تاريخ اسلام در آينه پژوهش

سال هشتم، شماره سوم، پاییز و زمستان 1390، 7 ـ 34
Tārikh dar Āyene-ye Pazhuhesh, Vol.8, No.3, Fall & Winter 2011-12

ناصر انطیقه چی*
نعمت الله صفری فروشانی**

چکیده

پس از تشکیل اولین دولت شیعی، یعنی علویان طبرستان در ایران در قرن سوم هجری، دولت های بزرگ شیعی دیگری، همچون آل بویه، و فاطمیان و آل حمدان در قرن چهارم هجری شکل گرفت. این دولت ها، در گسترش تعالیم شیعه امامیه، اسماعیلیه و گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی، به خصوص آشکار کردن مظاهر شیعه در ایران، عراق و شمال افریقا نقش غیرقابل انکاری ایفا کردند. در عین حال، این دولت ها با اینکه معاصر دولت عباسی بودند که در اوج ضعف خود بود، ولی هرگز نتوانستند امپراطوری بزرگ شیعی را به وجود آورند و همواره برای گسترش قلمرو خود با یکدیگر در  رقابت و نزاع بودند. گرچه می توان در منابع تاریخی از تعامل اندک آنان سخن راند، این مقاله با رویکرد تحلیل اسنادی، به تفصیل به روابط دولت های شیعی قرن چهارم هجری پرداخته است.

کلیدواژه ها: دولت، شیعه، ارتباط، قرن چهارم، آل بویه، فاطمیان، حمدانیان.

* دانشجوی دکتری تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی دانشگاه معارف اسلامی قم            nanteghechi@yahoo.com

** استادیار جامعة المصطفی العالمیه قم.                                                       emam_history@yahoo.com

دریافت: 1/8/1390 ـ پذیرش: 20/1/1391

مقدمه

با توجه به اهمیت زیاد قرن های چهارم و پنجم هجری در فرهنگ و تمدن اسلامی و تأسیس دولت های مختلف شیعه در این دوران، بررسی روابط سیاسی و فرهنگی آنها امری ضروری به نظر می رسد. بدین منظور در ابتدا لازم است به واکاوی مفاهیمی مانند ارتباط، دولت و شیعه پرداخته، سپس مسئله تحقیق مطرح شود.

واژه ارتباط در لغت¹ به معنای مواصلت کردن و... است. این لغت در اصطلاح به تنهایی کاربردی ندارد و آن را به صورت اضافه و ترکیبی به کار می برند، مانند روابط اجتماعی، روابط عمومی و.... در حقوق بین الملل مراد از آن، ارتباط میان دو یا چند کشور است که همان روابط بین الملل است و روابط سیاسی، اقتصادی، نظامی، فرهنگی و اجتماعی را در بر می گیرد.²

کلمه دولت در زبان فارسی کاربرد های بسیاری دارد که گاهی به معنای «ثروت و مال» و «مال اکتسابی و موروثی» به کار رفته³ و گاهی هم در اصطلاح سیاسی امروزه به معنای گروه وزیران، حکومت، هیئت حاکمه، قوه مجریه و... به کار می رود.⁴ معادل کلمه دولت در زبان انگلیسی state است که معناهای مختلفی را برای آن گفته اند.⁵ بر اساس تعریف هایی که از دولت ارائه شده است می توان گفت که دولت باید چهار رکن اساسی داشته باشد که با نبود هر یک از آنها دولت نیز نخواهد بود. آن چهار رکن عبارت اند از: جمعیت، سرزمین، حاکمیت و استقلال. البته این تعریف مشهور از دولت به صورت صددرصد با حکومت های شیعه در قرن چهارم مطابقت ندارد، چرا که فقط دولت فاطمی مصر تمامی ارکان دولت را به این معنا داشته است، اما دولت های آل بویه و حمدانیان که در پژوهش حاضر به آنها پرداخته می شود، حکوت های نیمه مستقل بوده و مشروعیت خودشان را از خلیفه عباسی گرفته و بر فراز منبرها و آغاز سخنرانی ها نام خلیفه عباسی را می بردند، گرچه نظر خلیفه در امور اجرایی در این عصر پذیرفته نمی شد و اهمیتی نداشت. به هر حال، دولت در این عصر و در این پژوهش به معنای حکومت و سلسله ای از حاکمان است که قدرت را در منطقه ای خاص به دست داشته و بر امور آن مسلط بودند.

اما شیعه، در لغت عربی برای آن معناهای متعددی ارائه شده است: کسانی که بر امر واحدی اجتماع نموده اند، گروه، یاران و پیروان شخصی.⁶

برخی⁷ شیعه را در اصطلاح چنین تعریف کرده اند:

این واژه اختصاصاً در مورد فرد و یا افرادی به کار می رود که دوستدار علی(ع) و فرزندان او هستند و به امامت آنها اعتقاد دارند تا آنجا که اگر واژه شیعه بدون قید و شرط اضافی به کار رود و قرینه ای در کار نباشد، اذهان به چنان افرادی منصرف می شود که قایل به امامت امامان یاد شده (اثنی عشریه) هستند.

شهرستانی⁸ نیز در تعریف شیعه چنین گفته است:

شیعه کسانی هستند که به طور خاص، امام علی(ع) را پیروی می کنند و قایل به امامت و خلافت ایشان، هم از لحاظ نص و هم از حیث وصیت، چه به صورت آشکار و چه به صورت مخفی و پنهان هستند.

برخی دیگر از مورخان معاصر⁹ نیز گونه های مختلف و دسته بندی خاصی از شیعه ارائه داده وآن را به شیعه عراقی، معتزلی، غالی، شیعه به معنای دوستی با اهل بیت(ع)، شیعه اعتقادی و... تقسیم کرده اند و در خصوص تاریخچه این واژه بیان می دارند که قدیم ترین سندی که این واژه به همراه کلمه خاصه در برابر عامه در آن به کار رفته، نامه ای است که شیعیان کوفه به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی بعد از شهادت امام حسن(ع) به منظور تسلیت شهادت آن حضرت به امام حسین(ع) می نویسند.¹⁰

اما مراد ما از شیعه در این پژوهش، اعم از شیعه امامی، زیدی و اسماعیلی است و با تعریفی که مرحوم شهرستانی بیان نموده است مطابقت دارد. البته در خصوص تشیع هر یک از دولت های شیعه صحبت خواهد شد.

سؤال اصلی در این پژوهش این است که رابطه دولت های بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری چگونه بوده است؟

پاسخ به این سؤال با بررسی روابط دولت های بزرگ شیعه در این قرن به دست می آید. در اینجا به گوشه هایی از این روابط که در لابه لای گزارش های تاریخی و در منابع اصلی بیان شده است، پرداخته می شود.

آل بویه

یکی از بهترین دوران های شیعه از نظر شرایط سیاسی ـ فرهنگی، قرن چهارم و پنجم هجری است، زیرا خاندان بویه (320-477 ق) که مذهب شیعه داشتند،¹¹ در دستگاه حکومت عباسی از نفوذ و اقتدار زیادی بهره مند بودند.¹² فرزندان بویه به نام های علی، حسن و احمد که قبلاً در فارس حکومت می‏کردند، در زمان المستکفی‏ به سال 334 ق وارد بغداد شده، به مقرحکومت راه یافته و با تکریم خلیفه روبه رو شده و به ترتیب لقب های عمادالدوله، رکن الدوله و معزالدوله را یافتند. احمد معزالدوله که منصب امیرالامرایی را داشت، چنان اقتداری به دست آورد که حتی برای المستکفی حقوق و مقرری تعیین کرد. به دستور وی در روز عاشورا بازارها تعطیل و مراسم سوگواری برای امام حسین(ع) بر پا شد.¹³ همچنین مراسم عید غدیر با شکوه بسیار انجام شد.¹⁴ خلاصه آنکه آل بویه در ترویج مذهب امامیه اثناعشری اهتمام بسیار ورزیدند.

به شیخ مفید (متوفای 413 ق)، متکلم نامدار امامیه در این زمان، احترام بسیار می شد و مسجد «براثا» در منطقه کرخ بغداد به وی اختصاص داشت که در آنجا علاوه بر اقامه نماز و موعظه، به تعلیم و تدریس می‏پرداخت. وی در پرتو موقعیت ویژه‏ای که از جنبه‏های علمی و اجتماعی داشت، توانست فرقه های مختلف شیعه را انسجام بخشیده، آرا و عقاید شیعه را تحکیم و ترویج کند.

نسب آل بویه

آل بویه مانند بسیاری از مدعیان استقلال و فرمانروایی بر ایران، خود را از نواده ساسانیان دانسته اند.¹⁵ حمدالله مستوفی در باره نسب آل بویه چنین می نویسد:

پادشاهان دیلمان؛ به تخصیص آل بویه؛ هفده تن، مدت ملکشان صد و بیست وهفت سال و از خاندان ساسانی (بهرام گور) می باشند و بعضی از دیلمان گویند که از تخم دیلم بن ضبّه اند.¹⁶

علی اصغر فقیهی نویسنده کتاب تاریخ آل بویه می گوید:

ظاهر امر این است که نخستین کسی که برای فرزندان بویه نسب ساخته است و آنها را به سلاطین ساسانی رسانیده است ابو اسحاق صابی (دارای مذهب صابئی) کاتب زبر دست و کم نظیر آل بویه است که در کتاب خود به نام التاجی گفته است که عضدالدوله در جست وجو از نسب خود برآمد و در این باره به مهلّبی، وزیر معزالدوله نامه نوشت. مهلبی از سالخوردگان دیلم و موبدان و وجوه مردم ایران تحقیق کرد، همه نوشتند و تأیید کردند که نسب او به ساسانیان می رسد. همین نوشته صابی را دیگران، همچون فارابی و ماکولا از کتاب التاجی نقل کرده اند و قلقشندی نسب آل بویه را به یزدگرد می رساند و مقریزی هم جد اعلای آنها را بهرام گور دانسته است.¹⁷ اما برخی در اینکه نسب آل بویه به پادشاهان ساسانی می رسد تردید کرده اند و آن را ساختگی دانسته اند، همچون فارابی در آثار الباقیه و ابن خلدون در العبر.¹⁸

مذهب آل بویه

برخی معتقدند که هنوز نمی توان در باره عقاید مذهبی آل بویه به روشنی اظهار نظر کرد.¹⁹ طبق گفته مقدسی در قرن چهارم هجری مردم نواحی دیلم، شیعه و بیشترِ مردم ناحیه گیل، سنی مذهب بوده اند.²⁰ آنچه مسلم است بسیاری از دیلمیان بر دین خود باقی بوده اند تا اینکه به گفته مسعودی²¹ در آغاز قرن چهارم به وسیله حسن بن علی بن محمد بن علی بن حسن بن علی بن ابی طالب(ع) ملقب به اطروش، به اسلام دعوت شدند.

به طور کلی در خصوص مذهب آل بویه سه نظریه وجود دارد:

1. شیعه زیدی بوده اند.²²

2. شیعه امامی (اثنی عشری) بوده اند.²³

3. در ابتدا شیعه زیدی بوده، ولی بعد شیعه امامی شدند. این نظریه را کامل مصطفی شیبی در کتاب تشیع و تصوف²⁴ با استناد به نقلی از بیرونی بیان کرده است. ایشان گزارشی را در این باره از ابن بابویه قمی آورده است. او می گوید: تاج الروساء ابن ابی السعداء صیروری از علمای امامیه بوده است. وی از رشید مازندرانی و او از پدرش نقل کرده است که تاج الروساء کسی بود که آل بویه را به جرگه شیعیان وارد کرد. به هر تقدیر در اینکه آل بویه شیعه بوده اند، اختلافی وجود ندارد و تنها اختلاف در نوع تشیع آنان است و با توجه به شواهد و دلایل موجود، از جمله مطلبی که از شیبی نقل شد، و نیز شواهد و دلایلی که در ادامه آورده می شود، می توان نتیجه گرفت که غالب امیران آل بویه، بلکه تمام آنان گرایش شیعه امامیه داشته اند. اما شواهد و دلایل مبنی بر مذهب امامیه آل بویه عبارت اند از:

1. صاحب کتاب تاریخ حبیب السیر می نویسد: «شیخ مفید مورد اکرام عضد الدوله بود و عضدالدوله پیوسته ملازمتش می نمود».²⁵

2. اینکه گفته شده است دیلمیان غالباً به وسیله ناصر اطروش، داعی و امام معروف زیدیه در طبرستان، اسلام و تشیع را پذیرفته اند، دلیل بر زیدی بودن آنان نیست، زیرا فرزندان خود اطروش هم بر خلاف او شیعه امامی بوده اند.²⁶ گرچه برخی معتقدند که حتی خود اطروش نیز امامی بوده است.²⁷

3. کتیبه ای که در تخت جمشید به دستور عضد الدوله نوشته شده است، اسامی دوازده امام معصوم دارد.²⁸

4. ابن جوزی در المنتظم²⁹ حادثه ای را نقل کرده است مبنی بر اینکه سلطان محمود غزنوی وقتی به ری رفت وارد حرمسرای مجد الدوله شد و دید که بیش از پنجاه زن آزاد در آنجاست و وقتی از او سؤال کرد که چه کسی اجازه این کار را به تو می دهد، گفته است: اینان زنان من و فرزندانشان فرزندان من هستند و رسم اسلاف من (آل بویه) بر همین جاری بوده است. این داستان در صورت صحت، بر تشیع امامی آل بویه دلالت دارد، زیرا فقط امامیه قائل به ازدواج متعه هستند.

5. قاضی نورالله شوشتری می گوید:³⁰ معز الدوله مرجع فقهی خود را ابن جنید (از فقهای امامیه) قرار داده بود.

6. شیخ صدوق قائل به امامی بودن رکن الدوله و اعتقاد او به امام زمان? است.³¹

7. برتولد اشپولر نیز گفته است: «آل بویه از ابتدای امر، شیعه دوازده امامی بودند و تا آخر نیز به عقیده خود وفادار ماندند».³²

فاطمیان

طبق گزارش مقریزی³³ اولین بار خلیفه فاطمی، عبیدالله المهدی در ذی حجه سال 290 در سجلماسه (مغرب اقصی) دعوت خود را آشکار کرد و در سال 297 ق دولت خود را در شمال افریقا (افریقیه یا مغرب اوسط)³⁴ تشکیل داد و تا سال 357 ق به مدت 65 سال به تحکیم قدرت و جنگ و درگیری با مخالفان خود پرداختند.

در سال 357 ق کافور اخشیدی³⁵ درگذشت³⁶ و اوضاع مصر آشفته شد و فاطمیان از این آشفتگی استفاده کرده و جوهر صِقلی (سیسیلی)³⁷ سردار معروف خود را به سوی مصر فرستادند و او در 358 ق³⁸ مصر را فتح کرد. المعز فاطمی (341-365 ق) پس از چهار سال از فتح مصر وارد آنجا شد. و از این زمان، مرحله دوم دولت فاطمی آغاز شد.³⁹ فاطمیان اما نتوانستند قلمرو حکومتی خود را در سرزمین های شرقی جهان اسلام در آن سوی شام گسترش داده و به هدف بزرگ خود، یعنی اتحاد دنیای اسلام زیر نظر یک خلافت بزرگ شیعی به رهبری خلیفه فاطمی، دست یابند. البته هدف دیگر آنها، یعنی نفوذ مذهبی در مناطق یاد شده، با فعالیت های داعیان اسماعیلی تا حدود زیادی به وقوع پیوست.

دوره دوم فاطمیان از ورود المعز فاطمی به مصر(362 ق) تا مرگ خلیفه المستنصر (487 ق) ادامه داشت که 125 سال به طول انجامید. این دوره، اوج شکوه و قدرت فاطمیان شمرده می شود. در عین حال، دوران افول فاطمیان در اواخر خلافت المستنصر با این واقعه آغاز شد که در سال441 ق معز بن بادیس صنهاجی امیر افریقیه به نام بنی عباس خطبه خواند⁴⁰ و در سال 464 ق با واقعه ای به نام «کوم الریش» ادامه یافت.⁴¹

 دوره سوم خلافت فاطمیان که به «عصر وزرا» معروف است، بعد از المستنصر (427-487 ق) شروع می شود و در مدت نه سال، چهل وزیر، دولت را به دست گرفتند.⁴² در نهایت، دولت فاطمیان پس از 268 سال خلافت در سال 565 ق توسط صلاح الدین ایوبی ساقط شد.⁴³

نسب فاطمیان

صنهاجی نویسنده کتاب تاریخ فاطمیان می گوید:

مردم در نسب عبیدالله به حسین بن علی(ع) اختلاف نظر دارند؛ گروهی ادعای او را تصدیق کرده و گروهی دیگر ادعای او را مبنی بر انتسابش به حسین بن علی(ع) رد کرده و آنچه به خود نسبت داده، نپذیرفته اند و پیوسته بین مردم در این خصوص اختلاف است. آنچه او ادعا می کند این است که او عبیدالله پسر احمد، پسر حسین، پسر محمد، پسر اسماعیل، پسر جعفر، پسر محمد، پسر علی زین العابدین پسر حسین، پسر علی بن ابی طالب - رضی الله عنهم- می باشد. و اما در خصوص آنچه برخی مردم در باره عبیدالله ادعا کرده اند، دلیلی دیده نمی شود و بررسی این موضوع هم نیازی ندارد.⁴⁴

چنان که از سخنان صنهاجی مشخص است ایشان نسب فاطمیان را به ائمه معصومان(ع) تأیید کرده است. اما باید گفت که عباسیان جنگ تبلیغاتی شدیدی در بغداد علیه فاطمیان برپا کردند، از جمله این مبارزه های تبلیغاتی فتوانامه هایی بود که از سوی بزرگان اهل تسنن علیه شیعیان صادر می شد. در این فتوانامه ها آمده بود که شیعه، منکر انتساب فاطمیان به اهل بیت است.

متن شهادت نامه ای که در عهد فاطمی ها از سوی عباسیان به منظور مخدوش ساختن نسب آنان تنظیم شد، در کتاب تاریخ جهان گشای جوینی چنین آمده است:

این چیزی است که گواهان بر آن شهادت داده اند که معد بن اسماعیل حاکم مصر، همان معد بن اسماعیل عبدالرحمن بن سعید است و اینان به دیصان بن سعد الدین، بنیان گذار دیصانیه منسوبند. سعد الدین یاد شده به مغرب رفته و خود را عبیدالله می خواند و مهدی لقب می دهد. این سرکش حاکم بر مصر، یعنی «منصور» ملقب به حاکم، پسر نزار بن معد بن اسماعیل بن عبدالرحمن بن سعید است. پیشینیانِ ملعون وی همه نجس و پلید و دروغگو و خارج از دین هستند و هیچ نسبی از میان فرزندان علی بن ابی طالب- رضوان الله تعالی علیه-... و این سرکش حاکم بر مصر و پیشینیانش همه کافر، فاسق، زندیق، ملحد و تارک احکام دین و سد راه اسلام هستند و به مذهب دوگانه پرستی و مجوسیت اعتقاد دارند. اینان حدود را تعطیل و نوامیس را هتک کرده اند... ⁴⁵

این شهادت نامه در ربیع الاول سال 402 هجری نوشته شد و شماری از شریفان علوی، مثل سید مرتضی و سید رضی موسوی و گروهی دیگر از علویان و نیز از فقیهان صاحب اعتبار، شیخ ابوحامد اسفراینی، ابو محسن قدوری، قاضی القضات محمد بن احمد و ابوعبدالله بیضاوی آن را امضا کرده اند.

مقریزی در دو کتاب خود، یعنی الخطط و اتعاظ الحنفاء به این اتهام های عباسیان علیه فاطمیان و منسوب کردن آنان به یهود و مجوس، پاسخ داده و در دفاع از فاطمیان در کتاب الخطط چنین می گوید:

اینها گفته هایی است که اگر انصاف بدهی، ساختگی بودنشان برایت روشن می شود، در حالی که شمار فرزندان علی در این دوره، بسیار زیاد است و میان شیعیان دارای قدر و منزلت هستند، چه انگیزه ای وجود دارد که از آنها روی برگردانند و دنبال یهود و مجوس راه بیفتند!؟ چنین کاری را هیچ کس نمی کند، هر چند که در نهایت نادانی و فرومایگی باشد. تشکیک در نسب فاطمیان به وسیله عباسیان هنگامی مطرح شد که در برابرشان احساس ضعف می کردند. قاضیان، انتساب فاطمیان را به اهل بیت منتفی دانسته، بزرگانی، چون سید رضی و سید مرتضی (دو شریف علوی) و ابوحامد اسفراینی در اجتماع بزرگی که در سال 402 ق و در دوران القادر بالله تشکیل شد، آنان (قاضیان) را تأیید کردند. شهادت این عده بر اساس اقوال مشهور و شایعات میان بغدادی های پیرو بنی عباس بود که در نسب فاطمیان طعن وارد می کردند و به علویان دشنام می دادند. از همان آغاز دولتشان نسبت به آنها بنای بدرفتاری گذاشته بودند. متأسفانه اخباریان و اهل تاریخ نیز این سخنان را همان طور که شنیده بودند، بی هیچ تدبر و اندیشه ای نقل کرده اند.⁴⁶

در تأیید سخنان مقریزی مبنی بر اینکه تاریخ نویسان قولی را که عباسیان در طعن نسب فاطمیان به علویان نسبت داده و سپس آن را شهرت بخشیدند، می توان به شعری از سید رضی اشاره کرد که در تأیید نسب دولت فاطمیان سروده است. این شعر در کتاب الفخری چنین بیان شده است:⁴⁷

من که زبانی برنده داشته و از پذیرفتن ستم ننگ دارم، هرگز با خواری در جایی بسر نمی برم. اباء و حمیت من مرا همچون مرغان بلند پرواز از ستم کشی دور می سازد. در دیار دشمن به من ستم روا می شود، حال آنکه خلیفه ای علوی در مصر وجود دارد. در آن هنگام که بیگانگان حق مرا پایمال می کنند کسی خلیفه است که پدرش، پدر من و خویشانش، خویشان من اند. سرور همه مردم یعنی، محمد(ص) و علی(ع) ریشه مرا با ریشه او به هم پیوسته است. در آن محیط، خواری من، عزت، و در آن سرزمین، تشنه کامی من همچون سیرآبی است.

محمود عباس عقاد نیز ضمن بیان این شعر البته ـ با کمی تغییر ـ می گوید:⁴⁹ هنگامی که خلیفه(عباسی) این شعر را شنید کسی را در پی شریف ابواحمد موسوی، پدر شریف رضی فرستاد و از او گله کرد و پدر رضی هم در خصوص شعر از سید رضی سؤال کرد، ولی او انکار کرد و گفت: این شعر از من نیست. در نهایت چون پدر رضی قسم خورد که اگر اعتذار نامه ای با خط خود به خلیفه عباسی، القادر ننویسد او از آن شهر خواهد رفت، از این رو سیدرضی مجبور شد که با خط خود در حضور همگان تکذیب نامه کذایی را بنویسد که آن شعر از او نیست.⁵⁰

همچنین مقریزی در کتاب اتعاظ الحنفاء ابتدا با روش علمی، اقوال کسانی را که به نسب آنان طعن زده اند، مانند ابن ندیم و ابن رزام نقل کرده و سپس اقوال مورخان دیگری را که مؤید نسب خلفای فاطمی هستند، بیان نموده و در پایان این بحث براهین خود را برای تأیید نسب خلفای فاطمی به ائمه اطهار بیان کرده است.⁵¹

ابن خلدون نیز در العبر از نسب و سیادت عبیدالله المهدی، بنیان گذار دولت فاطمی دفاع کرده، در باره نسب او چنین می گوید:

عبید الله المهدی بن محمد الحبیب بن جعفر المصدق بن محمد المکتوم بن اسماعیل الامام ابن جعفر الصادق. برخی در این نسب‏نامه، تردید کرده‏اند، ولی نامه معتضد به ابن الاغلب به قیروان و ابن مدرار به سلجماسه، آن را اثبات می‏نماید و نیز شعر شریف الرضی⁵²و⁵³

ایشان در جای دیگر نیز در دفاع از نسب فاطمیان می گوید:

و اعتباری به قول کسانی که این نسب را انکار کرده‏اند چون مردم قیروان و دیگران نیست. همچنین آن محضری هم که در ایام القادر باللّه در بغداد نوشتند و در نسب ایشان طعن کردند، و اعلام ائمه بر آن شهادت دادند بی اعتبار است.⁵⁴

مذهب فاطمیان

فرقه مذهبی فاطمیان، اسماعیلیه مبارکیه است.⁵⁵ زیرا فرقه اسماعیلیه به دو دسته «اسماعیلیه خالصه» و «اسماعیلیه مبارکیه» تقسیم می شوند. اسماعیلیه خالصه معتقد شدند که چون امامت اسماعیل از طرف پدر، ثابت است و امام، جز حق چیزی نمی گوید پس معلوم می شود اسماعیل در حقیقت، نمرده و «قائم» اوست. اسماعیلیه مبارکیه معتقد است که پس از اسماعیل، محمد بن اسماعیل توسط امام صادق(ع) به امامت منصوب شد، این فرقه به مناسبت آن «مبارک» که از موالی اسماعیل بن جعفر بود به اسماعیلیه مبارکیه شهرت یافته اند.⁵⁶

مرحوم مظفر، علیرغم شهرت در تاریخ مبنی بر عقیده اسماعیلی فاطمیون، معتقد است آثار فاطمیون حاکی از امامی بودن مذهب فاطمیون است. ایشان در این خصوص چنین گفته است:

آنچه میان ارباب سیره و تاریخ شهرت دارد ـ اما برای ما مسلم نیست، – این است که فاطمیون بر مذهب و عقیده اسماعیلی بوده اند.... اگر بخواهیم ادله ای بر انتساب فاطمیون به مذهب اثنی عشریه اقامه کنیم سخن گسترده ای در اختیار داریم، اگرچه تصور این مطلب که آنان اسماعیلی مذهب بودند خالی از وجه تاریخی نیست، اما آثار فاطمیون که حاکی از امامی بودن آنهاست پدیدارتر و گویاتر می باشد.⁵⁷

البته ایشان در کتاب تاریخ شیعه هیچ اشاره ای به آثاری که مدعی است مذهب امامی بودن فاطمیون را ثابت می کند ندارد.

حمدانیان

حمدانیان یکی از دولت های شیعی امامیه⁵⁸ بودند که به مدت صد سال (292ـ393ق) در مناطق موصل و حلب حکومتی نیمه مستقل داشته و در دوران ضعف حکومت عباسی به همراه دولت های آل بویه و فاطمیان حضور داشتند. خلیفه عباسی (مکتفی) در سال 292 ق حاکمیت موصل و اطراف آن را به ابوالهیجاء عبدالله بن حمدان بن حمدان تغلبی داد.⁵⁹

ابوالهیجاء در منطقه موصل جنگ هایی با مخالفان خود داشت⁶⁰ که بر همه آنها غلبه کرد و در نهایت، منطقه موصل را به یکی از فرزندانش به نام حسن که به ناصرالدوله مشهور بود، سپرد.⁶¹ فرزند دیگر ابوالهیجاء که علی نام داشت و به سیف الدوله معروف بود، در حلب در سال 332 ق حکومت تشکیل داد.⁶² یکی از محققان تاریخ درباره اهمیت این دولت چنین گفته است:

اهمیت این دولت تنها در این نهفته نیست که یکی از چندین دولت کوچک است که در دوران ضعف قدرت مرکزی و تباه شدن هیبت عباسیان ظاهر شد و نه فقط از این لحاظ که دولت حمدانی مرکز مهمی از مراکز پرتو افشانی فرهنگی و جاذبه فکری در آن دوره درخشان تمدنی از دولت اسلامی است، بلکه به این سبب است که دولت حمدانی از معدود دولت های اسلامی مستقل و کوچکی است که به حساب خلافت عباسی برپا شد و به سد استواری در برابر یورش بیزانس (روم شرقی) که بیت المقدس را هدف قرار داده بود، تبدیل شد.⁶³

ناصرالدوله حمدانی پس از به قدرت رسیدن به گسترش نفوذ خود در منطقه جزیره وتصرف بغداد پرداخت. او گرچه مدت کوتاهی بر بغداد مسلط شد، اما نتوانست تسلط خود را استمرار بخشد و خیلی زود شکست خورد.

مذهب حمدانیان

چنانکه گفته شد و شهرت دارد حمدانیان مذهب تشیع داشته اند. شواهد شیعه امامی بودن آنها را می توان در موارد زیر بیان کرد:

1. مرحوم مظفر درباره ناصر الدوله می گوید:⁶⁴ «مقامش بدانجا رسید که شیخ محمد (محمد بن محمد بن نعمان، شیخ مفید) برای او کتابی در امامت تألیف کرد».

2. قاضی نورالله شوشتری در مجالس المؤمنین به تشیع حسن بن عبدالله، ملقب به ناصر الدوله و سلسله او و اینکه او از شاگردان شیخ مفید بوده، اشاره دارد و اظهار می دارد که در تشیع آل حمدان و اشتهار آنها به تشیع، شک نیست.⁶⁵

3. یاقوت حموی نیز می گوید: «فقها در حلب طبق مذهب امامیه فتوا می دادند».⁶⁶

نسب حمدانیان

ظاهراً نسب حمدانیان به ربیعه، پسر نزار از عدنانیان می رسد.⁶⁷ فیصل سامر فصل کاملی از کتاب خود را به نام دولت حمدانیان به نسب حمدانیان اختصاص داده و اقوال مختلفی را در این خصوص بیان کرده است. ایشان می گوید:

دلایل زیادی بر صحت انتساب حمدانیان بر «تغلب» در دست ما هست و در این مورد با توجه به اقوال مورخان معتبر، همچون طبری، ابن اثیر، ابن مسکویه، تنوخی، ابن شداد و ابن ظافر می توانیم شواهدی بیاوریم که نشان می دهد حمدانیان از یک اصل عربی جریان یافته اند. ⁶⁸

رابطه آل بویه و حمدانیان

در خصوص رابطه این دو دولت شیعی امامی باید گفت که به رغم یکی بودن مذهب رسمی در این دولت ها میان آنان اختلاف زیادی بوده و همواره رابطه آنها خصمانه بوده است.

روابط میان این دو خاندان شیعی را می توان به دو دوره مجزا و متمایز از هم تقسیم کرد:

دوره نخست، دوره معزالدوله و فرزندش بختیار،

دوره دوم، دوره عضدالدوله و حاکمان بعدی.

در دوره اول، حاکمیت حمدانیان بر جزیره و شام پذیرفه شده بود و آل بویه به فکر تسلط بر این اراضی نبودند. گرچه معزالدوله چندین بار توانست ناصر الدوله را شکست دهد، ولی هر بار از درِ آشتی و صلح در آمد و به بغداد بازگشت و دلیل این کار معزالدوله نیز عدم استحکام پایه های حکومت آل بویه از طرفی، و مقتدر بودن حمدانیان برای حفاظت از سرحدات شام از سوی دیگر بود، از این رو امور سرحدات شام را به عهده سیف الدوله حمدانی گذاشته و حتی از وی درخواست مالیات هم نکردند.⁶⁹

حمدانیان از زمان ابوالهیجا پدر ناصر الدوله تقریباً در جزیره استقلال داشته و در امور بغداد نیز دخالت می کردند و یک بار هم ناصر الدوله به بغداد دست یافت و منصب امیر الامرایی را از آنِ خود کرد.⁷⁰

بختیار، پسر معزالدوله نیز در برابر بنی حمدان سیاست منفعت جویی را در پیش گرفت و با توجه به درگیری پسران ناصر الدوله گاهی طرف ابوتغلب را رعایت می کرد، و چون منافع مهم تری را در نزدیکی با حمدان، رقیب ابوتغلب می دید، به سوی او متمایل شده و تعهداتش را در برابر ابوتغلب به فراموشی می سپرد.⁷¹

چنانکه بیان شد، روابط حاکمان آل بویه با حمدانیان همواره خصمانه بوده، گرچه در آغاز تسلط آل بویه بر بغداد و پس از چندین درگیری گاهی میان ناصرالدوله حمدانی و معزالدوله صلح نامه هایی نوشته می شد.

ابن خلدون درباره علت بروز اولین درگیری میان ناصرالدوله حمدانی و معزالدوله بویهی در سال 334 ق⁷² چنین بیان داشته است: «چون معز الدولة بن بویه به هنگام استیلایش بر بغداد المستکفی را خلع کرد، ناصر الدوله به خشم آمد و از موصل روانه عراق گردید، معز الدوله نیز سرداران خود را به مقابله فرستاد.»

در این گزارش، ناصر الدوله آغازگر جنگ معرفی شده است، در حالی که مسکویه در گزارش خود چنین بیان می دارد که معزالدوله لشکری را به سوی موصل فرستاد و جنگ میان آنان در منطقه عکبرا صورت گرفت.⁷³ معزالدوله خود نیز به همراه المطیع خلیفه عباسی به عکبرا رفت.⁷⁴ ناصرالدوله عدم حضور دشمن را در بغداد غنیمت شمرد و برادرش ابوالعطاف جبیر بن عبدالله بن حمدان را برای تصرف آنجا روانه کرد. او با کمک ابوجعفر بن شیرزاد که در بغداد پنهان شده و از پناهگاه بیرون آمده بود، وارد بغداد شده و به نام ناصرالدوله در بغداد حکومت برقرار کردند. خود ناصرالدوله نیز بلافاصله وارد بغداد شد.⁷⁵

گرچه ناصر الدوله بر بغداد مسلط شد و حتی نام خلیفه عباسی (المطیع) را از خطبه انداخت،⁷⁶ اما جنگ میان او و معزالدوله به پایان نرسید و جنگ در بغداد ادامه پیدا کرد و در نهایت، ناصرالدوله از معزالدوله شکست خورد و فرار کرد⁷⁷ و معزالدوله بر بغداد مسلط شد. پس از آن، میان آن دو صلح نامه ای تدوین شد که بر اساس آن مقرر گردید که ناصرالدوله در برابر تسلط بر منطقه تکریت در شمال عراق و منطقه مصر و شام، مالیاتی به بغداد، مرکز خلافت عباسی بپرازد.⁷⁸

گرچه صلح نامه ای میان ناصرالدوله و معزالدوله امضا شده بود، اما به سبب کارشکنی های ناصرالدوله و عدم پرداخت مالیات و مقرری تعیین شده، درگیری هایی در سال های 337⁷⁹ و347 ق به وقوع پیوست که در جنگ اخیر با کمک و شفاعت سیف الدوله مجدداً صلح نامه ای امضا شد که البته این صلح نامه میان معزالدوله و سیف الدوله از طرف ناصر الدوله برقرار شد، زیرا معزالدوله از صادر کردن فرمان به نام ناصر الدوله خودداری می کرد. بر اساس این صلح نامه، مقرر شد که سالانه مبلغ 000/000/90 درهم به معزالدوله پرداخت شود. بدین ترتیب، ناصرالدوله مجدداً به قلمرو خود بازگشت.⁸⁰ معزالدوله در سال 352 ق به سبب نقض صلح نامه توسط ناصرالدوله به موصل لشگرکشی کرده، به طور رسمی ناصرالدوله را عزل و پسر او ابوتغلب را جانشین وی کرد.⁸¹

درگیری بین آل بویه به فرماندهی عضدالدوله و حمدانیان به فرماندهی ابوتغلب حمدانی ادامه یافت. در این درگیری ها سرانجام عضدالدوله موفق شد قلعه های حمدانیان را تصرف کند. وی پس از فتح منطقه جزیره و نظم بخشیدن به این منطقه، سال 368 ق به بغداد بازگشت.⁸²

اختلاف میان فرزندان ناصرالدوله و کشمکش آنان بر سر قدرت، از جمله اسباب تباهی سلطه ایشان در موصل بود، با این حال سقوط حمدانیان در موصل به معنای ناپدید شدن آنان از صحنه تاریخ نیست، زیرا دولت آنان تا اواخر قرن چهارم هجری در حلب بر پا بود.⁸³

با مطالعه تاریخ روشن می شود که آل بویه آنجا که سیاست یا خوی مال اندوزی آنها اقتضا می کرد بر شیعیان قلمرو خود یا حاکمان مدعی تشیع هم می تاختند، چنان که عضد الدوله رئیس علویان عراق، محمد بن یحیی علوی حسینی را گرفت و یک میلیون دینار از اموال او را مصادره کرد.⁸⁴ همچنین ابو احمد حسینی موسوی، پدر شریف رضی و برادر او ابوعبدالله را در بند کرده، به شیراز فرستاد.⁸⁵

رابطه حمدانیان و فاطمیان

دولت فاطمیان هر چند شیعه (اسماعیلیه) بود، اما روابط خوبی با حمدانیان نداشت. آنها تلاش می کردند که بخش جنوبی شام را تصرف کنند و به این امر دست یافتند. آنها پس از احساس ضعف امیران حمدانی و سلطه غلامان بر امور، دست اندازی به شمال سوریه را آغاز کردند و سرانجام سیادت فاطمیان در آن منطقه در روزگار سعیدالدوله کامل شد.⁸⁶

به نظر می آید که حمدانیان نخست، کوشش داشتند که فاطمیان را طرف دار خود سازند، از این رو آمادگی خود را برای کمک به جوهر صقلی برای فتح مصر اظهار کردند.⁸⁷ جوهر در این مورد با معز فاطمی مکاتبه کرد اما او وی را از هم پیمانی و حتی مبادله پیام با حمدانیان نهی کرد. همچنین از اینکه یکی از هم پیمانان مجال ریاستی بیابند تا در قلمرو فاطمیان صاحب حکومتی شوند، بر حذر داشت. نامه معز فاطمی با این عبارت ها پایان می یابد:

بنی حمدان به سه چیز که گردش عالم بر آن است، تظاهر می کنند و هیچ یک را ندارند: یکی، «دین» است که از آن بی نصیب اند، دیگر، «کرَم» است که هیچ کدامشان در راه خدا بخشش نمی کنند، سوم، «شجاعت» است که شجاعت ایشان برای دنیا است و نه آخرت. پس، از اینکه بر ایشان تکیه کنی بر حذر باش.⁸⁸

در هر صورت، به سبب نفوذ روز افزون فاطمیان در بلاد شام، حمدانیان بر سلطه خود بر جزیره ترسیده و خیلی زود به رویارویی با فاطمیان کشیده شده و در دشمنی خود با فاطمیان از شورش قرمطیان در شام بر ضد فاطمیان حمایت کردند.⁸⁹ نتیجه اینکه فاطمیان مجال هرگونه فرصتی را از چنگ حمدانیان برای ابراز دوستی بیرون آورده و حمدانیان ناچار از دشمنی با فاطمیان بوده و برای حفظ سرزمین تحت سلطه خود، حتی از روم طلب کمک کرده و با یاری کردن شورشیان قرمطی به مخالفت با دولت فاطمیان پرداختند.⁹⁰

 از مطالعه تاریخ حمدانیان با فاطمیان چنین نتیجه حاصل می شود که هیچ تعامل مثبتی بین این دو دولت شیعی هم عصر وجود نداشته و هر یک از آنها همواره در پی فرصتی برای دست اندازی به سرزمین های دیگری بوده است.⁹¹

روابط آل بویه و فاطمیان

روابط سیاسی و مذهبی آل بویه و فاطمیان را می توان در دو دوره بررسی کرد:⁹²

دوره اول، در زمان استحکام و اقتدار دولت آل بویه که بیشتر عصر معزالدوله (320- 356ق) و عضدالدوله (338- 372ق) است.

دوره دوم، هم بعد از مرگ عضدالدوله (372ق) تا پایان حکومت آل بویه (447ق) را شامل می شود که دوران ضعف آل بویه است. در این دوره، پیوند سیاسی که عضدالدوله میان ایران و عراق برقرار کرده بود به سبب اختلافات و درگیری های داخلی از بین رفت و آل بویه به چند گروه تقسیم شدند که این امر باعث ضعف آنان و قدرت یابی مجدد خلافت عباسی و به حداقل رسیدن نفوذ آل بویه در دستگاه خلافت عباسی شد.

گرچه گاهی روابط میان این دولت ها در دوره اول آل بویه دوستانه به نظر می رسد، اما رابطه آنان در هر دو دوره، به ویژه در امور سیاسی، بیشتر خصمانه بوده تا دوستانه، خصوصاً در دوره دوم که دوره ضعف آل بویه است، رفتار های حکومت فاطمی بیانگر دشمنی میان این دو حکومت است.

در عصر معزالدوله (320ـ356ق) داعیان اسماعیلی که از طرف فاطمیان فرستاده می شدند، در بیشتر شهر های بین النهرین فعالیت داشته و کتاب های ایشان به طور گسترده ای رواج داشته است، اما این فعالیت وسیع در سال 356 ق رو به ضعف نهاد و کتاب های اسماعیلیه در بغداد کمیاب شد.⁹³

در مقطع کوتاهی میان عزیز بالله خلیفه فاطمی و عضدالدوله حاکم بغداد، در سال 369ق تلاش هایی برای صلح و دوستی انجام پذیرفت و پس از ارسال سفیرانی از طرف خلیفه فاطمی، عضدالدوله نیز سفیرانی برای خلیفه فاطمی اعزام کرد که حاکی از همکاری آنها برای جنگ بر ضد روم شرقی است. البته این روابط ادامه نیافت تا جایی که برخی حتی همان ارتباط اندک را ناشی از فریبکاری امیر بویهی دانسته اند.⁹⁴ گرچه متون تاریخی هم عصر آنان، مانند: تجارب الامم مسکویه چیزی از محتوای پیام ها بیان نکرده اند، اما ابن تَغری بَردی متن کامل آن را چنین آورده است:

... پیام تو به حضرت امیرالمومنین به وسیله پیک مخصوص تو رسید. در این پیام، مراتب اخلاص، دوستی و معرفت تو به حقیقت امامت امیرالمؤمنین، خلیفه فاطمی، و عشق تو به پدران هدایت گر و راهنمای او ادا شده است و امیرالمؤمنین از شنیدن آن خشنود گردید. خلیفه می­داند تو از حق عدول نخواهی کرد. البته تو می­دانی که بر مرزهای مسلمین چه می­گذرد؛ خرابی شام، ناتوانی مردم و گرانی قیمت ها. امیرالمؤمنین شخصاً عازم مرزهای مسلمین خواهد شد و تو را به زودی با نوشته­هایی با خبرخواهد نمود. خداوند به تو جهاد فی سبیل الله عطا نماید.⁹⁵

از متن نامه خلیفه فاطمی مشخص می شود که این نامه در پاسخ نامه ای است که ابتدا عضدالدوله برای خلیفه فاطمی نوشته است. اما از متن نامه اول عضدالدوله چیزی در منابع تاریخی نیامده است. عضدالدوله پاسخ این نامه خلیفه فاطمی را داده و در آن نامه به فضل اهل بیت و این که عزیز فاطمی از ذرّیه آن خاندان پاک است، اقرار کرده و اطاعت خود را از خلیفه اعلام نموده است. ⁹⁶ این نامه­ها در حضور خلیفه عباسی خوانده می شد.⁹⁷ ابن جوزی و ابن عماد حنبلی آورده اند که فرستادگانی بین خلیفه فاطمی و امیر آل بویه رد و بدل می شد و جواب آنها با حسن نیت همراه بود، ولی به هیچ پیامی اشاره نکرده اند.⁹⁸

ناگفته نماند که ابن تغری بردی از پاسخ نامه ای که عضدالدوله داده، ابراز تعجب
نموده و در اینکه عضدالدوله نسب خاندان فاطمی را تأیید کرده باشد، شک می کرده و
بیان می دارد که در صورت صحیح بودن، باید آن را نشانه ضعف آل بویه در برابر
فاطمیان دانست.⁹⁹

از طرف دیگر، شواهدی وجود دارد که بیان گر رابطه خصمانه آل بویه و فاطمیان در دوره اول عصر آل بویه است که مهم ترین آنها عبارت است از:

1. معاهده ای میان بختیار و عضدالدوله انجام گرفته است که براساس آن از بختیار خواسته شده است تا به سوی شام رود و در پرچم های خود اسم عضدالدوله را حک کند، و این در حالی است که شام در آن زمان تحت سلطه فاطمیان بوده است و این اقدام به منزله دشمنی با فاطمیان شمرده می شود.¹⁰⁰

2. عضدالدوله از پیروزی فاطمیان بر بحرین جلوگیری کرد.¹⁰¹

3. عضدالدوله تلاش های زیادی کرد تا سلطه عباسیان بر مکه و مدینه پس از
تسلط فاطمیان بر آنجا اعاده شود و این خود نمونه بارز دشمنی عضدالدوله با
خلفای فاطمی است.¹⁰²

4. قرامطه¹⁰³ در 360ق از حمایت عزّالدوله دیلمی (356- 367ق) و ابوتغلب حَمدانی (م 369ق) در موصل بهره مند شدند.¹⁰⁴

5. الپتکین از دست عضدالدوله فرار کرد، ولی پس از آن، به رغم دشمنی و جنگ با فاطمی ها، به اسارت خلیفه فاطمی در آمد، اما چون او یکی از مخالفان عضدالدوله بود با احترام و اکرام خلیفه فاطمی رو به رو شد. گرچه بعد ها به علت کینه توزی های یعقوب بن یوسف بن کلّس به وسیله او مسموم و کشته شد.¹⁰⁵

6. مهم ترین دلیل بر دشمنی میان عضدالدوله و خلیفه فاطمی این است که وی به حمله به مصر و بازپس گیری آن تصمیم داشته است. این مطلب را بغدادی در یکی از کتاب های خود چنین بیان می کند:

ابوشجاع فنا خسرو بن بویه بر آن شد که آهنگ مصر کند و آن کشور را از چنگ باطنیه بیرون آرد، از این رو بر درفش های سیاه خود نوشت:

بسم الله الرحمن الرحیم، الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی محمد خاتم النیین، الطائع لله امیر المؤمنین ادخلوا مصر ان شاء الله آمنین». و چون به عزم رفتن به مصر سوی چادرها که برای لشگریان او زده بودند، بیرون شد، ناگهان مرگ او را فرو گرفت و درگذشت.¹⁰⁶

اما چنان که پیش از این هم بیان شد، روابط سیاسی آل بویه و فاطمیان در دوره دوم آل بویه، یعنی پس از مرگ عضدالدوله تا پایان حکمرانی آل بویه، به طور کامل خصمانه بوده است و شواهدی وجود دارد که دولت فاطمی به تمامی کسانی که به هر دلیلی از دولت آل بویه ناراضی بوده و به خدمت فاطمیان رسیده بودند، پناه داده و به آنها احترام کردند تا شاید در مواقع ضروری علیه آل بویه به کار گرفته شوند. نمونه هایی از شواهد تاریخی که بر رابطه خصمانه در این دوره دلالت دارد به شرح زیر است:

1. شُکرالخادم، غلام مورد اعتماد عضدالدوله، در زمان شرف الدوله ابوالفوارس شیر ذیل( 376 ق) در حالی که اجازه رفتن به حج را از امیر آل­بویه گرفته بود، قصد قاهره کرده، و به نزد فاطمیان رفت.¹⁰⁷

2. در سال 401ق در زمان خلافت قادر عباسی و امیرالامرایی بهاءالدوله (379- 403 ق) شخصی به نام قرواش بن مقلّد، امیر بنی عقیل در قلمرو خودش که شهر موصل، انبار، مدائن و کوفه بود، به نام خلیفه فاطمی خطبه خواند که موجب نگرانی و واکنش قادر عباسی شد و بهاءالدوله نیز به حمایت از خلیفه عباسی پرداخت و عمیدالجیوش را به جنگ با قرواش فرستاد، ولی قبل از جنگ، قرواش عذرخواهی کرد و دوباره به نام خلیفه عباسی خطبه خواند.¹⁰⁸

اقدامات مذهبی در دولت آل بویه و فاطمیان

شیعه امامیه در دوران آل بویه، به خوبی رشد کرد، به طوری که اصول اعتقادی آن را بزرگانی، همچون کلینی (م 329ق)، ابن بابویه (م 381ق) شیخ مفید (م 413ق) فعّال و تدوین کردند و حدود همین سال ها بود که غیبت کبرای حضرت مهدی? در (329 ق) اتفاق افتاد و این موضوع از مباحث شایع مجالس و محافل دینی و مذهبی شده بود. بنابر این، پیش برد اهداف شیعی در عصر آل­بویه امری ممکن به نظر می رسید.

اما از طرف دیگر، به قدرت رسیدن آل بویه نزاع های مذهبی را که پیش از این نیز به وجود آمده بود شدیدتر کرد و به ناآرامی های زیادی منجر شد.¹⁰⁹ بیشترین ناآرامی های مذهبی در منطقه شیعه نشین کرخِ¹¹⁰ بغداد بین شیعیان و اهل سنت روی داد. گزارش این حوادث را مورخانی، مثل ابن جوزی و ابن اثیر در ذکر وقایع آن سال­ها به ثبت رسانده اند. از طرفی، اهالی عراق و خصوصاً بغداد و حتی سپاهیان ترک که بعضاً تحت امر آل­بویه قرار داشتند، سُنّی مذهب بودند، بنابر این، آل بویه برای جلوگیری از ناآرامی­ها مجبور بودند تا میان ایشان سیاست آشتی اعتقادی را در پی بگیرند. آنان حتی در چند مورد فقیهان و دانشمندان علوی را تبعید کردند.¹¹¹

مُعزّالدوله گرچه درصدد ایجاد آشتی میان مذاهب شیعه و سنی بود، ولی در عمل، تمامی رسوم شیعه را تأیید می کرد. در سال 351 ق بر سردرِ تمامی مساجد این عبارت­ها نوشته شد:

لعنت خدا بر معاویه پسر ابوسفیان، لعنت بر کسی که فدک را از فاطمه(س) غصب نمود، و لعنت بر کسی که مانع دفن جسد امام مجتبی(ع) در کنار قبر جدّش رسول خدا گردید، و کسی که ابوذر را نفی بلد نمود، و عباس را از شورا بیرون نمود.

معزالدوله از این اقدام منع نکرد، ولی وقتی که متوجه شد عامه اهل سنت عصبانی شده و آن نوشته را شبانه پاک کرده اند، به پیشنهاد مهلّبی دستور داد که شعار را تغییر داده و بنویسند: «لعن الله الظالمین لآل رسول الله صلّی الله علیه و سلّم من الأولین و الآخرین؛ خداوند ظلم کنندگان به خاندان رسول الله(ص) را از اولین و آخرین لعنت کند.»

و همچنین معزالدوله تأکید کرد که به اسم معاویه در لعنت، تصریح شود.¹¹²

از سال 352ق مراسم سوگواری بر امام حسین(ع) در روز عاشورا آشکارا انجام می‏یافت و این مراسم تا انقراض آل بویه، مخصوصاً در محله کرخ بغداد در اغلب سال ها برقرار می‏شد وگاهی واکنش سنیان، به ویژه حنابله را برمی‏انگیخت. در این سال با دستور مُعزّالدوله نخستین بار مراسم یادبود عاشورای حسین بن علی(ع) با عزاداری عمومی برگزار شد، مغازه ها تعطیل و خرید و فروش در بازار ممنوع گردید و زنان با گیسوان آشفته، چهره­های سیاه کرده به صورت گروهی حرکت کرده و بر سر و روی خود می­زدند و به علت کثرت شیعیان، اهل سنت ممانعتی نمی­کردند.¹¹³ در هیجدهم ذی حجه در همین سال نیز شیعیان بغداد به فرمان معزّالدوله مراسم یادبود غدیر خم را جشن گرفتند و زیارت مرقد امام کاظم و امام جواد(ع) مرسوم شد.¹¹⁴ اهل سنت هم در مقابل مراسم عزاداری روز عاشورا و جشن عید غدیر، هشت روز پس از عاشورا، برای مصعب بن زبیر مراسم سوگواری برپا کرده و هشت روز پس از عید غدیر نیز به مناسبت ورود پیامبر(ص) و ابوبکر به غار ثور، جشنی برپا داشتند.¹¹⁵

در همین زمان ها بود که دولت فاطمیان در مصر نیز به تبلیغات گسترده شیعی دست زدند.¹¹⁶ جوهر صقلی در 359 ق مقرر کرد تا ذکر «حَیّ علی خیر العمل» در اذان مساجد مصر گفته شود. این امر در 360 ق در مساجد شام نیز تحقق یافت.¹¹⁷ در سال 366 ق، عزاداری روز عاشورا نیز در مصر و شام مرسوم گردید.¹¹⁸ همچنین جوهر صقلی دستور داده بود که بعد از خطبه های نماز جمعه، بر محمد مصطفی، علی مرتضی، فاطمه زهرا، حسن، حسین و ائمه طاهرین(ع) صلوات نثار شود.¹¹⁹ در همین سال در مکه و مدینه به نام مُعزّ فاطمی، خطبه خوانده شد و خطبه عباسیان منع گردید.¹²⁰ به رغم حمایت های دولت آل بویه از برگزاری مراسم عزاداری و جشن های شیعیان، گاهی برخی از وزیران آنان از انجام مراسم عاشورا ممانعت به عمل می آوردند که مهم ترین آن جلوگیری از انجام مراسم عاشورا توسط ابوالحسن بن معلم از وزرای بهاءالدوله (379- 403ق)، است و این درحالی بود که مراسم عاشورا حدود سی سال قبل از آن بدون هیچ مزاحمتی انجام می شد. البته اقدام این وزیر با عکس العمل شدید سپاهیان بهاءالدوله رو به رو شد. آنها به بهاءالدوله هشدار دادند که باید وی (ابن معلم) را به آنها تسلیم کند و اظهار داشتند: ای بهاءالدوله! برای بقای خودت یا بقای ابن معلم تصمیم بگیر. سپس بهاءالدوله وی را به ایشان تسلیم کرد و آنها او و دستیارانش را کشتند.¹²¹

قدرت یافتن غزنویان و فتوحات محمود غزنوی (421ـ388ق) سبب شد که خلیفه عباسی القادر، دست وی را در قتل یا حبس قرامطه، اسماعیلیه، معتزله، شیعه، جهمیه و مشبهه باز گذارد و به او لعن آنها را بر فراز منابر خراسان اجازه داد.¹²² فاطمیان نیز در مقابل این اقدامات دولت عباسی و محمود غزنوی، در مصر به تعقیب اهل تسنن پرداخته، تمامی فقهای مالکی را از مصر اخراج کردند.¹²³

القائم بأمر الله (422ـ467 ق) نیز برای احیای سنت، سیاست پدر را در پیش گرفت. به دستور او، اعتقادنامه قادری مجدداً در حضور علما و فقها قرائت شد و همه ائمه سلف به رعایت آن اصول ملزم شدند. در 444 ق قائم در جلسه ای مانند پدرش قادر عباسی، به لعن و طعن فاطمیان پرداخت.¹²⁴ به وجود آمدن چنین حوادثی با ضعف آل­بویه، پس از مرگ عضدالدوله، ارتباط مستقیم داشت، زیرا اقتدار امیران بویهی و تسلط مطلق آنان بر خلیفه عباسی تا زمان خلیفه القادر ادامه داشت، اما از زمان القادر کم کم قدرت مادی و معنوی از دست رفته آنان در حال احیا بود. القادر از غیبت طولانی بهاءالدوله از بغداد که برای دست­یابی به حکومت فارس صورت گرفته بود، سود جست و به تدریج اقداماتی برای احیا و تثبیت مقام معنوی خلافت انجام داد. القادر بالله ابتدا پسرش، ابوالفضل محمد را با لقب غالب بالله به ولی عهدی انتخاب کرد و حجاج خراسان و بزرگان عراق را بر این انتخاب، گواه گرفت. این رسم مدت ها بود که به سبب ضعف خلفا رعایت نمی شد و امرای بویه، جانشین خلیفه را تعیین می کردند. بهاءالدوله تلاش می کرد امور بغداد را در کنترل داشته باشد، از این رو در سال 394 ق احمد موسوی را بار دیگر به مقام نقابت علویان، قاضی القضاتی و امیر حجاج منصوب کرد و دیوان مظالم را نیز بر عهده او گذاشت. پس از آنکه فرمان بهاءالدوله از شیراز به بغداد رسید، خلیفه، به جز مقام قاضی القضاتی، بقیه مناصب را تأیید کرد که این مخالفت، شروع ضعف امیران آل بویه و اولین نشانه های احیای قدرت معنوی خلیفه عباسی بود.¹²⁵

ضعف سیاسی آل بویه تا زمان آخرین امیر بویهی، ملک رحیم همچنان ادامه داشت و در زمان وی به اوج خود رسید، به طوری که خلیفه عباسی القائم توانست قدرت از دست رفته عباسیان را دوباره به دست آورده، در نهایت با تبعید بساسیری از فرماندهان ملک رحیم، قدرت امیر بویهی را کاهش داده و راه را برای طغرل سلجوقی گشود. نتیجه اینکه بغداد در 447ق به تصرف سلجوقیان در آمد و حکومت آل بویه به پایان رسید.

نتیجه گیری

دولت‏های مستقل شیعی در قرن چهارم، فرصت مناسبی در تسلط بر تمامی جهان اسلامی را داشتند، چرا که فاطمیان بر شمال افریقا و مصر حکم می‏راندند و حمدانیان در شمال و شمال غرب عراق تا حلب و دمشق، حاکمیت داشته وآل بویه بر عراق و بخش‏های وسیعی از ایران حکومت می‏کردند. بنابر این، اتحاد آنها می‏توانست جهان اسلام را به طور کامل در اختیار این مذهب قرار دهد، اما به علت اختلافات موجود میان دولت‏های شیعه، مانند نوع عقاید شیعی هر گروه و از همه مهم تر قدرت طلبی و حق حاکمیت هر یک برای خود، این فرصت بزرگ را از شیعه گرفت.

در بررسی دولت های شیعه در قرن چهارم هجری، آشکار می شود که به جز رابطه بسیار اندک بین آل بویه و فاطمیان در یک مقطع کوتاه، در موارد دیگر هیچ گونه تعامل مثبتی، خصوصاً سیاسی بین سه دولت مقتدر هم عصر شیعه وجود نداشته است و زمامداران این دولت ها در پی منافع شخصی خود بوده و حس قدرت طلبی آنان باعث شده که اغلب در حال درگیری و نزاع با یکدیگر به سر برند. و این امری است که در میان همه دولتهای شیعی آن روزگار به صورت قاعده محتومی در آمده بود، چنان که دولتمردان نه تنها در مقابل دِگر اندیشان از یکدیگر حمایتی به عمل نمی آوردند که در درون خود نیز اختلافاتی داشته اند که در نهایت موجب ضعف و سقوط دولت های شیعی در مقابل رقبای آنان شد.

پی نوشت ها:

¹. علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، ذیل واژه ی ارتباط.

². آلن بیرو، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه باقر ساروخانی، ص 191.

³. علی اکبر دهخدا، همان، ذیل واژه دولت.

⁴. همان.

⁵. داریوش آشوری، دانشنامه سیاسی، ص 162.

⁶. ابن منظور، لسان العرب، ج8، ص 188.

⁷. محمدحسین مظفر، تاریخ شیعه، ترجمه محمد باقر حجتی، ص33.

⁸. محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل والنحل، ص118.

⁹. رسول جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ج 1، ص19.

¹⁰. همان.

¹¹. در خصوص مذهب آل بویه در ادامه بحث خواهد شد.

¹². این نفوذ در دوره اول آل بویه یعنی از زمان معزالدوله تا پایان حکومت عضدالدوله زیاد بوده و در دوره دوم یعنی پس از مرگ عضدالدوله تا سقوط آل بویه در بغداد(447ق) به دلیل درگیری های از نفوذ امیران آل بویه در دستگاه عباسی کاسته شد.

¹³. عبدالرحمن بن خلدون، العبر، تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبد المحمد آیتى، ج2، ص 658، شمس الدین محمد بن احمد الذهبى، تاریخ الاسلام، ج26، ص 11.

¹⁴. محمد بن عبدالملک همدانی، تکمله تاریخ الطبری، ج1، ص 187.

¹⁵. عزت الله نوذری، تاریخ اجتماعی ایران از آغاز تا مشروطیت، ص 175.

¹⁶. حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، ص 408.

¹⁷. علی اصغر فقیهی، تاریخ آل بویه، ص 15.

¹⁸. همان ص 16.

¹⁹. صادق سجادی، آل بویه، دائرةالمعارف بزرگ اسلام، ج1 ص640.

²⁰. محمد بن احمد مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ص 367.

²¹. علی بن الحسین مسعودی، مروج الذهب، ج3، ص 373.

²². علی بن الحسین بن طاووس، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، ص 147.

²³. عبدالرحمن ابن جوزی، المنتظم، ج 15 ص 157؛ اسماعیل بن عمر ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج11، ص328؛ یوسف ابن تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک المصر والقاهره، ج2، ص307 و ج4ص14.

²⁴. کامل مصطفی شیبی، تشیع و تصوف، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص41ـ42.

²⁵. ابن همام الحسینی خواند میر، تاریخ حبیب السیر، ج2 ص 309.

²⁶. حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، ص 416.

²⁷. سیداحمد رضا خضری، تاریخ تشیع، ج2 ص 64.

²⁸. جوئل کرمر، احیای فرهنگی در عهد آل­بویه، ترجمه سعید حنایی کاشانی، ص 82.

²⁹. عبد الرحمن ابن جوزی، همان، ج15 ص 194. 196.

³⁰. قاضی نور الله، شوشتری، مجالس المومنین، ج1، ص 439.

³¹. محمد بن علی صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ص52؛ قاضی نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، ص 454.

³². برتولد اشپولر، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه جواد فلاطوری، ج1، ص 363.

³³. احمد بن علی مقریزی، اتعاظ الحنفاء، ج1، ص 65ـ66.

³⁴. به سرزمین لیبی مشتمل بر دو ناحیه بَرقه و طرابلس و سرزمین تونس اطلاق می شود: حسین قرچانلو، جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی، ص 238.

³⁵. اخشیدیان زیر نظر دولت عباسی بودند و در مصر خطبه به نام ایشان می خواندند.

³⁶. محمد صنهاجی، اخبار ملوک بنی عبید و سیرتهم، ترجمه حجت الله جودکی، (تاریخ فاطمیان)، ص 64.

³⁷. جوهر، برده ای رومی از سیسیل بود. محمد صنهاجی، همان، ص 65.

³⁸. همان.

³⁹. همان، ص 69.

⁴⁰. محمد بن علی مقریزی، اتعاظ الحنفاء، ج1، ص214؛ محمد صنهاجی، همان، ص95.

⁴¹. این واقعه میان ترکان و مغربی ها صورت گرفت و در یک روز 12هزار نفر مردند و 4 سال این فتنه طول کشید (محمد صنهاجی، همان.)

⁴². برای اطلاع از دلایل دیگر افول فاطمیان ر.ک: همان، ص96 ـ 100.

⁴³. همان، ص118.

⁴⁴. همان، ص22.

⁴⁵. محمد جوینی، تاریخ جهان گشای جوینی، ج 3، ص 177. 175.

⁴⁶. محمد بن علی مقریزی، الخطط المقریزیه، ج 2، ص 21، به بعد فصل «ذکر ما قیل فی نسب الخلفاء الفاطمیین».

⁴⁷. محمد بن علی بن طقطقی، تاریخ فخری، ترجمه محمد وحید گلپایگانی، ص 359- 358.

⁴⁸. جلال الدین محمدبن محمد مولوی، مثنوی معنوی، دفتر پنجم، ص 765ـ 767 / محمود بیهقی، دائرةالمعارف بزرگ سبزوار، ج 3، ص 271.

⁴⁹. محمود عباس عقاد، فاطمةالزهرا و الفاطمیون، ترجمه سیدمحمد ثقفی، ص 154.

⁵⁰. همان ص، 156.

⁵¹. احمد بن علی مقریزیری، اتعاظ الحنفاء، ج1، ص38.

⁵². منظور همان شعری است که از سید رضی نقل شد.

⁵³. عبدالرحمن ابن خلدون، همان، ج2، ص560.

⁵⁴. همان، ج3، ص42.

⁵⁵. سیداحمدرضا، خضری، همان، ج2، ص 83.

⁵⁶. حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعه، ص 61 و62.

⁵⁷. محمدحسین مظفر، همان، ص277- 276.

⁵⁸. در این خصوص در ادامه سخن گفته شده است.

⁵⁹. عبدالرحمن ابن خلدون، ج2، ص553.

⁶⁰. همان.

⁶¹. همان، ص601.

⁶². همان، ج3، ص333.

⁶³. فیصل سامر، دولت حمدانیان، ترجمه علیرضا ذکاوتی، ص 11.

⁶⁴. محمدحسین مظفر، همان، ص 178 و 223.

⁶⁵. قاضی نور الله شوشتری، همان، ج 2، ص 314.

⁶⁶. یاقوت حموى، معجم البلدان، ج2، ص 283.

⁶⁷. حمدان عبدالمجید الکبیسی، القائد سیف الدوله الحمدانی، ص 11.

⁶⁸. فیصل سامر، همان ص 34.

⁶⁹. همان، ص 233.

⁷⁰. عزالدین ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 8، ص 479.

⁷¹. ابوعلى مسکویه، تجارب الامم، ج 6، ص364.

⁷².عبدالرحمن بن خلدون، همان، ج3، ص333.

⁷³. ابو على مسکویه، همان، ج 6، ص121.

⁷⁴. همان.

⁷⁵. ابو على مسکویه، همان، ج6، ص 122.

⁷⁶. همان.

⁷⁷. ابو على مسکویه، همان، ج 6، ص125.

⁷⁸. همان، ص 139.

⁷⁹. فیصل سامر، همان، ص 148.

⁸⁰. ابو على مسکویه، همان، ج 6، ص214.

⁸¹. فیصل سامر، همان، ص142.

⁸². ابو على مسکویه، همان، ج6، ص 445.

⁸³. فیصل سامر، همان، ص 12.

⁸⁴. محمد بن احمد ذهبی، العبر، ج 2، ص 179.

⁸⁵. عزالدین بن اثیر، همان، ج 8، ص 710.

⁸⁶. فیصل سامر، همان، ص 13.

⁸⁷. احمد بن علی مقریزی، الخطط، ج 1، ص 352.

⁸⁸. همان.

⁸⁹. عطاءالله خضراحمد، علاقات الدوله الفاطمیه بالدول الاسلامیه والاجنبیه، ص 14.

⁹⁰. خاشع المعاضیدی، عبدالامیر دکسن، الحیاه السیاسیه فی بلاد الشام خلال العصر الفاطمی، ص 62.

⁹¹. فیصل سامر، همان، ص 162ـ167.

⁹². محمود خواجه میرزا، «فاطمیان، آل بویه و تبلیغات شیعی»، تاریخ اسلام، ش 28، ص103.

⁹³. جوئل کرمر، همان، ص 116.

⁹⁴. مفیزالله کبیر، ماهیگیران تاجدار، ترجمه مهدی افشار، ص 93و94.

⁹⁵. یوسف بن تغری بردی، النجوم الزّاهره، ج 4، ص 125.

⁹⁶. همان، ج 4، ص 125.

⁹⁷. محمود خواجه میرزا، همان، ص107.

⁹⁸. شهاب الدین ابن العباد الحنبلی، شذرات الذهب، ج 3، ص 180؛ عبدالرحمن بن الجوزی، المنتظم، ج 14، ص 268.

⁹⁹یوسف بن تغری، همان. ص125.

¹⁰⁰. ابوسعید حامد غنیم، العلاقات العربیه السیاسیه فی عهد البویهیین، ص 112ـ113.

¹⁰¹. همان.

¹⁰². همان.

¹⁰³. از فرقه مبارکیه(گروهی از اسماعیلیه)دسته ای پدید آمد که به نام پیشوای خود« قرمطویه» که مردی نبطی و از مردم سواد (روستاها و نخلستان های عراق)بود «قرامطه» نامیده شدند. (ر. ک: حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعه، ص64. )

¹⁰⁴. خاشع المعاضیدی وعبدالامیر دکسن، همان، ص 62.

¹⁰⁵. یوسف بن تغری، همان، ج4، ص133.

¹⁰⁶. عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق در تاریخ مذاهب اسلام، ترجمه محمد جواد مشکور، ص 208-209.

¹⁰⁷. عزالدین بن اثیر، همان، ج 9، ص 39ـ40.

¹⁰⁸. یوسف بن تغری بردی، همان، ج4، ص227.

¹⁰⁹. جوئل کرمر، همان، ص 78-80.

¹¹⁰. کرخ در سمت غربی دجله واقع شده واز مناطق پرجمعیت در بغداد و مرکز تجاری (بازارهای اصلی) شهر بوده است. (ابو القاسم محمد ابن حوقل، صورة الارض، ص 216ـ217). این منطقه به وسیله شاپور دوم؛ پادشاه ساسانی که بین سالهای 309. 379 م سلطنت می کرد ساخته شده است. (حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، ص34. )

¹¹¹. عبد الرحمن بن جوزی، همان، ج15، ص 58و59.

¹¹². عبد الرحمن بن جوزی، همان، ج 14، ص 140؛ اسماعیل بن عمر بن کثیر، البدایة والنهایة، ج 5، ص 327.

¹¹³. عبد الرحمن بن جوزی، همان، ج 14، ص 150؛ عزالدین بن اثیر، همان، ج 5، ص 331؛ شهاب الدین بن العماد الحنبلی، همان، ج 3، ص 104؛ عبدالرحمن بن خلدون، همان، ج 2، ص 658.

¹¹⁴. شهاب الدین بن العباد الحنبلی، همان، ج 3، ص 104؛ عبد الرحمن بن الجوزی، همان، ج 15، ص 14؛ یوسف بن تغری بردی، همان، ج 4، ص 25.

¹¹⁵. عبد الرحمن بن الجوزی، همان، ج 15، ص 14؛ شهاب الدین بن العباد الحنبلی، همان، ج 3، ص 260.

¹¹⁶. محمود خواجه میرزا، همان، ص106.

¹¹⁷. همان.

¹¹⁸. یوسف بن تغری بردی، همان، ج 4، ص 32.

¹¹⁹. شهاب­الدین بن العماد الحنبلی، همان، ج 3، ص 222.

¹²⁰. همان، ص151؛ عبد الرحمن بن الجوزی، همان، ج 14، ص 235.

¹²¹. شهاب الدین بن العماد الحنبلی، همان، ج 3، ص 225.

¹²². عبد الرحمن بن الجوزی، همان، ج 15، ص 125– 126.

¹²³. خواجه میرزا، همان، ص 109.

¹²⁴. یوسف بن تغری بردی، همان، ج 4، ص 229ـ230.

¹²⁵. پروین ترکمنی آذر، «آل بویه، عباسیان و تشیع»، مجله تاریخ اسلام، ص 92.

منابع

آشوری، داریوش، دانشنامه سیاسی، تهران، مروارید، 1383ش.

ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1989م.

ابن خلدون، عبدالرحمن، العبر، تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتى، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، 1363ش.

ابن الجوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن على بن محمد، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1412ق.

ابن طاووس، علی بن موسی، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، قم، الشریف الرضی، 1363ش.

ابن کثیر، أبو الفداء اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، 1419ق.

ابن طقطقی، محمدبن علی بن طباطبا، تاریخ فخری، ترجمه محمد وحید گلپایگانی، تهران، علمی و فرهنگی، 1384.

ابن ندیم، اسحاق بن محمد، الفهرست، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1416ق.

ابن حوقل، ابو القاسم محمد، صورة الارض، بیروت، دارمکتبة الحیاة، 1979م.

ابن العماد الحنبلی، شهاب الدین، شذرات الذهب، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1998م.

ابن تغری بردی، جمال الدین ابی المحاسن یوسف، النجوم الزّاهرة، مصر، دارالکتب المصریه، بی تا.

ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1424ق.

اشپولر، برتولد، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه جواد فلاطوری، تهران، علمی و فرهنگی، 1362ش.

بغدادی، ابومنصور عبدالقاهر بغداد، الفرق بین الفرق (در تاریخ مذاهب اسلام)، ترجمه محمدجواد مشکور، تهران، اشراقی، 1385ش.

بیرو، آلن، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه باقر ساروخانی، تهران، کیهان، 1370ش.

ترکمنی آذر، پروین، «آل بویه، عباسیان و تشیع»، تاریخ اسلام، ش 25، بهار 1385، ص83-100.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1373ش.

دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره ای، تهران، فروزان، 1375ش.

ذهبی، محمدبن احمد، العبر، به کوشش ابو هاجر محمد، بیروت، دارالکتب العربیه، 1405ق.

ـــــ ، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمرى، بیروت، دار الکتاب العربى، 1413ق.

ـــــ ، جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، قم، انصاریان، 1380 ش.

جوینی، شمس الدین محمد، تاریخ جهان گشای جوینی، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، تهران، ارغوان، 1376.

حامد غنیم، ابوسعید، العلاقات العربیة السیاسیة فی عهد البویهیین، قاهره، بی نا، 1971 م.

حموى، شهاب الدین ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، صادر، 1995م.

خضراحمد، عطاالله، علاقات الدوله الفاطمیة بالدول الاسلامیة و الاجنبیة، بیروت، دار ابن زیدون، بی تا.

خضری، سیداحمد رضا، تاریخ تشیع، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1386ش.

خواجه میرزا، محمود، «فاطمیان، آل بویه و تبلیغات شیعی»، تاریخ اسلام، ش 28، زمستان 85، ص101-118.

خواند میر، غیاث الدین بن همام الحسینی، تاریخ حبیب السیر، زیر نظر دکتر محمد دبیر سیاقی، تهران، خیام، 1353.

سامر، فیصل، دولت حمدانیان، ترجمه علیرضا ذکاوتی، قم، پژوهشکده حوزه ودانشگاه، 1380ش.

سجادی، صادق، دائرةالمعارف بزرگ اسلام، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1367ش.

شهرستانی، محمدبن عبدالکریم، الملل والنحل، مقدمه صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، 1422 ق.

شیبی، کامل مصطفی، تشیع وتصوف، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، 1374ش.

شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المومنین، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1377ش.

صدوق، محمدبن علی، کمال الدین وتمام النعمة، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1405 ق.

صنهاجی، ابی عبدالله محمد، اخبار ملوک بنی عبید و سیرتهم (تاریخ فاطمیان)، ترجمه حجت الله جودکی، تهران، امیرکبیر، 1378.

عقاد، محمود عباس، فاطمةالزهراء و الفاطمیون، ترجمه سیدمحمد ثقفی، قم، علّامه طباطبایی، 1381.

فقیهی، علی اصغر، تاریخ آل بویه، تهران، سمت، 1386ش.

قرچانلو، حسین، جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی، تهران، سمت، 1382ش.

کبیسی، حمدان عبدالمجید، القائد سیف الدوله الحمدانی، بغداد، دارالشؤون الثقافیه العامه، 1989 م.

کبیر، مفیزالله، ماهیگیران تاجدار، ترجمه مهدی افشار، تهران، زرین، 1362ش.

کرمر، جوئل، احیای فرهنگی در عهد آل بویه، ترجمه سعید حنایی کاشانی، تهران، نشر دانشگاهی، 1375.

مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به اهتمام دکتر عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، 1362ش.

ـــــ ، نزهةالقلوب، به کوشش دبیر سیاقی، تهران، کتابخانه طهوری، 1336ش.

مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، بیروت، دارالاندلس، 1385ق.

معاضیدی، خاشع عبدالامیر دکسن، الحیاة السیاسیه فی بلاد الشام خلال العصر الفاطمی، بی جا، دارالحریه، 1976م.

مظفر، محمدحسین، تاریخ شیعه، ترجمه سیدمحمدباقرحجتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1375ش.

مسکویه الرازى، ابو على، تجارب الأمم، تحقیق ابوالقاسم امامى، تهران، سروش، 1379.

مقریزی، تقی الدین احمدبن علی، اتعاظ الحنفاء بأخبار الأئمة الفاطمیین الخلفا، تحقیق جمال الدین الشیال، القاهره، مجلس الاعلی للشؤون الاسلامیه، 1416ق.

ـــــ ، الخطط المقریزیة، قاهره، مکتبة الثقافیة الدینیة، بی تا.

مقدسی بشاری، محمدبن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، هلند، لیدن، 1906 م.

موسوی بجنوردی، کاظم، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1377ش.

نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، ترجمه و تعلیق محمد جواد مشکور، چ سوم، تهران، علمی و فرهنگی، 1386.

نوذری، عزت اله، تاریخ اجتماعی ایران از آغاز تا مشروطیت، تهران، خجسته، 1381ش.

همدانی، محمدبن عبدالملک، تکمله تاریخ الطبری، بیروت، مطبعه کاتولوکیه، 1961م.