تاريخ اسلام در آينه پژوهش

 
مقدمه
يكي از ابعاد انكار ناپذير قيام عاشورا، بُعد حماسي اين واقعه و سيره و رفتار شجاعانه و دليرانة امام حسين عليه‌السلام و يارانش در سيرِ قيام و به‌ويژه در روز عاشورا‌ست. اگرچه در اين باره اخبار و گزارش‌هاي معتبر كهنِ بسياري وجود دارد، اما بسياري از مورخان و مقتل‌نگارانِ دوران صفويه و قاجار، با ارائة گزارش‌هاي غيرمعتبر و نادرست بسيار و تشبيه و پيوند زدن اين واقعه به داستان‌هاي قهرمانان ملي و افسانه‌اي در آثار ادبي ـ تاريخي و مذهبي همانند: شاهنامه‌ها و مختار‌نامه‌ها و حمزه‌نامه‌‌‌‌ها، تفسير و برداشت حماسي ـ اسطوره‌ايِ خاصي از بُعد حماسي اين واقعه ارائه كرده‌اند كه پيش از پرداختن به تبيين اين قرائت و مسائل ديگر مربوط به آن، مناسب است تعريفي از دو واژة «حماسه» و«‌اسطوره» و رابطة ميان آن دو ارائه شود.
چيستي اسطوره و حماسه و نسبت ميان آن دو
«حماسه»، از مادة «حمس»، واژه‎اي است تازي و به معناي دلاوري، دليري، شجاعت و شدت و صلابت در امر دين و جنگ.  «‎اسطوره» نيز واژه‎اي تازي و از مادة «‌سطر» به معناي نوشتن است،  اما در فرهنگ‎هاي فارسي اين واژه به سه معناي سخن پريشان و بيهوده، سخن باطل و افسانه معنا شده است. 
اما تعريف اصطلاحي اسطوره، مبتني بر ديدگاه اسطوره‌شناس و اسطوره پژوه است، چرا كه مكاتب گوناگون بر اساس اصول و موازين مورد پذيرش خود، تعاريف گوناگون از اين واژه ارائه كرده‎اند. بنا‌بر‌اين، ارائة تعريفي دقيق و نسبتاً فراگير از آن، بحثي پيچيده و طولاني و خارج از موضوع اين نوشتار را مي‎طلبد. البته در اينجا براي ارائة تعريفي ساده و روشن از اسطوره، اجمالاً مي‎توان گفت كه از ‌اين واژه دو تعريف متضاد شده است:
1. تعريف اسطوره‌شناسان كه در اسطوره معنايي «‎رمزي» يافته و آن را الگويي نيكو كه منشأ فوق انساني دارد و هم چون سنتي مقدس كه از گذشتگان به بازماندگان مي‎رسد؛ از اين‎رو پيروي از آن لازم است.  توضيح بيشتر در اين باره آنكه اسطوره بر اساس اين تعريف، با تاريخ، بيگانه و حتي ضد آن است، چون زمانِ اسطوره، زمان سرمدي يا زمان بي‎زمان است و اين ويژگيِ ذاتي اسطوره است كه به آن «بازگشت جاودانه» گويند. چون اسطوره، نمودار الگو و سرمشق يا عين ثابت است، از اين‎رو بايد بي‎وقفه تكرار شود. 
2. تعريفي متداول از عصر يونان باستان تا عصر حاضر كه اسطوره را امري «بي‎معنا» و داستاني موهوم تلقي كرده‎اند.  
اما اينكه حماسه و اسطوره چه ارتباطي و نسبتي با هم دارند، از ديدگاه برخي محققان و اسطوره‎شناسان، حماسه، زادة اسطوره است؛ حماسة راستين و بنيادين، تنها از دلِ اسطوره بيرون مي‎آيد. از اين رو حماسه تنها در فرهنگ و ادب مردماني پديد مي‎آيد كه تاريخي كهن و اسطوره‎اي ديرين دارند.  
نكتة ديگر، رابطه ميان افسانه و اسطوره است. اسطوره در فارسي گاهي با افسانه يكي دانسته شده است، در حاليكه اكنون اين دو واژه به يك معنا نيستند. افسانه، داستان‎ها و حكايت‎هاي مردمي است كه بر سر زبان‎ها روان است، اما هنوز به گونه‎اي پيكرة فرهنگي و سازمان و سامان انديشه‎اي كه اسطوره ناميده مي‎شود، نيافته است. به ديگر سخن، افسانه‎ها، داستان‎هايي پراكنده و بي‎سامان هستند كه مي‎توانند مايه‎ها و بنيادهايي ساختاري شمرده شوند كه سرانجام اسطوره از آن‌ پديد خواهد آمد. به تعبير سوم، افسانه‎ها، پاره‎هايي گسسته و مايه‎هاي خام از گونه‎اي جهان‌شناسي رازآميز و باستاني مي‎توانند بود كه آن را اسطوره مي‎ناميم، چنان‌كه از سوي ديگر، افسانه‎ها مي‎توانند پاره‎ها و بخش‎هايي از اسطوره‎اي كهن باشند كه كارايي و ارزش خود را چونان پيكره‎اي زنده و فرهنگي از دست داده است.  
تبيين قرائت 
بر اساس روايت و برداشت حما‌سي از تاريخ عاشورا، هر چند امام حسين‌عليه‌السلام و يارانش در روز عاشورا از نظر كميت و عِدّه در برابر سپاه چند هزار نفري عمر سعد اندك بودند، اما چون ايمان و باور الهي بسيار
بالايي داشتند و از روحيه و انگيزة نبرد بسيار خوبي بهره‌مند بودند، با شجاعت و دليري خاصي به ميدان نبرد پا گذاشته و ‌جنگيدند تا جايي كه هر كدام از آنان برابر با چندين تن از سپاه يزيد، توانايي مبارزه و جنگاوري داشتند. به تعبير ديگر، نقش آفرينان تاريخ عاشورا و در رأس آنان امام حسين‌عليه‌السلام، انسان‌هاي فوق‌العاده و استثنايي بودند و حادثه‌اي را كه آفريدند، حادثه‌اي بي‌نظيرـ يا لااقل كم نظير ـ در تاريخ اسلام بوده است. آنان قدرت و توانمندي جسمي ويژه‌اي داشته و هر يك از آنان هنگام مبارزه و نبرد، از خود شجاعت‌ها و دليري‌هاي‌ فوق‌العاده نشان دادند.
اما در دوران صفويه تا مشروطه، به سبب زمينه‌ها و عواملي، اين بُعد از واقعة عاشورا، با رويكرد حماسي ـ اسطوره‌اي، روايت شده و شاخص‌ها و ويژگي‌هاي خاصي براي آن ياد شده است. براي نمونه،‌ وقتي بسياري از مورخان و مقتل‌نويسان اين دوره خواسته‌اند شجاعت، توان و قدرت جنگاوري امام‌عليه‌السلام و يارانش را تبيين و ترسيم كنند، با استناد به برخي از گزارش‌هاي غيرمعتبر، كشته‌هاي سپاه عمر سعد را به دست هريك از ياران حضرت، ده‌ها، صدها و حتي هزاران تن نوشته‌اند! يا شيوة مبارزه امام‌عليه‌السلام و يارانش و كشتن سپاه دشمن را افسانه‌اي گزارش كرده‌اند. از اين‌رو هر چند نقش‌آفريني آنان در مدت و زمان معيني بوده، اما به اقتضاي تعريف نخست اسطوره، به سبب فرازمان و فرامكان بودن اين حادثه، كار سترگ آنان در تاريخ ماندگار شده و محدود به عصر خويش نگرديده و با درنورديدن زمان، براي نسل‌هاي آينده در هر برهه و عصري، الگو شده است.
پيشينة اين قرائت
اگرچه ‌گزارش‌هاي معتبرِ بسياري دربارة شجاعت و دلاوري امام حسين‌عليه‌السلام و يارانش (از جمله: احتجاجات و سخنان حما‌سي و عزت‌مدار امام حسين‌عليه‌السلام و برخي از يارانش در سير نهضت و نيز رجزهاي حماسي و تشجيع كننده و مبارزه و نبرد جوانمردانه و شجاعانة آنان در روز عاشورا) زمينة مناسبي براي برداشت و قرائت حماسي شد‌ه است، اما نمي‌توان هيچ مأخذ و سند مشخصي دربارة آغازِ برداشت و رويكرد رسوم و جا افتاده از مفهوم شجاعت و حماسه كه در عصر صفوي و قاجار در ميان ايرانيان رواج داشته، ارائه كرد. به نظر مي‌رسد از زماني كه ادبيات شاهنامه‌اي و نقّالي كه مبتني بر روايت حماسي ـ اسطوره‌اي ازجنگاوري قهرمانان ملي و افراد اسطوره‌اي در تاريخ ايران بوده است، در فرهنگ اجتماعي ايرانيان رسوخ كرد و با زندگيِ فردي و اجتماعي آنان عجين شد، به تدريج اينگونه برداشت و قرائت حماسي از واقعة عاشورا پا به عرصة وجود گذاشته باشد. البته به نظر مي‌رسد انگيزة اصلي چنين رويكردي به اين واقعه، اِشباع و اِرضاي حس قهرمان‌پرستي ملي و قومي است، به ويژه آنكه اگر آن قهرمان، قهرماني ديني و پيشوايي مقدس باشد كه از يك سو، با آخرين پيامبر و فرستادة خدا، نسبت خويشاوندي داشته و از سوي ديگر، جايگاه خاصي در حد امام و مقتدا در باورهاي ديني مردم داشته است كه به سبب رويارويي و عدم تسليم در برابر خواسته‌هاي حيواني و دين ستيزانة گروهي ظالم، با گروهي از يارانش در كمال عزت و سرافرازي، مظلومانه شهيد شدند. چنين انسان‌هايي بر اساس نگرش هرانسان پاك سرشت و عدالت خواهي، شايستة بالاترين ستايش‌ها هستند و براي هميشه، الگو و قابل اقتدا. برخي مورخان و مقتل‌نويسان و حتي شاعران دوران مورد بحث، با چنين نگرشي به گزارش و روايت تاريخ عاشورا پرداخته‌ و چون درصدد تفسير و ترسيم سيماي حماسي از امام‌عليه‌السلام و يارانش بوده‌اند، دچار تحريفات و وارونه نويسي‌هاي بسيار در گزارش تاريخ اين واقعه شده‌اند كه در ادامه، با بيان شاخص‌ها و ويژگي‌هاي اين قرائت، به اين موضوع پرداخته مي‌شود.
شاخص‌ها و ويژگي‌ها
1. ترسيم و تصوير اغراق‌آميز از قدرت و شجاعت و شيوة نبرد امام حسين‌عليه‌السلام و يارانش
يكي از شاخص‌هاي مهم در قرائت حماسي ـ اسطوره‌اي از واقعة عاشورا، تفسير ناهمگون و برداشت نادرست از شجاعت و دلاوري امام‌عليه‌السلام و خاندان و يارانش است. اينگونه برداشت را مي‌توان در موارد ذيل يافت: ارائة گزارش‌هاي اغراق آميز و غيرواقعي از چگونگي به ميدان رفتن و مبارز طلبيدن و در نهايت، نبرد تك تك ياران امام‌عليه‌السلام،  تعداد جراحت‌ها و زخم‌هاي بدن امام‌عليه‌السلام،  آمار عجيب و غريب از تعداد سپاهيان عمر سعد و بسياري آنان در زمان محاصره و نبرد با امام‌عليه‌السلام و يارانش و آمار بالاي كشته‎ها و زخمي‎هاي دشمن به دست امام‌عليه‌السلام و يارانش تا جايي كه صدها، هزاران و حتي ده‎ها و صدها هزار نفر نوشته شده است!  البته دربندي كه ضعيف‌ترين، دروغ‌ترين و پرخرافه‌ترين گزارش‌ها را از واقعة عاشورا در نگاشتة خود ارائه كرده، ناچار شده تا كشته شدن اين تعداد از سپاهيان عمر سعد را با توجيه عجيب و نادرستِ هفتاد  يا هفتاد و دو  ساعت بودن روز عاشورا! به ذهن خواننده و مخاطب القا كند.
به نظر مي‌رسد مورخان و مقتل‌نويسان اين دوران با برداشت نادرست و تفسير عوامانه از قدرت و شجاعت امام‌عليه‌السلام و يارانش، شجاعت و دلاوري آنان را به گونه‌اي تفسير كرده‌اند (مثلاً طول شمشير و نيزه‌‌شان چند متر و چند ذرع بود يا ابزار و ادوات جنگي آنان به گونة خاص مي‌بريد يا قطع مي‌كرد و يا آنان با شيوة خاص در ميدان جنگ، نهيب و فرياد زده و سپاهيان عمر سعد را مورد حمله قرار داده و آنان را مي‌كشتند) تا خوانندگان و شنوندگان را تشجيع كرده و توجه و در نهايت، شيفتگي و شيدايي آنان را به امام حسين‌عليه‌السلام و يارانش برانگيزانند. در حالي كه گزارش‌هاي معتبر كهن، شجاعت و قوت قلب امام حسين‌عليه‌السلام و يارانش را منطقي، منطبق بر واقع و قابل باور، ترسيم و تفسير كرده‌اند. براي نمونه، ابن ابي‌‌الحديد در توصيف شجاعت، تسليم ناپذيري و ستم ستيزي امام‌عليه‌السلام نوشته است: 
روز طفّ گفتند: هيچ مغلوبي را شجاع‎تر از او نديدم كه از برادران، خاندان و يارانش تنها مانده باشد، او مانند شير خشمگين، سواره نظام را نابود مي‎كرد. گمان تو دربارة مردي كه از ستم‌پذيري و تسليم شدن خودداري كرد، چيست؟ مردي كه خود، پسران، برادران و عموزادگانش با آنكه به آنان امان داده شد و سوگندهاي استوار بر آنان خوردند كه در امان خواهند بود، چندان جنگيدند كه كشته شدند. او كسي است كه خودداري از تسليم و زبوني را براي عرب، معمول كرد، چندان كه پس از او پسران زبير، مهلّب و ديگران به او اقتدا كردند. 
همچنين او ذيل گزارش درباره كساني كه ستم نپذيرفته‌اند، ستم ناپذيري امام حسين‌عليه‌السلام را چنين توصيف كرده است:
سرور و آقاي اين افراد كه به مردم غيرت و مرگ را زير ساية شمشيرها آموخت و آن را بر پستي و زبوني برگزيد، ابوعبدالله حسين‌بن علي‌بن ابي‌طالب‌عليه‌السلام است كه بر او و يارانش امان عرضه شد، اما حضرت تن به خواري نداد. 
2. تفسير و ترسيم مبالغه‌آميز و نادرست نيرومندي و شجاعت برخي افراد خيالي سپاه دشمن
از ديگر شاخص‌هاي اين قرائت، تصوير مبالغه‌آميز و نادرست توانمندي و جنگاوري سپاه يزيد با هدف نيرومندتر و شجاع‎تر جلوه دادن امام حسين‌عليه‌السلام و يارانش است. توضيح آنكه اين ويژگي بر اين اساس استوار است كه براي درك بيشتر عظمت، اهميت و ارزشمندي كار و اقدام يك فرد يا گروهي، بايستي موانع، چالش‌ها و سختي‌هاي سهمگين انساني و غير انساني را كه با آن روبه‌رو بوده و تحمل كرده‌اند، مطالعه و بررسي كرده و شناخت. چنان‌كه يكي از دشواري‌هاي رسالت پيامبر اكرم‌صلي‌الله‌عليه‌وآله نيز رويارويي و نبرد با مشركاني بود كه از نظر قواي انساني و تجهيزات و امكانات جنگي، چندين برابر سپاهيان اسلام توانمندي داشتند، اما با اين همه، پيامبر‌صلي‌الله‌عليه‌وآله و مسلمانان در بيشتر جنگ‌ها، پيروز ميدان بودند كه اين، عظمت و سترگي كار آنان را در جبهة حق مي‌رساند. به هر حال، برخي مورخان و مقتل‌نويسان مقطع مورد بحث، براي پر رنگ جلوه دادن عظمت و بُعد حماسي و دليري كار امام حسين‌عليه‌السلام و يارانش در كربلا، به شيوة مبالغه‌آميز و نادرست از اين اصل بهره گرفته‌ وقدرت و توان جنگاوري برخي از افراد خيالي سپاه عمر سعد را برابر با صد و حتي هزارمرد جنگي معرفي كرده و سپس در ادامه، افزوده‌اند كه چنين افرادي با آن توانمندي جنگي، مغلوب امام‌عليه‌السلام يا يكي از يارانش شدند. 
 3. توصيف اديبانه و مسجع وقايع كربلا و شهادت شهدا متأثر از متون حماسي
از ديگر ويژگي‌هاي اين قرائت، توصيف اديبانه و مسجّع همراه با ادبيات حماسي‎ و تشجيع كننده از حوادث قيام عاشورا و چگونگي به ميدان رفتن و مبارز طلبيدن و در نهايت نبرد امام حسين‌عليه‌السلام و يارانش در روز عاشوراست. اين توصيف با رويكردي اغراق‌آميز و در قالب ادبيات نقالي و به سبك شاهنامه‌ها، مختار نامه‎ها و ابومسلم نامه‎ها صورت گرفته است.  به نظر مي‌رسد علت چنين روايت و توصيفي از وقايع عاشورا، مقبوليت و جذابيت آن نزد تودة مردم به سبب تهييج عواطف و احساسات آنان بوده است. 
4. پادشاه و شاهزاده پنداري
با توجه به محبوبيت و مقبوليت و جايگاه ويژة القاب و عناوين مربوط به شاهان و سلاطين، همانند: شاه، سلطان، شاهزاده، شهسوار و … در زمان نگارش اين آثار، يكي ديگر از مشخصه‎هاي اين قرائت، به‌كارگيري و بهره‎گيري از اين واژگان و تعابير دربارة امام حسين‌عليه‌السلام و خاندانش است. اگرچه بايد اذعان كرد كه معادل عربي برخي از اين واژگان و تعابير همانند مَلِك (=پادشاه) در قرآن  و متون روايي شيعه وارد شده است  كه بر اين اساس مي‌توان گفت كه كاربرد اين واژه و تعابير هم‌معنا و نزديك به آن، هميشه بار منفي نداشته، اما با توجه به تبليغ و ترويج باور « برخورداري شاهان صفوي از مقام معنوي و الهي همانند امامان‌عليهم‌السلام» و جا افتادن آن در ميان عامة مردم آن روزگار، به كار بردن واژگاني، مانند «شاهزاده» دربارة حضرت علي‌اكبر  وحضرت قاسم؛  «همايون» دربارة امام حسين‌عليه‌السلام،  حضرت عباس  و حضرت علي‌اكبر؛  «شهسوار»،  «شاه بي‌سپاه»،  «شاه مظلومان»،  «شاهنشاه محترم»،  «شاه محتشم»،  «شاه كربلا»،  پسر شاه عرب  دربارة امام حسين‌عليه‌السلام و...  حاكي از آن است كه اين تعابير و القاب در عصر صفويه و قاجار، از جايگاه و منزلت والايي برخوردار بوده تا جايي‌كه اين القاب، شايسته و زيبندة ائمه‌عليهم‌السلام و خاندان‌شان و به ويژه امام حسين‌عليه‌السلام و برخي از بني‌هاشم دانسته شده است. به نظر مي‌رسد كه استعمال و ترويج اين القاب و تعابير با برداشت حماسي ـ اسطوره‌اي كه لازمه‌اش بهره‌گيري از القاب و عناوين دهان پر كن و تشجيع كننده است، به گونه‌اي براي جبران و پوشش ادبيات ذليلانه و تعابير خوار كننده‌اي است كه در قرائت احساسي و تراژيك اين دوران، مرسوم بوده است.
5. به‌كارگيري نام‎ها و توصيف‎هاي خاص براي اسب‎ها، ابزار و ادوات و لباس‎هاي جنگي سپاهيان
از ديگر ويژگي‌هاي اين قرائت، به‌كار‌گيري نام‌ها و توصيف مدح‌گونه و حماسي ـ اسطوره‌اي اسب‎ها، ابزار و ادوات و لباس‎هاي جنگي سپاهيان، توسط برخي از مورخان و مقتل‌نويسان اين دوران است.  
زمينه‎‌ها و عوامل قرائت حماسي- اسطوره‌اي
اگر چه بررسي و دست‌يابي به زمينه‌ها، و عوامل ظهور چنين قرائت و برداشتي
از تاريخ عاشورا، به سبب نبود و فقر شواهد و قراين تاريخي، كاري بس
دشوار است، اما با مطالعه، تأمل و بررسي شرايط و اوضاع حاكم بر اين قرائت و نيز ويژگي‌ها و شاخص‌هاي اين قرائت، مي‌توان به زمينه‌ها، علل و عواملِ ذيل اشاره كرد: 
1. استعداد و ظرفيت واقعة عاشورا براي تحمل اين قرائت 
به نظر مي‌رسد يكي از زمينه‌ها و عوامل مهم شكل‌گيري اين قرائت، استعداد و تحمل اين واقعه براي چنين برداشتي است. وجود چنين ظرفيت و استعدادي، موجب شده تا برخي چيزهايي در قالب برداشت حماسي ـ اسطوره‌اي، به آن نسبت داده و بر آن تحميل كنند. يكي از اين نسبت‌ها، تفسير ناهمگون و برداشت نادرست از اخبار تاريخي كهن و معتبر دربارة شجا‎عت و دليري امام حسين‌عليه‌السلام و يارانش است. اگرچه بر اساس گزارش‌هاي معتبر تاريخي، يكي از مسلّمات تاريخ عاشورا، شجاعت، جنگاوري، قوت قلب امام‌عليه‌السلام و در يك كلام، روحية بالاي حماسي و سلحشوري امام‌عليه‌السلام، بني‌هاشم  و يارانش بوده است، اما بسياري از مورخان و مقتل‌نويسان عصر صفويه و قاجار براي تحريك و تشجيع احساساتِ خواننده و شنونده، با تفسير و برداشت نادرست از اين موضوع، به جعل اخبار و گزارش‌هاي نادرست يا نقل و اعتماد بر آنها، دربارة چگونگي به ميدان رفتن و جنگيدن امام حسين‌عليه‌السلام و يارانش، تعداد كشته‌ها به دست آنان و... پرداخته و به پندار خود، برداشت و تفسيري درست و واقع‌گرايانه از بُعد حماسي واقعة عاشورا ارائه كرده‌اند.
2. ارضاي حس كمال‌جويي و قهرمان پروري
از آنجا كه يكي از اموري كه در سرشت انسان نهفته است، حس كمال‌جويي و قهرمان طلبي است، برخي انسان‌ها از گذشته‌هاي دور، توجه و دلبستگي خاصي به انسان‎ها و به طور كلي موجوداتِ فوق العاده توانمند و بي‌عيب و نقص داشته‎اند، تا جايي كه با افسانه‌پردازي‎‎ها و اسطوره‌سازي‎ها دربارة آنها ـ كه در بيشتر موارد وجود خيالي داشته‎اند ـ خواسته‎اند حس غريزي و فطري خود را ارضا و اشباع كنند. واقعة عاشورا نيز به سبب ويژگي‎هاي منحصر به فردش (به‌ويژه بي‌بديل بودن شخصيت والا و برجستة رهبر آنكه بنابر باور شيعه، امام معصوم، نمونة انسان كامل است و از هرگونه عيب و كاستي و خطا و ناتواني، مبرّاست و همچنين صفات و خصايل والاي خاندان و يارانش)، از اين آفت، مصون نمانده و دربارة آن اينگونه قرائت و برداشت شده است.
به تعبير ديگر، اگرچه تاريخ انبيا و اولياي الهي، شهادت مظلومانة حضرت يحيي را در حافظة خود ثبت كرده و امام حسين‌عليه‌السلام در سيرِ قيام خود، در منازلِ متعدد، سرنوشت خود را به حضرت يحيي‌بن زكريا تشبيه كرده است ، اما در طول تاريخ اعتقاديِ بشر، هيچ رهبر الهي همانند امام حسين‌عليه‌السلام با اين خصا‌يص و ويژگي‌هاي الهي و رباني، اينچنين با اردوگاه كفر و باطل چالش و رويارويي نداشته و اينگونه با عزت و افتخار در راه صيانت از دين خدا، جان به جانان تسليم نكرده است. بر اين اساس و اينكه پيامبرصلي‌الله‌عليه‌وآله و امامان‌عليهم‌السلام، اسوة حسنه و الگوي كامل براي اقتدا و پيروي هستند، برخي مورّخان و مقتل‌نويسانِ عصر صفوي، در روايت و برداشتِ خود از قيام عاشورا، از امام حسين‌عليه‌السلام قهرماني بي‌بديل و برخوردار از سيمايي حماسي ـ اسطوره‌اي ساخته‌اند. بنابراين، تمايل ايرانيان ـ همانند ملل ديگر ـ به اسطوره‌سازي و افسانه‌سازي دربارة قهرمان‎هاي ملي و ديني، در راستاي ارضاي حس كمال‌جويي و قهرمان پروري، يكي از عوامل مهم برداشت و قرائت اسطوره‎اي ـ حماسي از واقعة عاشورا بوده است.
3. تأثير پذيري از ادبيات نقّالي و شاهنامه‌اي 
از ديگر عواملي كه مي‌توان به عنوان يكي از زمينه‌ها و عوامل اينگونه قرائت به آن توجه كرد، رواج حرفه و هنر نقالي و پرده خواني در دوران صفويه و قاجار است، زيرا موضوع و محور اين حرفه و هنر، روايت تصوير گونه و نمايشي از حكايات و داستان‌هاي ملي و مذهبي، از قبيل قصه‌هاي شاهنامه و تاريخ زندگي انبيا و اولياي الهي و امامان‌عليهم‌السلام و از جمله، اخبار واقعة عاشورا، به‌ويژه وقايع مربوط به ميدان رفتن و جنگيدن امام حسين‌عليه‌السلام و يارانش در روز عاشورا بوده كه به شيوة ادبيات حماسي شاهنامه و متون مشابه آن، روايت مي‌شده و گفته شده شاه اسماعيل صفوي خود مشوّق و مروّج اين حرفه و هنر بوده تا با اين ابزار تبليغيِ كارآمد و تأثيرگذار، مذهب شيعه را در ذهن و روح مردم رسوخ دهد. او به اين انگيزه، هفده سلسله را مأمور كرد تا در جاهاي مختلف و با لباس‌ها و شيوه‌هاي گوناگون از قبيل: مداحي ائمه‌عليهم‌السلام و خواندن شعر و سخنراني به اين مهم بپردازند كه اين ا‌مر سبب شد اين هنر به تدريج در جامعة آن روزگار رواج يابد.  البته نقالان حتي در نقل اشعار و داستان‌هاي شاهنامه، دخل و تصرف مي‌كردند و با آنكه ابتدا مدعي وفاداري به محتواي داستان بودند، اما اگر سؤال مي‌شد كه آيا آنان دقيقاً پاي‌بند هستند، مي‌گفتند كه به سبب كهنه بودن بخش‌هايي از داستان‌ها و پاسخ‌‌گويي به نياز شنوندگان و در نتيجه، استمرار جلب و جذب مخاطبان، بخش‌هايي از داستان را ‌عمداً و آگاهانه تغيير داده‌اند. آنان اين شيوه را در خواندن روضه نيز داشتند.  بر اين اساس به نظر مي‌رسد ترويج و سيطرة ادبيات نقالي در اين دوران، به‌ويژه عصر صفويه كه درون مايه و شيوة اصلي اجراي آن، سبك حماسي ـ اسطوره‌اي بوده است و با توجه به آنكه عمدة مخاطب آن تودة مردم بوده‌اند، مقتل‌نگاراني همانند كاشفي را بر آن داشته تا به عنوان استاد ادب پارسي در عصر خويش، بخش‌هايي از روايت واقعة عاشورا را در روضة الشهداء متأثر از چنين شرايطي، با نگاه حماسي ـ اسطوره‌اي (در كنار قرائت‌هاي ديگر) نگاشته و به خواننده و شنونده، القا كند.
افزون بر اين، يكي ديگر از علل رواج قرائت حماسي به شيوة نقالي را حضور نظاميان صفوي (قزلباشان) به عنوان بخشي از مخاطبان و مستمعان هنر نقالي در مجالس و محافل نقالي مي‌توان دانست، زيرا نقل برخي وقايع روز عاشورا در قالب روايت حماسي ـ اسطوره‌اي، نقش مهمي در حفظ روحية آمادگي نظا‌مي و جنگاوري قزلباشان داشت كه وظيفة‌‌شان شركت در جنگ‌ها و حفظ روحية جنگي و سلحشوري خود بود، از اينرو بعيد به نظر نمي‌رسد كه شاهان صفوي با به خدمت گرفتن چنين حرفه‌ و هنري، روحية جنگاوري و سلحشوري سپاهيان خود را هر چه بيشتر حفظ مي‌كردند.
با توجه به استمرار اين حرفه و هنر در عهد قاجار و كپي‌برداري برخي از گزارش‌هاي واقعة عاشورا از كتاب روضة الشهداء كاشفي توسط برخي راويان تاريخ عاشورا و مقتل‌نويسان همانند شريف كاشاني و نراقي، اينگونه ادبيات به مقاتل و نگاشته‌هاي عصر قاجار نيز راه يافت و تاريخ عاشورا با رويكرد حماسي ـ اسطوره‌اي حاكم در اين اعصار نيز گزارش شد. 
افزون بر اين، به نظر مي‌رسد در دهه‌هاي نخستين حكومت قاجار، يعني در مقطع جنگ‌هاي ايران و روس (1218 ـ 1228ق و1241 ـ 1243 ق)، به‌ويژه در دورة دوم جنگ (1241 ـ 1243ق) براي ترويج روحية حماسي و سلحشوري در مردم و در نتيجه، برانگيختن و بسيج آنان براي حضور در جبهة نبرد با دولت روس و تشويق و تحريص سربازان براي بهتر جنگيدن و دفاع از سرزمين‌ و بازپس‌گيري مناطق اشغالي، از اين قرائت بهره‌گيري لازم شده است، چنانكه جهانگيرميرزا در اين باره، گزارش كرده است:
در محرم 1242 قمري... در اردوگاه‌هاي جنگي، واقع در قفقاز، تكايا بسته شده و مراسم عزا برپا مي‌شد و لشكريان ايران تحت تأثير حماسة عاشورا، آمادة جان بازي مي‌شدند. چون ماه محرم داخل شد، براي تعزية سيدالشهداءعليه‌السلام تكايا بسته، علماي اعلام و مجتهديني چون جناب آخوند حاجي ملا محمد نراقي و جناب آخوند محمد دامغاني بعد از ذكر مصيبت حضرت سيدالشهداءعليه‌السلام، لشكريان منصور را به جهاد ترغيب فرموده، شوري در ميان لشكر مي‌انداختند و دسته‌دسته و فوج و فوج لشكريان اسلام، از مجلس وعظ برخاسته به خدمت نايب‌السلطنه عباس ميرزا آمده، اظهار شوق و تعهد يورش و بي‌باكي را از كشته شدن و كشتن مي‌كردند. 
4. همخواني و پشتيباني انديشة عرفاني وصوفيانه از اين قرائت
با توجه به رواج و شيوع انديشه و مكتب عرفان و تصوف از قرون پيش از عصر صفويه و استمرار آن در عصر صفويه و حتي سيطرة آن در دهه‌هاي آغازين اين حكومت و نيز استمرار آن در روزگار قاجار و پشتيباني ديرينة اين انديشه از افسانه‌ها و حماسه‌هاي ملي ايران، به نظر مي‌رسد وجود اين انديشه در دوران مورد بحث، در ترويج اين قرائت، بي‌تأثير نبوده است، زيرا از ديدگاه برخي نويسندگان معاصر چنين است: «‌‌‌‌‌‌بر خلاف علما، عرفا نه تنها افسانه‌ها و حماسه‌هاي ملي ايران قديم را طرد و نفي نمي‌كردند و آن تُرَّهات مجوس را ماية گمراهي و مكروه و حرام نمي‌دانستند، بلكه به آن توجه داشتند.»  بنابراين با توجه به آنكه عمدة طرح و ترويج اين قرائت ـ با ويژگي‌ها و مشخصه‌هايي كه بيان شد ـ در عصر صفويه توسط كاشفي صورت گرفته و او كتاب روضة الشهداء را بر مباني صوفيانه و عرفاني بنياد نهاده است، بيشتر مي‌توان به تأييد و حمايت اين قرائت از سوي انديشة عرفاني و صوفيانه پي برد چنانكه نگاه عرفاني عمان ساماني در گزارش واقعة عاشورا او را واداشته تا در برخي از گزارش‌هايش همانند توصيف ذوالجناح (نام نهاد شده براسب امام حسين‌عليه‌السلام) و شمشير حضرت، از روايت حماسي بهره جويد.
نكتة‌ بسيار مهمي كه در پايان اين نوشتار نبايد از نظر دور داشت آنكه
ممكن است گفته شود زمينه‌ها و عوامل ياد شده در اعصار پيش از صفويه كم
و بيش نيز وجود داشته است، اما چرا چنين قرائت و برداشتي از اين واقعه،
در آن دوران نشده يا دست كم، كم‌رنگ مطرح شده است؟ در پاسخ بايد گفت عوامل و زمينه‌هايي كه به آن پرداخته شد، نيازمند اوضاع و شرايطي همانند تشكيل دولت شيعي صفوي بوده تا بروز و نمود پيدا كنند. به تعبير ديگر، با تأسيس دولت صفوي و حمايت و ترويج گستردة حكومت از مراسم سوگواري و عزاداري امام حسين‌عليه‌السلام و در يك كلام از فرهنگ عاشورا ـ به دلايلي كه در جاي ديگر بايد به آن پرداخته شود ـ آن زمينه‌ها، استعدادها و عواملي كه به تدريج در بستر زمان براي ظهور چنين قرائت و برداشتي فراهم شده بود، در اين دوره، زمينة بروز و فعليت پيدا كرده و در قالب قرائت حماسي ـ اسطوره‌اي، نمود يافت. 
به تعبير سوم، اگرچه عاملي همانند حس قهرمان‌پرستي ملي در دوران پيش از صفويه نمي‌تواند قابل انكار باشد، اما در اين دوران با الگو قرار گفتن اميرالمؤمنين‌عليه‌السلام و امامان ديگر به عنوان رهبر و مقتداي حقيقي و القاي تفكر نمايندگي امام دوازدهم‌عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف و مستظهر بودن به پشتيباني خدا و معصومان‌عليهم‌السلام توسط دولت صفوي،  قهرمانان ملي، در سيماي قهرمانان مذهبي ظهور كردند، به ويژه آنكه اميرالمؤمنين‌عليه‌السلام در توانمندي رزمي و جنگاوري در دوران پيامبرصلي‌الله‌عليه‌وآله و دوران خلافت‌‌ خويش، سرآمد قهرمانان ايراني و ملي و حتي جهان بوده است. همچنين اگرچه فرجام زندگي فرزند اميرالمؤمنين‌عليه‌السلام، يعني امام حسين‌عليه‌السلام با شهادت رقم خورد، اما او نيز همانند پدر بزرگوارش و نيز ديگر مردان بني‌هاشم، به‌ويژه حضرت عباس و حضرت علي اكبر، در جنگاوري و سلحشوري، سرآمد عصر خود بوده‌اند. بر اين اساس، دولت صفوي، مذهب تشيع امامي را عاملي براي هويت بخشيدن به ايرانيان قرار داد. 
5. جبران و تضعيف گزارش‌هاي ذلت آميز در قرائت تراژيك و احساسي
به نظر مي‌رسد يكي ديگر از عواملي كه سبب پيدايش و ترويج قرائت حماسي ـ با برداشت و معناي رايج در اين دوران ـ شده است، جبران گزارش انفعالي و روايت ذلت آميز در قرائت احساسي و عاطفي است. به تعبير ديگر، مقتل‌نويسان و گزارشگران تاريخ عاشورا براي اينكه از يك سو چنين واقعه‌اي با آن همه وقايع دلخراش، براي شنوندگان و خوانندگان باور‌‌پذير باشد و از سوي ديگر، اين شبهه در ذهن آنان ايجاد نشود كه امام حسين‌عليه‌السلام و خاندانش با آن منزلت و جايگاه و آن شجاعت و سلحشوري، چگونه ممكن است پذيراي چنين رفتارهاي تحقيرآميز و توهين آميزي از سوي سپاه دشمن شوند؟ و چرا برخي از درخواست‌هاي ذلت بار از سوي آنان مطرح شده است؟ رويكرد حماسي را نيز در كنار و مكمل رويكرد احساسي وتراژيك، مطرح كرده‌اند تا ضمن آنكه اين قرائت، از جهاتي بر بُعد حزن برانگيز روايت تاريخ عاشورا نيز بيفزايد، از جهاتي ديگر، جنبه‌هاي انفعالي و منفي قرائت احسا‌سي را تحت‌الشعاع قرار داده و به گونه‌اي تضعيف و كم رنگ كند. بر اين اساس، برخي مقتل‌نويسان، آمار افسانه‌اي از كشته‌هاي سپاه عمر سعد توسط امام‌عليه‌السلام و مردان بني‌هاشم ارائه كرده‌اند و شيوة نبرد و كشتن افراد دشمن توسط امام‌عليه‌السلام و يارانش را افسانه‌گونه، گزارش و توصيف كرده يا القاب و عناوين مربوط به شاهان و حاكمان را به امام‌عليه‌السلام و خاندانش داده‌اند.
نتيجه
آنچه از اين پژوهش به دست آمد اين است كه اگر چه حماسه و شجاعت يكي ديگر از ابعاد مهم واقعة عاشورا‌ست، اما در دوران مورد بحث، برداشت و تفسير خاصي از اين موضوع شده و بر اساس اين برداشت، اخبار و گزارش‌هاي نادرست و غيرمعتبر دربارة اين واقعه، در مقاتل و منابع تاريخ عاشوراي اين دوران، راه يافته است كه قابل شناسايي و پالايش است. 
همچنين به نظر مي‌رسد قرائت و رويكرد حماسي ـ اسطوره‌اي به واقعة عاشورا و رهبر آن، عمدتاً معلول شكوفايي حماسة مذهبي در عصر صفويه بود، زيرا شاهان صفوي براي تثبيت و ترويج مباني و باورهاي اعتقادي شيعه در جامعه، به اين نتيجه رسيدند كه مليت را در قالب مذهب بنگرند و تمام صفات فوق بشري را كه به قهرمانان حماسي ـ اسطوره‌اي و سپس تاريخي نسبت مي‌دادند، در قهرمان مذهبي كه همانند امام حسين‌عليه‌السلام انسان الهي بودند، مجسم سازند و حتي قهرمانان اسطوره‌اي و تاريخي را در قهرمان مذهبي، فاني نمايند.