ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، تاریخ امام حسین، بحرالعلوم مقتل الحسین علیه السلام .

ـ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1410ق.

ـ ابن کثیر دمشقی، البدایة و النهایة، بیروت، دار الفکر، 1407ق.

ـ ابن ندیم، الفهرست، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.

ـ ابن اعثم، الفتوح، ترجمه مستوفی هروی، مقدمه غلا مرضا طباطبایی مجد، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ سوم، 1380.

ـ ابن شهرآشوب مازندرانی، محمدبن علی، مناقب آل ابی طالب، ج4، قم، مؤسسه انتشارات علامه، بی تا.

ـ ابوسعدة، محمد جبر، ابن اعثم الکوفی و منهجه التاریخی فی کتاب الفتوح، مصر، مطبعة الجبلائی، 1408ق.

ـ امین عاملی، سیدمحسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، چ پنجم، 1419ق.

ـ بحرالعلوم، سیدمحمدتقی، مقتل الحسین علیه السلام، بیروت، دارالزهراء، چ چهارم، 1427 ق.

ـ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1397ق.

ـ بیهقی، ابوبکر، دلائل النبوة، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1405ق.

ـ تهرانی، شیخ آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، قم، موئسسه اسماعلیان، 1408ق.

ـ جعفریان، رسول، منابع تاریخ اسلام، قم، انتشارات انصاریان، چ دوم، 1382.

ـ حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت، دارالفکر، 1419ق.

ـ حسینی جلالی، محمدحسین، فهرس التراث، قم، دلیل ما، 1422ق.

ـ حموی، یاقوت، معجم الادباء، چاپ دوم: بیروت، موئسسه المعارف تشیع، 1372.

ـ خوارزمی، ابوالمؤید بن احمد، مقتل الحسین علیه السلام، قم، مکتبة المفید، بی تا.

ـ دایرة المعارف تشیع، تهران، موئسسه دائرةالمعارف تشیع، چ دوم، 1372.

ـ دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، چاپخانه مجلس، 1352.

ـ دینوری، ابن قتیبه، المعارف، قم، شریف رضی، 1373.

ـ دینوری، ابوحنیفه، احمدبن داوود، اخبارالطول، ترجمة محمود مهدوی دامغانی، تهران، نی، چ چهارم، 1371.

ـ دینوری، ابوحنیفه، اخبار الطوال، قم: شریف رضی، 1368.

ـ ذهبی، محمدبن احمد بن عثمان، میزان الاعتدال، بیروت، دارالفکر، 1383 ق.

ـ روحانی، محمدحسین، «تاریخ اعثم کوفی وترجمه آن»، راهنمای کتاب، ش166، تیر، 1355، ص446 ـ 466.

ـ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دار العلم، چ هشتم، 1989م.

ـ سجادی صادق، و هادی عالم زاده، تاریخ نگاری در اسلام، تهران، سمت، چ چهارم، 1380.

ـ شکوری، ابوالفضل، در آمدی بر تاریخ نگری و تاریخ نگاری مسلمانان، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم 1380.

ـ شهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، مصر، مکتبة الانجلو المصریهچ دوم، بی تا.

ـ شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، 1365.

ـ شیخ صدوق، ابوجعفرمحمدبن علی، الامالی، ترجمه کمره ای، تهران، کتابخانه اسلامیه،1362.

ـ شیخ مفید، الارشاد، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ق.

ـ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، بی تا.

ـ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دار التراث، چ دوم، 1387 ق.

ـ طریحی، شیخ فخر الدین، المنتخب، قم، کتابخانه ارومیه، بی تا.

ـ عسقلانی، ابن حجر، لسان المیزان، بیروت، موئسسة الوفاء، چ سوم، 1403ق.

ـ عسقلانی، ابن حجر، تهخذیب التهذیب، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415 ق.

ـ غلامی دهقی، علی، «بررسی تطبیقی و مقایسه ای فتوح ابن اعثم و ترجمه فارسی آن»، تاریخ در آیینة پژوهش، پیش شماره 1، پاییز، 1381، ص 191 ـ 218.

ـ غلامی دهقی، علی، «بررسی تطبیقی ومقایسه ای فتوح ابن اعثم وترجمه فارسی آن»، تاریخ درآیینه پژوهش، پیش شماره1،پاییز، 1381.

ـ کلبرگ، اتان، کتابخانه ابن طاووس، ترجمه علی قلی قرایی و رسول جعفریان، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، 1371 ش.

ـ گروهز از پژوهشگران، سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش، تاریخ امام حسین علیه السلام، تهران، دفتر انتشارات آموزش و پرورش (انتشارات کمک آموزشی)، 1378.

ـ مامقانی، محی الدین، مستدرک تنقیح المقال، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1424 ق.

ـ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، موئسسة الوفاء، چ سوم، 1304ق.

ـ مشکور، محمدجواد، تاریخ شیعه و فرقه های اسلام تا قرن چهارم، تهران، اشراقی، چ هفتم، 1385.

ـ نهج البلاغه، شرح ابن ابی الحدید، ج 15، قم، اسماعلیان، بی تا.

* استادیار جامعة المصطفی العالمیة (مجتمع آموزش عالی امام خمینی قدس سره)

** دانشجوی دکتری تاریخ اسلام در جامعة المصطفی العالمیه.

دریافت: 2/6/88 ـ پذیرش: 23/8/88 mohammadalitowhidi@ymail.com

43. رسول جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ص 88- 98.

44. ابوالفضل شکوری، در آمدی بر تاریخ نگری و تاریخ نگاری مسلمانان، ص 77.

45. همان.

46. محی الدین مامقانی، مستدرک تنقیح المقال، ج 5، ص 135.

47. علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، ج 2، ص 291.

48. یاقوت حموی، معجم الادباء، ج1 ص429 .

49. حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج 2، ص 227.

50. خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج 1، ص 206.

51 یاقوت حموی، معجم الادباء، ج 1، ص 429.

52. به نقل از: محمد جبر ابوسعده، ابن اعثم الکوفی و منهجه التاریخی، ص 39.

53. علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، ج 2، ص 291.

54. شیخ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، الی تصانیف الشیوة، ج 3، ص 221.

55. محمد جبر ابوسعده، ابن اعثم کوفی و منهجه التاریخی، ص 45.

56. دایرة المعارف تشیع، ج 1، ص 303.

57. شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ج3، ص 221.

58. یاقوت حموی، معجم الادباء، ج1، ص429.

59. محمد جبر ابوسعده، ابن اعثم الکوفی و منهجه التاریخی، ص 44.

60. یاقوت حموی، معجم الادباء، ج 1، ص 429.

61. شیخ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج 3، ص 220.

62. قاضی نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، ج1، ص 278.

63. محی الدین مامقانی، مستدرک تنقیح المقال، ج 5، ص 335.

64. محمدباقر مجلسی، بحار ا ﻷنوار، ج1 ص25.

65. محمدجبر ابوسعده، ابن اعثم الکوفی و منهجه التاریخی، ص 138- 164.

66. ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج 1، ص 155.

67. ابن اعثم کوفی، الفتوح، ترجمه مستوفی هروی، ص 80.

68. ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج2، ص 87.

69. همان، ص 93.

70. همان، ج 5، ص 34.

71. محمدبن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 4، ص 233.

72. ابن اعثم کوفی، الفتوح، ترجمه مستوفی هروی، ص 8.

73. علی غلامی دهقی «بررسی تطبیقی و مقایسه ای فتوح ابن اعثم باترجمه فارسی آن»، تاریخ در آینة پژوهش، پیش شماره1، پاییز، 1381، ص 200.

74. عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج 1، ص 31.

75. محمدجواد مشکور، تاریخ شیعه و فرقه های اسلام تا قرن چهارم، ص 45.

76. ابن قتیبه دینوری، المعارف، ص 624.

77. ابن ندیم، الفهرست، ص 259.

78. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 15، ص 185.

79. محمدجبر ابوسعیده، ابن اعثم الکوفی و منهجه التاریخی، ص 138.

80. دایرة المعارف تشیع، ج 1، ص 303.

81. یاقوت حموی، معجم الأدباء، ج1، ص429.

82. صادق آئینه وند، علم تاریخ در گستره تمدن اسلامی، ج1، ص 292.

83. علی غلامی دهقی، «بررسی تطبیقی و مقایسه ای فتوح ابن اعثم با ترجمه فارسی آن»، تاریخ درآیینه پژوهش، پیش شماره1، پاییز81، ص 194.

84. شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ج16، ص 119.

85. حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج2، ص225.

86. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج1، ص 25.

87. یاقوت حموی، معجم الأدباء، ج1، ص429.

88. محمدحسین روحانی، «تاریخ اعثم کوفی وترجمه آن»، راهنمای کتاب، ش 166، ص452 .

89. یاقوت حموی، معجم الادباء، ج1، ص 429.

90. همان.

91. محمدحسین روحانی، «تاریخ ابن اعثم کوفی وترجمه آن»، راهنمای کتاب، ش 166، ص460.

92. محمدحسین حسینی جلالی، فهرس التراث، ج1، ص 345.

93. اتان کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس، ترجمه علی قلی قرایی و رسول جعفریان، ص 562.

94. محمدجبر ابوسعیدة، ابن اعثم الکوفی و منهجه التاریخی، ص 119.

95. صادق سجادی و هادی عالم زاده، تاریخ نگاری در اسلام، ص112- 115.

96. ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج2، ص344 و 147.

97. همان، ص 230 و 270.

98. همان، ص344 و 347. ابن اعثم از این شخص در بدو خلافت عثمان و خبر واقعه صفین، روایت نقل کرده است.

99. همان، ص342- 347. در ابتدای خلافت عثمان و جنگ جمل از وی خبر نقل کرده است.

100. همان، ج4 ص 209. در ابتدای مقتل مسلم بن عقیل از این شخص روایت نقل کرده است.

101. همان، ج2، ص 147.

102. همان ج8، ص 159.

103. همان ج2، ص 147.

104. همان.

105. همان.

106. همان.

107. همان، ج 8، ص 288.

108. همان، ص 82.

109. همان، ج4، ص 209.

110. همان ج8، ص 312.

111. همان، ج4، ص36. در حوادث بعد از صفین، از این شخص روایت نقل کرده است. ذهبی گفته است که عبدالله بن محمد بلوی از عمار بن یزید، حدیث جعل می کرده است (ذهبی، میزان الاعتدال، ج2، ص391).

112. ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج 2، ص 344.

113. صادق سجادی و هادی عالم زاده، تاریخ نگاری در اسلام، ص 38.

114. ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج6، ص 196.

115. ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج9 ص317.

116. صادق سجادی و هادی عالم زاده، تاریخ نگاری در اسلام، ص 63.

117. برای نمونه، ر.ک: بیهقی، دلائل النبوة، ج 6، ص 468 / ابن سعد، الطبقات الکبری، ج 8، ص 218 / شیخ مفید، الارشاد، ج 2، ص 129 / ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج 6، ص 230.

118. ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج 4، ص 323.

119. همان، ص 324.

120. همان.

121. همان، ص349 ـ 350.

122. ابوحنیفه دینوری، اخبارالطول، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ص 274 / محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم والملوک، ج 5، ص322.

123. ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج 5، ص 18- 19.

124. تاریخ امام حسین?، ج 1 ص 290- 298، سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزش وزارت آموزش و پرورش.

125. شیخ صدوق، الامالی، ترجمه کمره ای، ص152.

126. ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، ص88-89.

127. محمد بن جریری طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 5، ص 34.

128. ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج 5، ص 34.

129. شیخ مفید، اﻹرشاد، ج2، ص 33.

130. خوارزمی، مقتل الحسین?، ج1، ص187- 189.

131. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج44، ص 329 ـ 330 / سیدمحسن امین عاملی، اعیان الشیعه، ج1، ص 588 / ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 89.

132. ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج 5، ص120- 132.

133. همان، ص 134- 242.

134. همان، ص 142- 145.

135. طبری، تاریخ الامم والملوک، ج5 ص 379 / ابوحنیفه دینوری، اخبار الطوال، ص 274 / ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج4، ص 42.

136. طبری، همان، ج5 ص 386 / ابوحنیفه دینوری، همان، ص 246 / ابن اثیر، همان، ج4 ص 16.

137. محمدتقی بحر العلوم، مقتل الحسین?، ص 176، قسمت پاورقی.

138. طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج5 ص 395 / شیخ مفید، اﻹرشاد، ج2 ص 70 / بلاذری، انساب الاشراف، ج3 ص166. در انساب الاشراف « حاجز» آمده است. در اخبار الطوال، بطن الرمه، ذکر شده است، (ص 246).

139. شیخ مفید، اﻹرشاد، ج2، ص 40.

140. محمدبن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 5، ص 188- 210.

141. همان، ص 407.

142. ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج 5، ص 188- 210.

143. ابو حنیفه دینوری، اخبار الطوال، ص 256.

144. طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج5 ص 467 / شیخ مفید، اﻹرشاد، ج، ص 125.