تاريخ اسلام در آينه پژوهش

سال هشتم، شماره سوم، پاییز و زمستان 1390، 35 ـ 48
Tārikh dar Āyene-ye Pazhuhesh, Vol.8, No.3, Fall & Winter & Winter 2011-12

علی اکبر تشکری*
روح اله صفری**
 

چکیده

حضور پدیده اینترنت در دو دهه اخیر در بسیاری از کشورها، تحولات مثبت بسیاری را به همراه داشته و حوزه تحقیقات و پژوهش های علوم انسانی، به ویژه تاریخ را از این تحولات بی نصیب نگذاشته است. به نظر می رسد، استفاده از این پدیده در حوزه های علمی و پژوهشی، با تمامی قابلیت ها و امکاناتش، همانند هر ابزار دیگری، دشواری ها و خطرهای خاص خود را به همراه داشته است. رشته تاریخ و محققان علوم انسانی در آینده ای نه چندان دور، در رویارویی با این پدیده جدید، با تهدید ها و چالش های بسیاری مواجه خواهند بود.

این مقاله با رویکرد تحلیلی و بررسی اسنادی به تفصیل پیرامون پیشینه شبکه جهانی اینترنت و تولید اسناد دیجیتال در این شبکه، جنبه هاى مختلف تأثیر شبکه جهانی اینترنت بر آینده رشته تاریخ و تاریخ نگاری، پیامدهای احتمالی تعامل اینترنت با رشته تاریخ، آینده اسناد دیجیتال، که یکی از دغدغه های مورخان معاصر است، بحث نموده است.

کلیدواژه ها: تاریخ دیجیتال، اینترنت، اسناد و تاریخ نگاری.

** دانشجوی کارشناسی ارشد رشته ایرانشناسی دانشگاه یزد                                      safary552@gmail.com

* عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه یزد                                                       atashakory@yahoo.com

دریافت: 19/9/1390 ـ پذیرش: 16/2/1391

مقدمه

رایانه و نرم افزارهاى مرتبط با آن و همچنین شبکه جهانى اینترنت، نمونه ای از ابزارهایی است که امروزه جایگاه مستحکمی در جهان یافته است. امروزه نرم افزارهای رایانه ای نقش مؤثر و فراگیری در تولید، تکثیر و تغییر محصولات تصویری، صوتی و نوشتاری داشته و فعالان عرصه شبکه جهانی اینترنت توانسته اند در حوزه های برقراری ارتباط، جست وجو، گسترش کتابخانه های دیجیتالی، انتشار اسناد و ثبت و ضبط داده ها، قابلیت های فوق العاده خود را به کار گیرند. اما با وجود تمامی نقاط قوت نرم افزارهای جدید و قابلیت های بالای اینترنت به نظر می رسد مورخان در آینده ای نه چندان دور با تهدید ها و چالش هایی، همچون بی ثباتی مواد آرشیوهای وب بنیاد، عدم بایگانی مناسب داده های دیجیتالی که بسیاری از آنها ممکن است ارزش تاریخی داشته باشند، حذف و تغییر آنها از روی پایگاه ها، تغییر آدرس های اینترنتی(URL)¹ برخی از منابع یا وب سایت ها و همچنین فقدان قوانین مشخص و مدون در زمینه ضبط و نگهداری اسناد دیجیتال در سازمان ها و نهادهای اداری روبه رو شوند.*

گسترش روزافزون رسانه های جدید، به ویژه شبکه جهانی اینترنت و تولید و انتشار داده های جدید در سطح جهان که بسیاری از این داده ها می تواند در روند تدوین تاریخ معاصر به کار مورخان بیاید، نشان از آن دارد که گسترش رسانه های جدید، به خصوص اینترنت، بر روند وقایع نگاری و تاریخ نویسی در آینده تأثیر خواهد داشت. با پیدایش اینترنت، همه مردم به نوعی در حال جمع آوری اطلاعات خود هستند و وظیفه وقایع نگاری را بر دوش می کشند. گسترش وب سایت ها، وبلاگ ها و بسیاری از شبکه های اجتماعی کمک کرده که بسیاری از مردم بتوانند اطلاعات مربوط به خود و روند تحولات زندگی شان را در فضای مجازی منتشر کنند. معلوم نیست مورخان چگونه باید دریابند که کدام یک از این وقایع و اطلاعات دیجیتال، با این حجم بالا و وسیع، مهم بوده و تاریخ آینده را بر اساس این منابع جدید چگونه باید نوشت. بر خلاف اعصار گذشته که بسیاری از مورخان با کمبود منابع و اسناد روبه رو بودند، در این عصر ازدیاد و وفور منابع و اسناد است که موجب سردرگمی آنان خواهد شد. به گفته تامشینفلد² مورخان امروزی به جای جست وجو در اسناد، با حجم وسیعی از اطلاعات سر و کار دارند و هر چه بیشتر می گذرد آنها بیشتر سر در گم می شوند که کدام یک ارزش نگهداری و ثبت در تاریخ را دارند³. با توجه به انتشار این حجم از اطلاعات و ثبت و ضبط خودکار بسیاری از وقایع و حوادث، ممکن است که در دهه های آینده شاهد تغییر و تحولاتی در وظیفه و رسالت مورخان باشیم. به اعتقاد اریک اشمیت،⁴ بنیانگذار گوگل، این تغییرات و انتشار این حجم از اطلاعات در نهایت، تغییر شغل مورخان را به همراه خواهد داشت⁵.

مورخان در عصر اینترنت

قرنی را که در آغاز دومین دهه آن هستیم، بسیاری قرن «انفجار اطلاعات» نام نهاده اند. اریک اشمیت به این نکته مهم اشاره می کند که «در این عصر ما هر دو روز یکبار با حجم وسیعی از محتوا روبرو می شویم که هم اندازه کل حجم محتوایی تاریخ قبل از تمدن بشر تا سال 2003م است»⁶. در این قرن، رسانه ها دیگر تنها در فیلم و عکس و روزنامه های کاغذی خلاصه نمی شوند، بلکه رسانه های نوظهوری، همچون شبکه جهانی اینترنت و نرم افزارهای وابسته، آن چنان جایگاهی یافته اند که بسیاری از رسانه های سنتی را تحت الشعاع خود قرار داده اند. به همین علت است که بسیاری از افراد، سازمان ها و نهادها ناگزیرند به این پدیده روی آورده و از توانمندی های آن بهره مند شوند. حضور شبکه اینترنت در دو دهه اخیر، تحولات مثبت زیادی را در بسیاری از کشورها و از جمله ایران ایجاد کرده است. حوزه تحقیقات و پژوهش های علوم انسانی، به خصوص در رشته تاریخ نیز از این تحولات به دور نبوده است.

یکی از موضوعاتی که همواره مورد توجه روش شناسان هر علمی قرار دارد، ارتباط یک علم با سایر علوم، به طور اعم یا علوم دیگر به طور اخص است. تاریخ نیز به عنوان یک علم از این قاعده مستثنا نبوده و نیست. اگر دانش تاریخ به صورت سنتی با ادبیات، علم حدیث، کلام یا علوم دیگر پیوند داشته امروزه باید به عرصه های دیگری نیز توجه داشته باشد. پدیده اینترنت یکی از مقولاتی است که مورخان در دنیای معاصر خود را ناگزیر از ارتباط و تعامل با آن دیده و ضروری است که در حسن و قبح، چگونگی تعامل و تأثیر و آثار آن اندیشیده و تدبیر کنند.⁷

شبکه جهانی اینترنت

اینترنت را شاید بتوان گسترده ترین سامانه ای دانست که تاکنون به دست انسان طراحی، مهندسی و اجرا شده است. سابقه این شبکه عظیم جهانی به دهه ی۱۹۶۰م باز می گردد؛ یعنی زمانی که آژانس های نظامی ایالات متحده امریکا روی پروژه های تحقیقاتی برای ساخت شبکه ای مستحکم سرمایه گذاری کردند. این پژوهش سبب شد تا مشارکت های جهانی آغاز شده و از اواسط دهه ۱۹۹۰م اینترنت به شبکه ای همگانی و جهان شمول تبدیل شود. وابسته شدن غالب فعّالیت های بشر به اینترنت در مقیاسی بسیار عظیم و در زمانی چنین کوتاه، حکایت از آغاز دوران تاریخی نوینی در عرصه های گوناگون علوم، فنآوری و به خصوص در چگونگی تفکر انسان دارد.⁸

بر اساس برخی آمارهای موجود، ایران با بیش از هفتاد میلیون نفر جمعیت، 23میلیون کاربر اینترنت دارد که بالغ بر ۳۴ درصد کل جمعیت کشور را شامل می شود. بر اساس آماری دیگر به نقل از گاردین، ایران زمانی با داشتن نزدیک به هفت میلیون و پانصد هزار مصرف کننده اینترنت، بعد از اسرائیل بالاترین میزان استفاده از اینترنت را در خاورمیانه داشته است.⁹

اینترنت و تولید اسناد دیجیتال

با گسترش اینترنت و دسترسی همگانی به آن، بسیاری از مردم و حتی سازمان ها و نهادهای اداری دولتی و غیر دولتی تصمیم به انتشار اخبار و اسناد خود در این شبکه گرفته اند. امروزه شاهد پدیده هایی، همچون وب سایت یوتیوب¹⁰ در فضای مجازی هستیم که روزانه فیلم های مستند فراوانی را از سراسر جهان منتشر می کند. فیلم هایی که بسیاری از آنها توسط مردم عادی بارگزاری و به روز می شود و حتی بسیاری از رسانه های معتبر دنیا از این فیلم ها در پخش گزارش ها و اخبار خود استفاده می کنند. بسیاری از این فیلم های چند دقیقه ای تا چند ساعتی، در آینده می تواند مورد قضاوت و بررسی مورخان قرار گرفته و ارزش تاریخی به عنوان یک سند داشته باشد.

پایگاه دیگری، نظیر فیس بوک¹¹ وجود دارد که هم اکنون بسیاری از مردم جهان به طور رایگان از آن بهره برده شخصیت های سیاسی، هنرمندان، ورزشکاران و مردمان عادی از سراسر جهان، همانند زندگی حقیقی خویش، یک زندگی مجازی نیز روی این شبکه دارند. آنها روزانه دیدگاه ها و حتی بسیاری از اسناد شخصی خود، اعم از فیلم، عکس و دیگر اطلاعات را روی این شبکه بارگزاری می کنند که بسیاری از این اطلاعات در آینده می تواند در قالب یک سند برای مورخان شمرده شود.

از سوی دیگر، رسانه های جدیدی با کمک اینترنت توانسته اند «زمان» را در چرخه انتشار انتقال آگاهی های تاریخی به حداقل رسانده و امکان ارتباط میان مورخان و مخاطبان آنها را، با کمترین واسطه فراهم کنند. در پرتو این امکانات تولید، حفظ، انتشار و انتقال شواهد تاریخی مربوط به گذشته و همچنین رخدادهای جهان معاصر برای مورخان آسان تر شده است.¹²

اما به نظر می رسد با توجه به نوپا بودن پدیده اینترنت، گسترش روزافزون این شبکه و تولید بالای حجم اسناد و اطلاعات دیجیتال، نقاط قدرت و ضعف این پدیده و عواقب احتمالی آن چندان بررسی نشده است. اکنون در سومین دهه استفاده از شبکه جهانی اینترنت می توان تصویر واقع بینانه تری از این پدیده و معایب و مزایای احتمالی آن داشت. تاکنون انتظار جامعه دانشگاهی از وب سایت ها عمدتاً در حد انتشار تازه های علمی و جست وجو کردن محدود شده بود. آنچه به آن کمتر توجه شده است، مفاهیمی همچون دسته بندی و خوشه بندی اطلاعات، جمع آوری اطلاعات تاریخی از روی شبکه جهانی اینترنت و تحلیل ارتباط میان این اطلاعات به کمک نرم افزارها و یا حتی وقایع نگاری با استفاده از اطلاعات روی شبکه اینترنت و با کمک نرم افزارهای رایانه ای است؛ توانمندی هایی که تاکنون کمتر توسعه یافته، اما واجد امکان خلق نوع جدیدی از تاریخ نگاری در آینده خواهد بود.¹³

در هر صورت، اگرچه این رسانه در ابتدای راه است، اما تاکنون مزایای بسیاری برای رشته تاریخ و مورخان داشته است. برقراری ارتباط میان عموم مردم، فارغ از موقعیت جغرافیایی آنها، ارتباط هم زمان بین آنها، امکان ذخیره سازی و ارسال حجم زیادی از اطلاعات و کدگزاری برای سهولت جست وجو و به روز رسانی، از جمله توانمندی های اینترنت شمرده می شود.

مورخان در وب می توانند مطالب خود را با مجموعه بیکران منابع، متون، نگاره ها، جداول و تصاویر کامل کرده و حتی به مطالب غیر حرفه ای که هیچ گاه امید کتاب شدن ندارند، دست یابند.¹⁴ علاوه براین، مورخان با توجه به فضای باز اینترنت می توانند به جای تمرکز روی رهبران سیاسی حکومتی، بر بدنه ملت ها و دیدگاه های آنان درباره وقایع و حوادث مختلف تمرکز کنند.

اما قطعاً چنین پیوندی میان تاریخ و رسانه های جدیدی همچون اینترنت و نرم افزارهای وابسته به آن در عین سودمندی برای هر دو سوی این ارتباط، با خطرهایی نیز همراه است. امروزه با وجود نرم افزارهای قدرتمند ویرایش فیلم و عکس امکان اعمال هر نوع تغییر و تحریفی در عکس ها، فیلم های تاریخی و اسناد دیجیتالی وجود دارد. این تغییرات می تواند با چنان دقت و ظرافتی صورت گیرد که حتی متخصصان نرم افزارها نیز گاهی موفق به تشخیص آن نشوند. با این نرم افزارها می توان یک واقعیت تاریخی را جعل یا تحریف کرد که به مرور زمان این جعل و تحریف ها می توانند موجب سلب اعتماد مورخان نسل آینده از این گونه روایات و اسناد شوند. ¹⁵

با توجه به نکته های اشاره شده، عجیب نیست که بسیاری از مورخان و دانشمندان علوم انسانی با احتیاط و سوءظن به این پدیده بنگرند. اما دیر یا زود فرایند جدیدی از مطالعه تاریخ فقط به شکل آنلاین ممکن خواهد بود و از این رو بی معناست که ما از وب همانند منابع کاغذی انتظار داشته باشیم.¹⁶ البته مورخان باید این نکته را در نظر بگیرند که این پیامدها جزیی از طبیعت پدیده اینترنت است. به هر حال اگر مورخان برای تقویت نقاط مثبت و کاهش نواقص آن از هم اکنون به فکر نباشند قطعاً مشکلات استفاده از این پدیده در آینده، تشدید خواهد شد.

مورخان و اسناد دیجیتال

گرچه در دو دهه گذشته تحولات صورت گرفته در دنیای الکترونیک، دستیابی به اسناد و مدارک مورد نیاز را آسان تر نموده، اما پیامدهایی نیز به همراه داشته که این امر به نوبه خود، به کارگیری اسناد، انتخاب و از بین رفتن آنها، چگونگی نگهداری و دستیابی به آنها، ماهیت و معنا و حتی صحت و سقم اسناد را تحت تأثیر قرار داده است. طی سالیان گذشته، آفرینش، نگهداری و بازیابی اسناد تاریخی دچار تحولاتی شده و از اسناد کاغذی و ثبت روی کاغذ فاصله گرفته است. به نظر می رسد در دنیای جدید مفهوم کلی «سند چیست؟» با تغییراتی روبه رو شده است که این تغییرات تأثیر به سزایی در نگهداری اسناد، بررسی صحت و سقم آنها و استفاده مورخان از این اسناد خواهد داشت. مورخان با مفاهیم اصلی و منشأ یک سند و درستی آن در دنیای اسناد کاغذی آشنایی دارند، اما قوانین و مقررات سنجش اعتبار اسناد در عصر دیجیتال تغییر کرده و آنها می بایست خود را برای این تغییرات آماده کنند.

در حال حاضر، تحقیقات مورخان معاصر در زمینه اطلاعات بایگانی شده بر مبنای مطالعه اسناد کاغذی بنا شده و حتی استفاده از تکنولوژی های جدید نیز بر مبنای استفاده از اسناد کاغذی گذشته مورد بهره برداری قرار می گیرد. این در حالی است که در عصر جدید بسیاری از اطلاعات و اسناد به صورت الکترونیکی و در فرمت ها و قالب های مختلف در حال انتشار است که هیچ پشتوانه کاغذی نداشته و اصل و محور، همان سند دیجیتال منتشرشده و فضای مجازی است. حجم بالای اطلاعات منتشر شده در فضای مجازی و گسترش روزافزون آن، تصمیم گیری در باره اینکه کدام یک از اسناد باید حفظ، ذخیره و نگهداری شود و چه اسنادی نیاز به نگهداری آن نیست و باید از بین برود، چگونگی حفظ و نگهداری اسناد دیجیتال و همچنین متولی حفظ و ضبط اسناد دیجیتال دولتی و مردمی در ایران و استاندارد بودن نرم افزارهای مورد استفاده توسط سازمان ها برای حفظ اسناد و بایگانی، از جمله چالش های پیش روی عصر جدید متولیان و مراکز نگهداری اسناد است. به عبارت دیگر، در دست داشتن نسخه دیجیتالی اسناد و مدارک برای مطالعه، پژوهش و حفظ اصل این سرمایه های فرهنگی یکی از نگرانی های اساسی است که باید چاره ای برای آن یافت.

یکی از مهم ترین مسائل در روش پژوهش در اسناد دیجیتالی، فقدان مادی این اسناد به عنوان یک منبع تحقیقی است، زیرا ماهیت این اسناد به صورت مجازی است ( و نه عینی مانند کاغذ و چاپ). این در حالی است که به اعتقاد برخی دانشمندان حوزه تاریخ نگاری، اسناد و مدارکی که اساس و پایه یک تحقیق را شکل می دهند، باید ثابت، تعریف پذیر، قابل شناسایی و تباهی ناپذیر باشند. در این صورت می توان این اسناد و مدارک را تجزیه و تحلیل کرده و مورد انتقاد و تفسیر قرار داد.¹⁷

همچنین تکنولوژی، نرم افزارها و فرمت داده های دیجیتالی نیز به سرعت در حال تغییر است و آنچه بیش از یک مشکل است کهنگی و منسوخ شدن شیوه های گردآوری الکترونیکی اطلاعات است. شاید بهترین مثال در این زمینه، مثال فلاپی دیسک ها باشد که در دهه های گذشته از آنها استفاده قرار می شد و ممکن است در آینده غیر قابل خواندن و استفاده باشد، چنان که اکنون دیگر کمتر از آنها استفاده می شود. به طور مثال، شبکه BBC¹⁸ در سال 1986م حجم زیادی از اطلاعات خود را روی دیسک های لیزری 12 اینچی که به وسیله ابرکامپیوترهای BBC (اوج تکنولوژی اواسط دهه 80 میلادی)، قابل استفاده بود، ذخیره کرد، اما تنها پس از ده سال تمامی این تکنولوژی ها کهنه و منسوخ شد و تا سال 2000م تعداد محدودی از دستگاه ها قادر به خواندن این اطلاعات از روی دیسک ها بودند.¹⁹

این مسئله بسیار مهم است که در رابطه با مخازن حافظه اسناد تاریخی دیجیتالی، باید قواعدی پیاده شود که در سطح بین المللی پذیرفته شود و مسئولان حفظ و نگهداری اسناد دیجیتالی، غیر قابل تغییر بودن آن و امکان مبادله و ارتباط همگانی با آن را تضمین کنند. به عبارت دیگر، باید ملاک های یکسان و پذیرفتنی در سطح بین المللی برای حافظه های دیجیتالی رایانه ها، مورد توافق قرار بگیرد که بتواند همه اسناد و مدارک موجود در مخزن های دیجیتالی را از هرگونه فساد و تغییرپذیری عمدی و غیر عمدی در امان نگه دارد.²⁰

اسناد دیجیتال و مشکلات پیش رو

عصر دیجیتال مشکلات جدید دیگری را نیز پیش روی مورخان قرار داده است. نه تنها دیگر بایگانی نهادها و سازمان های دولتی دیجیتال می شوند، بلکه بخشی از زندگی اجتماعی انسان ها نیز به صورت گسترده ای روی وب در شبکه اینترنت یافت می شود. نامه های شخصی افراد به صورت الکترونیکی در می آیند، گستره وسیعی از تالارهای گفت وگو و شبکه های مجازی به سرعت در اینترنت در حال افزایش هستند، بسیاری از شهروندان از اینترنت برای حفظ تماس های روزانه خود استفاده می کنند، بخش عظیمی از ارتباطات اجتماعی جوانان از طریق رسانه های دیجیتال اعم از اینترنت و پیامک صورت می پذیرد، ارتباطات تلفنی به سوی دیجیتالی شدن حرکت کرده و حتی در برخی مراکز از سیستم گفت وگوی تصویری و کنفرانس های ویدیویی برای برقراری تعامل و ارتباط استفاده می شود، و بسیاری از خدمات دولتی به صورت الکترونیکی ارائه و تکمیل بسیاری از فرم های اداری از طریق پایگاه های اینترنتی صورت می گیرد. در واقع، زندگی مجازی با زندگی حقیقی در هم آمیخته شده و از قوانینی تبعیت می کند که به طور قابل توجهی با اَشکال زندگی گذشته متفاوت است. معلوم نیست آیا گزارش این تعاملات و ارتباطات در جایی که مورخان در آینده بتوانند بدان دسترسی داشته باشند، ثبت و ضبط می شود؟

از سوی دیگر، یکی از مشکلات بزرگ این شبکه جدید دیجیتالی آن است که کمتر کسی می تواند با اطمینان از هویت شما در آن سو خبر داشته باشد. چگونه مورخان می خواهند در آینده تاریخ زندگی آدمیان در این عصر را روی صفحه نمایشگر بنویسند، در حالی که معلوم نیست چه کسی عمل می کند؟ تا چه حدی عمل کننده انسان است؟ ماشین است یا ترکیبی از این دو؟ ²¹

بی ثباتی مواد دیجیتال نیز از دیگر مشکلات نگهداری اسناد تاریخی است. موضوع نگهداری مواد بایگانی از کهن ترین شکل آن، نظیر نسخه های خطی و اسناد و مدارک تاریخی گرفته تا جدیدترین آنها، مانند سی دی ها، دی وی دی ها و منابع وب بنیاد، همواره یکی از چالش های اصلی بایگانی کنندگان بوده است. با این حال، به نظر می رسد که مواد چاپی در مقایسه با مواد دیجیتالی از مقاومت و پایداری به مراتب بیشتری بهره مندند. اداره استاندارد و فناوری امریکا عمر مفید سی دی رام ها و دی وی دی ها را در بهترین شرایط بین 20 ـ 200 سال تخمین زده است²². با این وجود، موضوع بی ثباتی مواد آرشیوی در حوزه آرشیوهای وب بنیاد از نوعی دیگر است. دستیابی به مواد آرشیوی وب بنیاد، نیازمند دستیابی به شبکه اینترنت است. یکی از وجوه بی ثباتی مواد دیجیتال وب بنیاد، عدم بایگانی مناسب مواد توسط وب سایت ها، حذف آنها از روی پایگاه ها، هزینه بالای نگهداری دائمی آنها روی فضای مجازی و گاهی اوقات تغییر آدرس اینترنتی(URL) برخی از منابع یا وب سایت های دربرگیرنده این گونه منابع است.²³ برای مثال اگر ما تصمیم گرفته که متنی را نسخه برداری نکرده و توسط اینترنت به اصل آن ارجاع دهیم، اما با گذشت زمان، ممکن است این پایگاه ارجاعی دستخوش تحولات و تغییراتی شده و حتی گاهی ممکن است که این متن های دیجیتالی به مرور زمان از شبکه حذف شوند. به عبارت دیگر، شاید این ارجاع در متن اصلی محتوای خویش را از دست بدهد و درآن صورت، ارجاع به آن کاملاً بی معنا و بی فایده خواهد بود.²⁴

بنابراین، ناگزیر خواهیم بود به سوی آینده ای پر کار در وب سایت ها حرکت کنیم؛ حرکتی که می تواند آثار و تبعات مؤثری را در پی داشته باشد. به همین علت، مورخان باید تغییرات عمده و اساسی صورت گرفته در اسناد و مدارک موجود تاریخی را که عمدتاً به صورت دیجیتال در آمده و در بایگانی های الکترونیکی نگهداری می شود، در تحقیقات آینده خود در نظر داشته باشند. این امر به نوبه خود به کارگیری مدارک در تحقیقات، نگهداری از آنها، دستیابی به این اطلاعات و حتی ماهیت و معنای صحت اسناد را تحت تأثیر قرار خواهد داد.²⁵

در دهه گذشته بسیاری از مدارک و اوراق تاریخی از حالت اطلاعات ثبت شده روی کاغذ یا دیگر موارد، به اطلاعات دیجیتالی تغییر شکل یافته است. این روند نشان از آن دارد که در آینده ای نه چندان دور دیجیتالی شدن بسیاری از اسناد، پدیده ای رایج و مرسوم خواهد شد، از این رو آشنایی با رسانه های جدید و ابزارهای نوین فناوری های اطلاعات و ارتباطات یکی از ضرورت های انکارناپذیر آموزش و پژوهش تاریخ در امروز و فردای ایران است. دانشجویان، استادان و محققان تاریخ، قبل از آنکه دیر شود، باید به صورت روزافزون، خود را برای استفاده از این ابزارها توانمند سازند. در کلاس های «روش شناسی» و «روش پژوهش های تاریخی» نیز یکی از سرفصل هایی که باید بدان توجه کافی نشان داده شود، تأکید بر ضرورت استفاده از علوم کمکی است که باید بر جایگاه پراهمیت آن تأکید شود. امروز بیش از هر زمان دیگری ضرورت تدوین و تصویب درسی با عنوان «پژوهش های تاریخی و دنیای دیجیتال» یا «تاریخ و اینترنت» احساس می شود.²⁶

مورخان در شرایط کنونی بایستی یک قدم فراتر رفته و علاوه بر روبه رو شدن با چالش های عصر جدید، مشاوره هایی نیز به سیستم های بایگانی و حتی طراحان نرم افزارهای دیجیتالی مورد استفاده توسط نهادها و سازمان های مختلف بدهند. اینکه چگونه و چه مدارکی باید حفظ و کدامیک باید از بین برود؟ علاوه بر این، باید شناختی از اصل و منشأ مدارک در دنیای دیجیتال داشته باشند. در صورتی که مورخان بخواهند نیازهای آتی خود را برآورده سازند، باید از هم اکنون به فکر بوده و با تازه های عصر دیجیتال آشنا شوند، در غیر این صورت ممکن است فرصت زیادی از دست رفته و صدماتی نیز به واسطه عدم استفاده از این قابلیت ها پدید آید.²⁷

نتیجه گیری

ورود هر تکنولوژی، پیامدهای خاص فرهنگی و اجتماعی خود را به همراه خواهد داشت، چنان که ورود تکنولوژی «ضبط صدا و تصویر»، شاخه ای از تاریخ با عنوان «تاریخ شفاهی»²⁸ را به همراه داشت. به نظر می رسد ورود رسانه های نوینی، مانند اینترنت نیز شاخه های جدیدی را در حوزه تاریخ ایجاد خواهد کرد. بنابراین، اساتید و دانشجویان رشته تاریخ باید دانش کافی در باره روند تحولات عصر دیجیتال برای ثبت تاریخ آینده داشته باشند. قطعاً طراحی واحدهای درسی²⁹ با عنوان «تاریخ دیجیتال» یا «تاریخ و رایانه»، همچنین راه اندازی «انجمن تاریخ و رایانه» در ایران که البته در بسیاری از کشورها از جمله کانادا، امریکا و استرالیا حدود یک دهه از فعالیت چنین تشکل هایی می گذرد، می تواند از یک سو دانشجویان و اساتید تاریخ ایران را با این مقوله آشنایی بیشتری بخشیده و همچنین علاقمندان به این حوزه را برای پژوهش و پیگیری هدفمند این مبحث کمک کند.

اما از سوی دیگر، با توجه به دیجیتالی شدن بسیاری از اطلاعات مورد نیاز مورخان، بررسی منابع دیجیتال و داده های دیجیتالی عصر حاضر و طبقه بندی و حفظ و نگهداری از آنها نیز ضروری به نظر می رسد، ازاین رو نگهداری اسناد دیجیتال یکی از مقولاتی است که مورخان و بایگانی کنندگان از هم اکنون باید به فکر بوده و با شناخت دقیق از تکنولوژی های روز دنیا و تعامل مناسب با طراحان وب سایت ها، وبلاگ ها، نرم افزار و سخت افزار های مختلف کامپیوتری ، انتظارات خود را به آنان منتقل کنند تا در طراحی و تکمیل تکنولوژی های عصر جدید دغدغه های مورخان نیز در نظر گرفته شود.

نکته ای که از هم اکنون مورخان باید به فکر آن باشند، حرکت بسیاری از نهادهای دولتی ایران به سوی ارائه خدمات الکترونیک است؛ روندی که به تولید حجم زیادی از داده ها و در نتیجه اسناد دیجیتالی منجر خواهد شد و در آینده، بسیاری از این اسناد می تواند ابزار کار مورخان باشد، ازاین رو حفظ و صیانت از آنها همواره باید یکی از دغدغه های مورخان بوده و در تعاملی مناسب با متولیان امر، آنها را از اهمیت این موضوع آگاه کنند. البته در سال 1388 معاون رئیس جمهوری ایران طی بخش نامه ای³⁰ سازمان اسناد ملی ایران را متولی این امر شناخت و به ثبت و ضبط و نگهداری اسناد دیجیتال سازمان های دولتی موظف کرد، ولی متأسفانه به نظر می رسد تاکنون قدم مؤثری در این زمینه برداشته نشده و قوانین مشخص الزام آوری برای سازمان ها و نهادهای مختلف اداری دولتی در ایران برای ثبت و ضبط اسناد دیجیتال خود و تحویل آنها به سازمان اسناد ملی وضع نشده است. از سوی دیگر، در فضای مجازی، روزانه شاهد انتشار حجم زیادی از داده های دیجیتالی از سوی بدنه مردم می باشیم (اعم از یادداشت ها، خاطرات، عکس ها، فیلم ها و...) که هر کدام در آینده می تواند برای مورخان ارزشمند و به عنوان یک سند تاریخی مورد قضاوت قرار گیرد. متأسفانه در این زمینه، کار چندانی از سوی دولت و همچنین از سوی طراحان و برنامه نویسان نرم افزارهای مختلف کامپیوتری صورت نگرفته و این احتمال وجود دارد که دیر یا زود با توجه به عدم ثبات بسیاری از این داده های دیجیتالی در فضای مجازی، شاهد از دست رفتن آنها باشیم.

پی نوشت ها:

¹. نشانی وب یا نشانی اینترنتی (Uniform Resource Locator) یو آر ال مشخص کننده موقعیت مکانی یک منبع در اینترنت یا شبکه هایی مشابه اینترنت است.

* گفتنی است مشکل ها و معضل هایی که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته مربوط به تاریخ نگاری در حوزه تاریخ معاصر است و چنین مشکل ها و معضل هایی درباره تاریخ صدر اسلام و ائمه(ع) وجود ندارد.

². Tom Scheinfeldt

³.www.tebyan.ir , 1389

⁴. Eric E. Schmidt.

⁵. همان، 1389.

⁶. www.tebyan.ir , 1389.

⁷. مهدی فرهانی منفرد، «تاریخ و رسانه»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 129، ص1.

⁸. www.wikipedia.com , 1390.

⁹. همان، 1389.

¹⁰. YouTube(یکی پایگاههای به اشتراک گذاری ویدیو است).

¹¹. Face book

¹². مهدی فرهانی منفرد، «تاریخ و رسانه»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 129، ص 3.

¹³. دانیل جی کوهن، «تاریخ و دو دهه شبکه جهانی پهنا»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ویژه نامه تاریخ و رسانه، ش 129، ص20.

¹⁴. همان، ص20.

¹⁵. مهدی فرهانی منفرد، «تاریخ و رسانه»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 129، ص3.

¹⁶. دانیل جی کوهن، «تاریخ و دو دهه شبکه جهانی پهنا»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ویژه نامه تاریخ و رسانه، ش 129،ص17

¹⁷. رولاندو، مینوتی، اینترنت و حرفه تاریخ نگاری، ترجمه حسن فرشتیان، ص67.

¹⁸. بی بی سی مخفف این کلمه انگلیسی است: «British Broadcasting Corporation»که به معنی «بنگاه سخن پراکنی بریتانیا» می باشد.

¹⁹. Hampshire, Johnson, the Digital World andtheFutureofHistorical Researc, 2008.

²⁰. رولاندو، مینوتی، همان، ص75.

²¹. Mark Poster, History in the Digital Domain, 2004.

²². دانیل جی کوهن، «تاریخ و دو دهه شبکه جهانی پهنا»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ویژه نامه تاریخ و رسانه، ش 129، ص 24.

²³. رولاندو، مینوتی، اینترنت و حرفه تاریخ نگاری، ترجمه حسن فرشتیان، ص 98.

²⁴. سیما شارقی، «آینده آرشیو وتحقیقات تاریخی»، فصل نامه گنجینه اسناد، ش 76، ص 2.

²⁵. Hampshire, Johnson, the Digital World andtheFutureofHistorical Research, 2008.

²⁶. مهدی فرهانی منفرد، «تاریخ و رسانه»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 129، ص5.

²⁷. Hampshire, Johnson, the Digital World andtheFuture of Historical Research, 2008.

²⁸. تاریخ شفاهی یکی از شیوه های پژوهش در تاریخ است که به شرح و شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی بر اساس دیدگاه ها، شنیده ها و عملکرد شاهدان، ناظران و فعالان آن ماجراها می پردازد.

²⁹. مهدی فرهانی منفرد، «تاریخ و رسانه»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 129، ص 5.

³⁰. طی بخشنامه ﺷﻤﺎره 38951/260969 مورخه26/12/1388 هیات دولت ، متولی اصلی حفظ و نگهداری اسناد الکترونیک ایران ، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران شناخته شده و کلیه و وزارتخانه ها و سازمانها ملزم به در اختیار قرار دادن یک نسخه از اسناد دیجیتال خود به این سازمان شده اند.

منابع

اسلوین، جیمز، اینترنت وجامعه، ترجمه علی راد باوه و عباس گیلوری، تهران، انتشارات کتابدار، 1381.

ایمانوئل، کاستلز، عصر اطلاعات (اقتصاد،جامعه وفرهنگ)، ترجمه حسن چاوشیان، احدعلیقلیان و افشین خاکباز، تهران، طرح نو، 1385.

پایگاه تحقیقاتی تبیان، تاریخنگاران عصردیجیتال- بهمن ماه 1390

رولاندو، مینوتی، اینترنت و حرفه تاریخ نگاری، ترجمه حسن فرشتیان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1386.

شارقی، سیما، «آینده آرشیو وتحقیقات تاریخی»، گنجینه اسناد، شم 76، 1388.

شارل، ساماران و همکاران، روش های پژوهش در تاریخ، ترجمۀ ابوالقاسم بیگناه، غلامرضا ذات علیان،مهدی علایی، اقدس یغمایی، مشهد، آستان قدس رضوی ، 1370 .

فرهانی منفرد، مهدی، تاریخ و رسانه، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 129، آذر ماه، 1388.

کوهن، دانیل جی، «تاریخ و دو دهه شبکه جهانی پهنا»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ویژه نامه تاریخ و رسانه، ش 129، آذر ماه ، 1388.

http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=138096&Keyword= تاریخ+دیجیتال /2010/9/29

Hampshire,Johnson, the Digital World and the Future of Historical Research.(2010). Avalible at tcbh.oxford journals.org, 2010/12/9

http://fa.wikipedia.org/1389/11/10

The American Association for History and Computing , http://theaahc.org

Mark Poster, History in the Digital Domain, 2004- www.humanities.uci.edu/mposter, 2010/11/14