سال نهم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1391، 85 ـ 98

Tārikh dar Āyene-ye Pazhuhesh, Vol.9, No.2, Fall & Winter 2012-3

محمد فاکر میبدی* / رحمان زارع**

چکیده

در پیدایش فرقة ضالة بهائیت، علل گوناگونی دخیل بود. در این راستا می توان به بسترهای دینی همچون درک نادرست از آموزة مهدویت و انتظار منجی، ظهور فرقة شیخیه، و بسترهای فرهنگی و اجتماعی نظیر فقر، جهل، بی سوادی و خرافه پرستی اشاره کرد. از میان دلایل سیاسی نیز می توان از سویی به ضعف حکومت و تسلط همه جانبة اجانب بر دربار و منابع ملی، و از سوی دیگر به حمایت بیگانگان از هر حرکت ساختار شکن در راستای تضعیف اقتدار حکومت و علما اشاره کرد. اشتباه برخی از مورخان و دعاوی کذب برخی از پیروان فرقة ضالة بهائیت موجب شده است برخی گمان کنند علمایی همچون شیخ اعظم انصاری، در برخورد با سران بابیت و بهائیت برخورد قاطع و درخوری نداشته اند. در این نوشتار، به دنبال بررسی ادعاهای مطرح شده و سپس نقد و بررسی آنها با توجه به قرائن و شواهد موجود هستیم.

کلیدواژه گان: علما، بابیت، بهائیت، قاجاریه، شیخ انصاری.

* دانشیار جامعة المصطفی العالمیة  

** کارشناسی ارشد تفسیر و علوم قرآنی دانشگاه قم                                                         rzmarvdashti@gmail.com

دریافت: 31/ 3/ 1391 ـ پذیرش: 3/ 8/ 1391

مقدمه

قضاوت کردن دربارة قضایای تاریخی در برهه ای خاص از زمان، به مقدماتی نیاز دارد که یکی از آنها در نظر گرفتن اوضاع و شرایط و مقتضیاتی است که در تصمیم گیری افراد در آن زمان نقش داشته است، این امر برای کسانی که در دهه ها و سده های آینده می آیند، اگر محال نباشد، بسیار مشکل است؛ چون آثار مکتوب به انگیزه های مختلف و دواعی گوناگون نوشته شده اند؛ با این حال، برای کشف حقایق چاره ای جز رجوع به آثار و کتاب های به جا مانده از آن زمان نیست؛ اما با کنکاش و زحمت فراوان در لابه لای آثار تاریخی، تنها به بخشی از حقیقت می توان دست یافت.

جهت گیری نوشتار حاضر، بازشناسی و بررسی واکنش علما، به ویژه شیخ اعظم انصاری، و نقد و بررسی نظریة کسانی است که نقش علما را کم رنگ جلوه می دهند. آنچه موجب خطای برخی از محققان شده است تا گمان کنند که از امثال شیخ اعظم در رابطه با مخالفت با بهائیت قصور سر زده است، دعاوی کذبی است که بعضی از سران بهایی و ازلی به شیخ نسبت داده اند. در ابتدا به نقل چند نمونه از آن دعاوی اشاره می کنیم و سپس به بحث و بررسی آن می پردازیم.

ادعاها

1. حسین علی نوری ـ معروف به بهاء اللّه ـ در لوح هیکل که متملقانه به ناصرالدین شاه نوشته است می‏گوید: «علمایی که فی الحقیقه از کأس انقطاع آشامیده‏اند، ابداً متعرض به این عبد نشده‏اند؛ چنانچه شیخ مرتضی - اعلی اللّه مقامه و اسکنه فی ظل قباب عنایته ـ در ایام توقف در عراق اظهار محبت می‏فرمود و به غیر ما اذن اللّه در این امر تکلم ننمودند» (شیرازی، 1331ق، ج2، ص ۳۵۷). واضح است آنان که با شیوة زندگی آن فقیه بزرگ آشنایی دارند، قطعاً این دعاوی را دروغ می دانند.

2. شوقی افندی می‏گوید: «جمعی علمای اعلام و مجتهدین عظام را در کاظمین (علیهماالسلام) جمع نمودند و متحد و متفق شدند و به مجتهدین کربلای معلّی و نجف اشرف نوشتند و جمیع را دعوت نمودند. بعضی دانسته آمدند و بعضی ندانسته؛ از جمله عالم جلیل نحریر و فاضل نبیل شهیر، خاتمةالمحققین، مرحوم مغفور الشیخ مرتضی، که رئیس مسلم کل بود، من دون اطلاع حاضر شدند؛ و چون از حقیقت مقاصد مطلع شدند فرمودند: من بر کُنه حقائق این طایفه و اسرار و سرائر مسائل الهیه این فئه، کما هی حقها مطلع نیستم و تا به حال در احوال و اطوارشان منافی کتاب مبین که داعی تکفیر باشد، چیزی ندیده و نفهمیدم؛ لهذا مرا از این قضیه معاف دارید، هر کس تکلیف خویش را دانسته، عمل نماید (شاهرودی، 1333، ص 496).

3. آواره نیز ادعایی دیگر بر آن افزوده و چنین نوشته است: «پس از آمدن شیخ انصاری، به اتفاق کلمه کسی به پیش بهاء فرستادند، از او اعجاز خواستند. او مشروط به اتفاق کلمة آنان نمود و نامة سر به مهر از آنان خواست. شیخ انصاری از حضار رأی خواست. آنان مخالفت کردند. شیخ انجمن را بهم زد». و بالاخره احتمال می‏دهد شیخ شبانه به حضور بهاءالله رفته باشد! (موسوی اردبیلی، 1348، ص 132).

4. میرزا آقاخان کرمانی¹ مدعی شده است که عالمانی چون شیخ مرتضی انصاری در پی اظهار دوستی و مودت با بهائیت بوده اند؛ یا حاج ملّا علی کنی خود را حامی ازلی ها می‏دانست و حاج ملّا هادی سبزواری برایشان شعر می‏سرود (میرزا آقاخان کرمانی، بی تا، ص 284).

5. صالح اقتصاد مراغی² می نویسد: «وقتی شیخ عبد الحسین طهرانی بر علیه بهاء مجلسی در کاظمین منعقد نموده و شیخ مرتضی انصاری - اعلی الله مقامه - را نیز دعوت کرده بود، شیخ نظر به قیمت وقتش که به هر ترهات صرف نتوان کرد، به محض استماع مقصود، از مجلس برخاسته بود فوراً حضرات از این موقع استفاده نموده، اسم شیخ را در رساله خال (یعنی ایقان) مذکور داشتند» (مراغی، 1307، ص 38-39).

نقد و بررسی

در ارزیابی برخورد علما با مسئله بابیت و بهائیت، لازم است به نکاتی توجه کنیم:

1. عدم ابتلا

مسئلة بابیت و بهائیت، دغدغه، و به عبارت دقیق تر، مبتلا به همة علمای آن زمان نبوده است؛ بدین معنا که فعالیت های بهائیت، در محدودة جغرافیایی زندگی برخی از علمای معاصر با پیدایش این فرقه نبود یا به گونه ای بود که جلب توجه نمی کرد. از این رو، اشکال کسانی که قائل اند، فلان عالم مثلاً در برخورد قاطعانه با این مسئله کوتاهی کرده است، جای تأمل و بررسی دارد؛ زیرا ممکن است مسئلة بابیت و بهائیت مبتلا به آن عالم نبوده، و تبلیغات این فرقه در محل زندگی آن عالم نبوده باشد؛ همان گونه که در عصر حاضر، علمای قم و نجف نسبت به فرقة قادیانه³ که در هندوستان، پاکستان، آفریقا و اندونزی فعالیت دارند، احساس خطر جدی نمی کنند و واکنش جدی نشان نمی دهند؛ یا اگر موضع گیری کرده اند، به گونه ای ملموس نبوده است که موجب شیوع اخبار آن شود.

2. کندی تبادل اطلاعات و ارتباطات

در زمان قاجار و پیش از آن، تبادل اطلاعات و ارتباطات به کندی صورت می گرفت؛ به گونه ای که گاهی اوقات وقتی عالم و مجتهدی از دنیا می رفت، بعد از گذشت ماه ها، خبرش در شهرهای دوردست منتشر می شد ازاین رو، می بینیم که علی محمد باب چوب می خورد و توبه و انابه می کند، اما در گوشه و کنار، مبلغان او تبلیغ می کنند و مردم بی خبر از همه جا و همه چیز، به سخنان آنها گوش فرا می دهند.

3. احتیاط علما در مسئلة اعراض و نفوس

علما و بزرگان، به ویژه علمای گذشته، در فتوا دادن در مسائل مربوط به اعراض و نفوس و دماء به سختی احتیاط می کردند و از فتوا دادن خودداری می ورزیدند؛ از این رو برخی از آنها با اینکه علی محمد باب را از نزدیک دیده و حرف های او را شنیده بودند، به امید اینکه روزی توبه کند و دست از دعاوی آمیخته با شرک خود بردارد، فتوا به قتل وی نمی دادند.

4. شخصیت علی محمد باب

با توجه به حالات روانی ای که علما از علی محمد باب دیده بودند، برای آنها ظن قریب به یقین حاصل شده بود که وی جنون ادواری دارد؛ چنان که در جلسات محاکمة باب، به این امر تصریح کردند و دلیل خودداری از صدور فتوای قتل را همین امر دانستند.

میرزا تقی خان امیرکبیر ـ صدراعظم ناصرالدین شاه ـ پس از مرگ محمد شاه درصدد آمد که علی محمد باب را به عنوان عامل این فتنه از میان بردارد و در ملأ عام مجازات کند و از این راه شورش های بابیان را سرکوب نماید. او برای این کار، از برخی علما فتوا خواست؛ ولی به گفتة ادوارد براون، «دعاوی مختلف و تلوّن افکار و نوشته های بی مغز و بی اساس و رفتار جنون آمیز او، علما را بر آن داشت که به علت شبهة خبط دماغ، بر اعدام وی رأی ندهند» (نجفی، 1383، ص 252). البته شبهة جنون باب، بی مورد نبود و از دشمنی با او سر نزده بود؛ بلکه مورخان بهایی نوشته اند که علی محمد باب چندی در فصل تابستان در هوای داغ بوشهر بالای بام خانه اش می رفت و در برابر آفتاب سوزان از صبح تا شام به قصد تسخیر خورشید! اورادی را می خواند (اشراق خاوری، 1334، ص 67).

در کتاب کشف الغطاء، نامه ای از علمای شیعه خطاب به علی محمد باب آمده، که در خلال آن به این موضوع تصریح شده است. در آن نامه از قول دو تن از مجتهدین تبریز می خوانیم که به علی محمد نوشته اند:

سید علی محمد شیرازی! شما در بزم همایون و محفل میمون، در حضور نوّاب اشرف والا ولی عهد دولت بی زوال، اَیّده الله و سدده و نصره، و حضور جمعی از علمای اعلام، اقرار به مطالب چندی کردی که هریک جداگانه باعث ارتداد شماست و موجب قتل. توبة مرتد فطری مقبول نیست، و چیزی که موجب تأخیر قتل شما شده است، شبهة خبط دماغ است که اگر آن شبهه رفع بشود، بلاتأمل احکام مرتد فطری به شما جاری می شود (گلپایگانی، بی تا، ص 205).

شاید هیچ کدام از علمای آن زمان تصور نمی کردند شخصیتی همچون علی محمد بتواند تعداد زیادی از مردم را فریفته و اغفال کند و مرید و جان نثار خود قرار دهد؛ زیرا از سویی علی محمد باب شخصیت سست عنصری بود که با خوردن یک سیلی، تمام مدعیات خود را انکار کرد و از آنچه تا آن هنگام بیان کرده بود، توبه کرد.

نخستین بار ادوارد براون این توبه نامه را منتشر کرد و نوشت سندی بی امضا و بدون تاریخ و ظاهراً به دست خط باب موجود است که در آن، هرگونه ادعایی را که مطرح کرده یا به نظر آمده که مطرح کرده است، انکار می کند (مهتدی، 1344، ص 98).

علی محمد باب در مسجد وکیل در حضور امام جمعة شیراز و جمعیت حاضر، ادعاهای خود را با شرمندگی و ترس بسیار پس گرفت و اظهار توبه نمود. وی رو به جمعیت کرد و گفت:

لعنت خدا بر کسی که مرا وکیل امام غایب(ع) بداند؛ لعنت خدا بر کسی که مرا باب امام(ع) بداند؛ لعنت خدا بر کسی که بگوید من منکر وحدانیت خدا هستم؛ لعنت خدا بر کسی که مرا منکر نبوت حضرت رسول(ص) بداند؛ لعنت خدا بر کسی که مرا منکر انبیای الهی(ع) بداند؛ لعنت خدا بر کسی که مرا منکر امیرالمؤمنین(ع) و سایر ائمة اطهار(ع) بداند. (اشراق خاوری، 1334، ص 137).

از سوی دیگر، علی محمد باب، علم و سوادی نداشت تا بتواند بدان وسیله دیگران را مجذوب خود کند؛ از این رو در نوشته های او به وفور خطاهای صرفی و نحوی می توان یافت. به همین دلیل، نخستین کاری که حسین علی نوری کرد، از بین بردن آثار باب بود، تا بدین وسیله رسوایی های این مسلک ساختگی کمتر هویدا باشد. اسمائیل رائین⁴ در کتابش در این باره می نویسد:

در چنین اوضاع آشفتة بابیان، میرزا حسین علی نوری که خود یکی از سران آنها شمرده می شد، بهتر دانست که آواز بر آورد و به نام «من یظهره الله» که راهش باز می بود، به کار پردازد، که هم دستگاهی برای خود و خاندانش تدارک ببیند و هم سامانی به کارهای بابیان دهد و از دشمنی که میان آنان و ایرانیان پدید آمده بود بکاهد و از دشمنی بابیان با خود نیز بکاهد. به همین نیت به کار پرداخت و بیش از همه، به نابودی و از بین بردن نوشته ها و آثار باب که مایة رسوایی بود کوشید و... (رائین، 1357، ص 189).

علی محمد باب در پاسخ به کسانی که به غلط گویی های او اشکال می کردند، این گونه توجیه می کرد که ابلهان هم قادر به پذیرفتن آن نیستند. وی مدعی بود که «باید قواعد کهنة صرف و نحو زبان عربی را کنار بگذارد» (همان، ص 44).

وی همچنین در توجیه خطاهای بیش از حد خود ـ که نشان دهندة بی سوادی او بود - می گفت: «نحو را در حضرت حق گناهی بود؛ تا کنون بدان گناه مأخوذ و محبوس بود. اینک به شفاعت من رستگار شد. پس اگر مرفوعی را مجرور، یا مفتوحی را مکسور بخوانی، زیانی نباشد» (سپهر، 1344، ج3، ص 60)

از این جهت همة علما احساس خطر جدی نکردند و به مقابلة جدی با این پدیدة شوم نپرداختند؛ زیرا شرایط به گونه ای بود که اگر علی محمد را میان مردم رها می گذاشتند، بالاخره دست او رو می شد و میان مردم جایگاهی نمی یافت؛ در نتیجه منزوی می شد و بعد از مدتی، از کردة خود پشیمان می گشت.

5. اقدام نادرست صدر اعظم محمد شاه قاجار

پس از مرگ منوچهرخان معتمدالدوله (ربیع‏الاول 1263)، به دستور حاج میرزا آقاسی، آخرین صدر اعظم محمد شاه قاجار، علی‏محمد باب از اصفهان به ماکو تبعید شد. این اقدام، از یک سو سبب شد علما و عامة مردم نتوانند چهرة واقعی علی محمد باب را بشناسند و شخصیت او در هاله ای از ابهام باقی بماند؛ و از سوی دیگر، حامیان وی بتوانند از جهل مردم نهایت بهره را برده و به فریب و اغوای مردم بپردازند. این سیاست حاج میرزا آقاسی، بعدها مورد انتقاد ناصرالدین شاه قرار گرفت:

شاهنشاه جهان فرمود: این خطا از حاجی میرزا آقاسی افتاد که حکم داد او را بی‏آنکه به دارالخلافه آورند، بدون تحقیق به چهریق فرستاده، محبوس بداشت. مردم عامه گمان کردند که او را علمی و کرامتی بوده. اگر میرزا، علی‏محمد باب را رها ساخته بود تا به دارالخلافه آمده با مردم محاورت و مجالست نماید، بر همه کس مکشوف می‏گشت که او را هیچ کرامتی نیست. (اعتضادالسلطنه، 1351، ص 30).

در این صورت، مردم به متاع از چشم‏افتادة او و به سخافت عقل و چرندگویی وی استهزا کرده، از دور او پراکنده می‏شدند و مشهود می‏شد که او مردی سفیه و ابله است. آن گاه مانند گدایان در کوچه و خیابان سرگردان می‏شد؛ ولی این ممنوع داشتن وی از ارتباط با مردم، سبب آن گشته که عوام مردم به او توجه کنند و او در وهم و خیال آنها بزرگ شود و به این جهت، خون بسیاری از رعیت ما ریخته شود (زعیم الدوله تبریزی، 1334، ص 155).

این مطلب به نظر درست می رسد؛ زیرا اگر در همان ابتدای کار، صدراعظم دستور می‏داد که سید باب را به تهران آورده و در مجالسی که به منظور بحث و مناظره تشکیل می‏شد، با علمای شیعه به گفت و گو وا می‏داشت، شاید تاریخ به گونه‏ای دیگر رقم می‏خورد. صدراعظم ساده‏لوح و بی‏تدبیر، با تبعید سید باب به ماکو، از او چهره‏ای افسانه‏ای و قهرمان ساخت که قابل دسترسی هم نبود. سید باب هم در قلعة ماکو، با خیالی آسوده به کار سازمان‏دهی و دین‏سازی مشغول شد (نیر ممقانی، 1374، ص 83 - 86).

این بی‏سیاستی حاج میرزا آقاسی، از طرفی هم بهانه به دست گمراهان بابیه داد؛ به گونه ای که بعدها در کتب تاریخی خود، عدم احضار سید باب به تهران را دلیل حقانیت ادعای او قلمداد کردند:

میرزا آقاسی ترسید که مبادا محمدشاه چون این سخنان را بشنود، درصدد تحقیق برآید و باب را به طهران بخواهد و محبت او را در دل بگیرد و کار منجر به سقوط وی از رتبة صدارت شود. بنابراین، در فکر چاره افتاد و بیشتر از این می‏ترسید که ممکن است معتمدالدوله، مجلسی فراهم کند و علما را دعوت نماید و با سید باب، آنها را به مذاکرات وادار کند؛ و چون محمدشاه نسبت به معتمدالدوله خوش‏بین است، سید باب را به شاه معرفی کند و باب مورد توجه شاه قرار گیرد. این خیالات میرزا آقاسی را بی‏اندازه خائف ساخت و بیشتر ترسش از این بود که اگر معتمدالدوله واسطه بشود، امر جدید باب قوت خواهد گرفت و در شاه و رعایا مؤثر واقع خواهد شد؛ زیرا محمدشاه قلب رقیقی داشت و امر باب هم عظمت و جذابیتی شدید دارا بود. نتیجة این مطالب این می‏شد که صدارت از دست میرزا آقاسی بیرون می‏رفت و شاه دیگر به او توجهی نخواهد داشت» (همان، ص 86).

به هر جهت، بی‏کفایتی، حاج میرزا آقاسی در برخورد با پدیدة نوظهور بابیه، سبب شد تا حکومت های بعد از او، مدت ها با این مشکل سیاسی - مذهبی دست به گریبان باشند و کاری را که در ابتدا می‏شد با گفت و شنود و بحث و مذاکره جلوگیری کرد، بعدها به زد و خورد، و قتل و غارت انجامید. حاج میرزا آقاسی پس از فوت محمدشاه قاجار، به سبب مخالفان بسیاری که داشت، ناگزیر به [حرم] حضرت عبدالعظیم پناه برد؛ سپس به عتبات رفت و در سال 1265 ق در کربلا درگذشت (آدمیت، 1361، ص 440).

6. فتوای علما به قتل

با تمام اوصاف و شرایطی که ذکر شد، برخی از علما که احتمال خبط دماغ دربارة سید علی محمد را نمی‏دادند، احساس خطر جدی کردند و او را مردی دروغ گو و ریاست طلب ‏شمردند و به قتل وی فتوا دادند؛ در نتیجه، سید علی محمد به همراه یکی از پیروانش، در بیست و هفتم شعبان 1266ق، در تبریز تیرباران شد⁵ (دانشنامه‏ جهان اسلام، 1375، ج1، ص 19 - 18).

از جمله علمایی که با این پدیدة شوم سر سختانه مبارزه کردند، می توان حجت الاسلام ملّامحمد مامقانی (فضایی، 1387، ص 104)، و حاجی میرزا باقر، آقا سید زنوزی، حاج ملّا محمد تقی برغانی، مشهور به شهید ثالث، حاج میرزا علی اصغر شیخ الاسلام و سعید بن محمد، معروف به سعید العلماء،⁶ و مجتهد مشهور مازندران، ملّامرتضی قلی (افندی، بی تا، ص 25) ودیگر علما نام برد (نیر ممقانی، 1371، ص 122).

برخی از علما نیز که احساس می کردند، «من به الکفایه» در این ماجرا وجود دارد، یا به دلایلی دیگر، از فتوا دادن خودداری می کردند؛ برای نمونه، وقتی شیخ مرتضی انصاری می دید شخصیتی همچون سعیدالعلماء در خطة مازندران وجود دارد، به خود اجازة پیش دستی نمی داد.

علّامه حاج آقا بزرگ تهرانی، صاحب الذریعة می‏نویسد:

استاد اعظم، شیخ مرتضی انصاری ـ رحمه‏الله ـ با وجود سعید بن محمد، معروف به سعیدالعلما، از فتوا دادن خودداری می‏کرد؛ تا اینکه عده‏ای این موضوع را به سعیدالعلماء اطلاع دادند. ایشان در پاسخ چنین فرمود: «من در ایام اشتغال به درس و بحث در حوزه، از شیخ انصاری اعلم بودم؛ ولی اکنون در بلاد عجم هستم و توفیق درس و بحث ندارم؛ ولی شیخ انصاری همچنان با جدیت به درس و بحث اشتغال دارد. در این صورت، او از بنده اعلم است و برای مقام مرجعیت و فتوا دادن، متعین و محرز می‏باشد (محمدی اشتهادری، 1379، ص 87).

پس از اینکه، حسین افنان، از نزدیکان میرزا حسین على بابى، در بغداد به سمت منشى رئیس کابینة حکومت عراق منصوب شد، بهائیان عراق به واسطة اقدامات و نفوذ او در صدد تأسیس و تعمیر یک معبد در بغداد برآمدند. روزنامة «لسان العرب» هم در راستاى ترویج افکار ایشان چند مقاله منتشر کرد. علماى نجف در اعتراض به این موضوع، در مسجد هندى تجمع کردند و از قائم‏مقام حکومت نجف اشرف خواستند به حکومت مرکزى بغداد اطلاع دهد که به‏طور جدى از اقدامات فرقة بهائیت در بغداد جلوگیرى شود. شیخ مهدى خالصى،⁷ از مجتهدین کاظمین و بعضى علماى دیگر هم، حکم تحریم روزنامة «لسان العرب» را دادند⁸ (فراهانی، 1385، ص 559ـ560).

پاسخ به ادعای برخی مورخان

برخی مورخان بابیت و بهائیت، علما را در این موضوع مقصر دانسته اند که در حکم سریع و قاطعانه در این باب، تسامح کرده اند و یا پرسش هایی که پرسیده اند، بی ربط یا بی محتوا و عامیانه بوده است؛ برای نمونه، فریدون آدمیت می گوید: «در مجلس روحانیان و با حضور ناصرالدین میرزای ولی عهد، گفت وگوی زیادی سرگرفت. سؤال و جواب، هر دو بی‏مغز و بی‏مایه است» (آدمیت، 1361، ص 446).

در نمونة دیگر زعیم‏الدوله از قول جدش می‏نویسد:

... این آقایان با آن سؤالات دامنه‏داری که از باب کردند، در محاکمه و مناظره با باب نیکو رفتار نکردند؛ چنان که باب هم با جواب های بی‏سر و ته که دلیل و حجت بر مدعای وی نبود، نیکو رفتار نکرد؛ زیرا این مرد ادعای نبوت و رسالت و قانون گذاری می‏کرد و آنها او را به صرف، نحو، معانی بیان، بدیع امتحان می‏کردند...» (زعیم الدوله تبریزی، 1334، ص 131).

نیر ممقانی به این معما این گونه پاسخ می‏دهد:

... و چون محاورین این مجلس، اشخاص عالم حکیم بودند، دیدند که اگر طرح گفت وگو با مشارالیه با بعضی مسائل غامضة حکمیه و مشاکل علوم مکتومه که مشرع هر خائضی نیست بیندازد، و مجیب به طریق مغالطه و کافر ماجرایی پیش آید، نه اکثری از مجلس و نه سامعین که غایب اند، تشخیص قول محق از مبطل را نداده، کار به کلی در پردة اشتباه و خطا مستور مانده، انعقاد آن مجلس نسبت به سایرین، بالمرّه خالی از فایده خواهد بود... پس از ابتدا باب فحص و سؤال از این گونه مسائل را که شبهه‏پرداز است مسدود داشته، مسائلی را پیش آوردند که خواص و عوام در فهم صحیح و سقیم و منتج و عقیم آن مساوی‏اند. و مستشعر بودند که چون مشارالیه از حیلة علم به کلی عاری است، در جواب در علوم ظاهره نیز جواب مقرون به صواب از او ظاهر نشده، بیشتر مایة فضیحت او خواهند بود (نیر ممقانی، 1374، ص 14).

البته نظر محققینی همچون کسروی⁹ بسی جای تأمل دارد؛ چون از یک سو، او هیچ اعتقادی به دین مقدس اسلام ن ندارد،¹⁰ واز سویی، با علما و روحانیون، به ویژه روحانیون تبریز، خرده حسابی از دوران جوانی اش دارد؛ از این رو در این زمینه، باید به گفته های او با دید تردید نگریست (فضایی، 1387، ص 321-322).

در مناظره ای که علمای شیراز و تبریز با علی محمد باب داشتند، نقاب از چهرة منحوس او برداشته شد و خواص و عوام او را شناختند؛ و اگر بار دیگر از زندان آزاد می شد و او را آزاد می گذاشتند، راه به جایی نمی برد و نمی توانست به ترویج اکاذیب ساخته و پرداختة خود بپردازد؛ و اگر می بینیم این کج راهه ادامه یافت، معلول عوامل دیگری است که در بخش استعمار و بخش های دیگر، آن را توضیح دادیم.

شیخ انصاری و بهائیت

از آن روی که بیشتر شبهات مطرح شده در رابطه با نقش علما در برخورد با مسئله بابیت و بهائیت، متوجه شیخ اعظم انصاری است، نکاتی را در خصوص ایشان مطرح می کنیم:

1. شیخ انصاری، به روایت شاگردش، حاج میرزا نصرالله تراب دزفولی در کتاب لمعات البیان، حتی نسبت به سید کاظم رشتی احتیاط می‏کرد و او را لایق در تصرف مال امام(ع) نمی‏دانست (انصاری، 1369، ج3، ص 109-110)؛ چه رسد به باب و صبح ازل! حاج ملّا علی کنی نیز فقیه متنفذ تهران در عصر ناصرالدین شاه بود که به گواه اسناد و مدارک موجود، از مخالفان سرسخت باب به شمار می رفت و نوشتة او در این زمینه را می‏توان در کتاب عهد اعلی (از منابع بهایی و نوشتة ابوالقاسم افنان) دید. حاج ملّا هادی سبزواری نیز حکیم پارسا و نام آشنای شیعه در عهد ناصری است که در زندگی نامة خویش در بخش مربوط به ایام تحصیل در اصفهان، پایة علمی شیخ احمد احسایی را نازل ‏شمرده و در منظومة حکمت خویش، در قسمت مربوط به بحث اصالت وجود نیز ادعای احسایی مبنی بر اصالت داشتن وجود و ماهیت (هر دو) را خرق اجماعی ناشی از راه نیافتن به کنه مطلب دانسته است. وقتی که شخصی چون احسایی در نظر حکیم سبزواری چنین رتبتی داشته باشد، تکلیف امثال باب و ازل با آن مدعیات عجیب و غریب معلوم است! (روحانی، 1386).

2. سید احمد موسوی مددی می نویسد:

در فتنة باب که آن زمان بزرگ ترین حادثة اجتماعی به حساب می‏ آمد، مرحوم شیخ انصاری هیچ عکس العملی از خود نشان نمی‏ دهند. این جانب در این باره شفاهاً شنیده است که ایشان این حرکت را یک بازی سیاسی هدایت شده از طرف دربار می‏ دانست (موسوی مددی، 1371، ص 15).

3. آن علمایی که حکم به وجوب قتل طایفة بابیه و بهائیه، و حکم به کفر میرزا حسین علی ‏نمودند، غالباً از شاگردان مکتب شیخ بوده اند.

4. میرزا حسین علی همواره تظاهر به اسلام می کرد؛ به همین دلیل، از دورة اقامت در بغداد تا اوایل دورة عکا، خود را جز «من یظهره الله» نمی شمرد و می کوشید خود را خارج از دایرة اسلام جلوه ندهد و در عکا، آداب مسلمانی به جا می آورد (کسروی، 1323، ص 60-62).

شوقی نیز آورده است که بسیاری از مسلمانان در تشییع جنازة او با تلاوت آیات قرآن شرکت جستند و مفتی حیفا نیز سخنرانی کرد (دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1381، ج 11، ص 118). در آخر عمر، عبدالبهاء هم مانند بهاء نشان می داد که ملتزم به آداب مسلمانی است؛ چنان که برای ادای نماز جمعه به مسجد می رفت و این کار را تا دو روز پیش از مرگ ترک نکرد (مهتدی، 1344، ص 151-230).

5. اگر بر فرض محال، این ادعا، راست باشد، دلیلش این است که حسین علی نوری در محضر شیخ انصاری عقاید منسوب به خود را انکار کرده و خود را تبرئه نموده است. شاهدی که بر این مطلب می توان ارائه کرد، این است: حسین علی نوری در جای دیگر از همان عریضه نوشته است:

لذا در پیشگاه عدل سلطانی نباید به قول مدعی اکتفا رود؛ و در فرقان که فارق بین حق و باطل است، می‏فرماید: «یا ایها الذین آمنوا ان جائکم فاسق بنبا فتبینوا ان تصیبوا قوما بجهالة فتصبحوا علی ما فعلتم نادمین»؛ و در حدیث شریف وارد «لا تصدقوا النمام» بر بعضی از علما امر مشتبه شده و این عبد را ندیده ‏اند و آن نفوس که ملاقات نموده ‏اند، شهادت می‏دهند که این عبد به «غیر ما حکم الله فی الکتاب» تکلم ننموده و به این آیة مبارکه ذاکر قوله تعالی «هل تنقمون منا الا ان امنا بالله و ما انزل الینا و ما انزل من قبل»؛ تا آن که کلام را به اینجا می‏ کشاند که در شرایط علما می‏فرماید: «و اما من کان من الفقهاء صائناً لنفسه و خافظاً لدینه مخالفاً لهواه مطیعاً لامر مولاه فللعوام أن یقلّدوه». و اگر پادشاه زمان به این بیان که از لسان مظهر وحی رحمن جاری شده ناظر شوند، ملاحظه می‏ فرمایند که متصفین به این صفات وارده در حدیث شریف، اقل از کبریت احمرند؛ لذا هر نفسی که مدعی علم است، قولش مسموع نبوده و نیست (همان، ص 360).

حسین علی در جای دیگر همان عریضه نوشته است: «بعضی از علما که این بنده را تکفیر نموده‏اند، ابداً ملاقات ننموده‏اند و این عبد را ندیده‏اند و بر مقصود مطلع نشده‏اند؛ و مع ذلک، قالوا ما ارادوا و یفعلون ما یریدون». واضح و آشکار است که بنا بر آنچه بیان شد، این امر، احتمالی جز شیاد بودن و فریب کاری او ندارد؛ زیرا امکان ندارد هیچ عالمی ادعای کسی را بشنود که خاتمیت را انکار می کند و قائل است که دین اسلام نسخ شده و پیامبر جدیدی با احکام دیگری آمده است، علما را توبیخ و تضلیل نماید، عقاید امامیه را خرافات و اوهام باطله تلقی کند و تمام نجاسات را پاک بداند، آن گاه در برابر آن موضع گیری نکند.

شیخ انصاری در کتب خود، به کفر منکر ضروری دین اسلام تصریح کرده و منکر وجوب نماز، خمس و معاد جسمانی را - که این طایفه منکرند - کافر و نجس شمرده است. به همین دلیل، امکان ندارد حسین علی دعاوی خود را نزد شیخ بیان کرده باشد؛ بلکه به علت ترس از حکم شیخ به ارتدادش، مظلوم نمایی کرده و خود را تبرئه نموده است.

حسین علی – همان گونه که نقل کردیم - در تناقضی آشکار می گوید: «بر بعضی از علما امر مشتبه شده و این عبد را ندیده‏اند؛ و آن نفوس که ملاقات نموده‏اند، شهادت می‏دهند که این عبد به غیر ما حکم الله فی الکتاب تکلم ننموده». آیا آوردن دین جدید و انکار خاتمیت رسول اعظم(ص) و نسخ اسلام و زیر سؤال بردن احکام آن «غیر ما حکم الله فی الکتاب» نیست؟ آیا بجز بر فریب و دروغ و شیادی، به چیز دیگری قابل حمل است؟

نتیجه گیری

بنا بر شواهد و قرائن یاد شده، روشن گردید، که آنچه از بهایی ها نقل شده، کذب محض بوده است و سیرة شیخ انصاری و دیگر علما، خود مانع از انتساب چنین نسبت هایی به آنهاست. البته همان گونه که بیان شد، باید هر قضیة تاریخی را با در نظر گرفتن زمینه های موجود و شرایط دخیل در تصمیم گیری و اقتضائات ویژة آن زمان، و با در نظر گرفتن اوضاع اجتماعی ، فرهنگی، سیاسی و... سنجید و در رابطه با آن قضاوت کرد؛ و نمی توان پیدایش این فرقه را به بستر خاصی انتساب داد یا شخص یا گروه خاصی را مقصر دانست.

بنابر این، حتی به نظر کسانی که برخی از علما را در اینکه هنگام پیدایش این فرقة ضاله برخورد انقلابی نداشته اند یا دیر اقدام کرده اند، مقصر می دانند نیز نمی توان گفت که عدم برخورد قاطع برخی علما در پیدایش این فرقه، نقش کلیدی و علت تامه داشته است؛ زیرا پیدایش و نمو بهائیت، معلول شرایط و زمینه هایی است که همچون مواد منفجره، تنها جرقه ای کوچک کافی بود تا انفجار تحقق یابد؛ زیرا شرایط و زمینه های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و دینی آن زمان، و نقش برجستة استعمار، همگی در پیدایش و نمو بهائیت نقش ایفا کرده است.

از یک سو، شیخیه با مطرح کردن رکن رابع و شیعة کامل - رابط مستقیم میان امام موعود و امت – زمینة انحراف از مهدویت را فراهم نمود؛ و از سوی دیگر، با وعده های مکرر شیخ احمد احسایی و به دنبال آن، سید کاظم رشتی به نزدیک بودن ظهور و اینکه ظهور در همین روزها واقع می شود، بسترهای لازم برای طرح دعاوی علی محمد باب فراهم گردید.

افزون بر این، در دوران قاجار وضعیت فرهنگی و اجتماعی و سیاسی نامطلوبی بر جامعه حکم فرما بود، از یک سو، نا امنی، فقر، قحطی، خشک سالی و هزینه های بالای زندگی بر مردم فشار وارد می کرد، و جهل، بی خبری و بی سوادی مردم نیز مزید بر علت بود؛ از سوی دیگر، مردم با حکومتی روبه رو بودند که مدام درگیر جنگ های داخلی و خارجی بود و کمتر به امور مردم رسیدگی می کرد. اینها علاوه بر ظلم ها و ستم هایی بود که خود حکومت قاجار یا کارگزاران آن در حق مردم بی دفاع روا می داشتند، در چنین شرایطی که مردم مأمن و مأوایی نداشتند، و فریادرسی نبود که بتواند آنها را از این شرایط نجات دهد، علی محمد باب ندا سر می دهد که از سوی امام زمان آمده است. طبیعی است که مردم خسته از وضع نامطلوب اقتصادی و سیاسی، با مشاهدة روزنة امیدی، اگرچه با احتمال ضعیف، از آن استقبال می کنند تا شاید بتوانند از این شرایط رهایی یابند. بنابر این، بسترهای فراوانی دست به دست یکدیگر دادند تا جریان بابیت و بهائیت به وجود آید.

استعمار نیز نقش کلیدی در پیدایش بهائیت داشته است؛ به گونه ای که می توان ادعا کرد، اگر استعمار را در پیدایش و گسترش بهائیت، به عنوان عامل بنیادی حذف کنیم، دیگر هیچ امیدی برای ادامة حیات این فرقه وجود نمی داشت و در همان ابتدای پیدایش و رشد، با پیگیری سرسختانة برخی از علما و امیرکبیر، این فرقه بی فروغ می گردید. استعمار با حمایت از این فرقه در مراحل مختلف، برای ایجاد تفرقه در عالم اسلام و تسلط بر سرزمین های اسلامی و دست اندازی بر منابع آنها کوشش فراوان کرده است. استعمار برای از بین بردن اقتدار حاکمیت ملی و شکستن جایگاه و ابهت روحانیت شیعه و علما، نیاز به عناصری فعال داشت که برای رسیدن بدین مقصود، از میان بهائیان یارگیری کرد و با حمایت از بهائیت، آنها را حامیان خود در برابر حکومت و روحانیت قرار داد.

منابع

آدمیت، فریدون (1361)، امیرکبیر و ایران، چ ششم، تهران، خوارزمی.

اشراق خاوری، عبدالحمید (1334ش)، تلخیص تاریخ نبیل زرندی (ترجمه و تلخیص مطالع الانوار از نبیل زرندی)، بی جا، مؤسسه ملی مطبوعات امری.

اعتضادالسلطنه، علیقلی بن فتحعلی (1351)، فتنه باب، به کوشش عبدالحسین نوائی، بی جا، بی نا.

افندی، شوقی (1363ق)، قرن بدیع، ترجمه نصرالله مودت، بی جا، مؤسسه ملی مطبوعات امری.

 افندی، شوقی (بی تا)، مقالة شخصی سیاح، تهران، مؤسسه ملی مطبوعات امری.

آقا شیخ محمد و دیگران (1374)، گلزار مشاهیر (زندگینامه درگذشتگان مشاهیر ایران (‎۱۳۵۸ ـ ‎۱۳۷۶)، برگ زیتون.

انصاری، مرتضی (1369)، زندگانی و شخصیت شیخ انصاری، تهران، بی نا.

دائرة المعارف بزرگ اسلامی (1375)، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.

دانشنامه جهان اسلام (1375)،، چ دوم، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی.

رائین، اسماعیل (1357)، انشعاب در بهائیت پس از مرگ شوقی ربانی، تهران، مؤسسه تحقیقی رائین.

روحانی، سید حمید رضا (مهر1386)، هشت بهشت (ادعا نامه فرقه ازلی علیه بهائیت)، ش61.

زعیم‏الدوله تبریزی، محمد مهدی (1334)، مفتاح باب الابواب یا تاریخ باب و بهاء، ترجمه حسن فرید گلپایگانی، بی جا، مؤسسه مطبوعاتی فراهانی.

سپهر، محمدتقی بن محمدعلی (1344)، ناسخ التواریخ، تصحیح محمدباقر بهبودی، بی جا، اسلامیه.

شاهرودی، احمد (1333)، حق المبین، الماهر مشهدی خداداد، بی جا، بی نا.

شیرازی، ابو طالب بن محمد هاشم (1331ق)، اسرار العقائد، بی جا، مطبعة مظفری.

فراهانى، حسن (1385)، روزشمار تاریخ معاصر ایران، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهاى سیاسى.

فضائی، یوسف (1387)، تحقیق در تاریخ و فلسفه‏ی: بابیگری، بهائیگری و کسروی گرایی، چ سوم، بی جا، آشیانه کتاب.

کسروی، احمد (1323)، بهاییگری، چ دوم، تهران، آتروپات.

ـــــــــــــ (1339)، ما چه می خواهیم، تهران، پایدار.

گلپایگانی، میرزا ابوالفضل (بی تا)، کشف الغطاء، بی جا، بی نا.

محمدی اشتهاردی، محمد (1379)، بابی گری وبهائی گری مولود مدعیان دروغین نیابت خاص از امام زمان(ع)، بی جا، کتاب آشنا.

مراسله کنسولگرى ایران در بغداد به وزارت خارجه، 16/ 12/ 1300.

مراغی، صالح اقتصاد (1307)، باب ایقاظ یا بیداری، بی جا، نشراتحادیه.

معین، محمد (1388)، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر.

منابعی برای تحقیق دیانت بابی، (۱۹۱۸م)، بی جا، دانشگاه کمبریج.

مهتدی، فضل الله (1343)، خاطرات صبحی درباره امربهائی، بی جا، کتابفروشی سروش.

مهتدی، فضل الله (1344)، پیام پدر، چ دوم، تهران، امیرکبیر.

موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم (1348)، جمال ابهی (در رد بهائیت)، بی جا، جهان.

موسوی مددی، «سید احمد، موقعیت شیخ انصاری در تاریخ علوم دینی» (فروردین و اریبهشت ۱۳۷۱)، کیهان اندیشه، ش ۴۱.

میرزا آقاخان کرمانی، عبدالحسین (بی تا)، هشت بهشت، بی جا، بی نا.

نجفی، محمد باقر (1383)، بهائیان، بی جا، مشعر، دارالحدیث.

نیر ممقانی، محمدتقی (1374)، گفت و شنود سیدعلی محمد باب با روحانیون تبریز (ناموس ناصری)، تحقیق حسن مرسلوند، بی جا، تاریخ ایران.

نیکو، حسن (1342)، فلسفه نیکو، بی جا، بنگاه مطبوعاتی فراهانی.

پی نوشت ها:

¹. میرزا عبدالحسین، معروف به میرزا آقاخان کرمانی، (۱۲۳۲– ۱۲۷۵) از شخصیت های سیاسی جنبش مشروطه ایران بود. هم نشینی او با شیخ جعفر و شیخ احمد روحی فرزند شیخ جعفر، وی با اندیشه های شیخ احمد احسائی آشنایی پیدا کرد و تمایلاتی نسبت به بابیت پیدا کرد.

². یکی از محققان بهائیت و نویسنده کتاب باب ایقاظ یا بیداری.

³. بنیانگذار فرقه «احمدیه یا قادیانی» مردی روحانی اهل قصبه قادیان پنجاب هندوستان به نام «میرزا غلام احمد قادیانی» بود که با استفاده از توجیه و تفسیر برخی احادیث شیعه که زمان ظهور را قرن چهاردهم هجری پیش بینی کرده است، ادعا کرد که مهدی موعود و مظهر رجعت مسیح است.

احمد قادیانی در روز چهارم مارس 1889 میلادی ادعا کرد که وحی بر او نازل شده و پیامبر است(محمد جواد مشکور، فرهنگ اسلامی، چاپ دوم ، انتشارات آستان قدس، 1372، ص 39)، بعد از ادعای نبوت، مدعی شد که یا چهار زبان «عربی، فارسی، اردو، و انگلیسی» بر او وحی می شود و اکثر تألیفات خود را بر این چهار زبان نوشته است، و در مقابل قرآن کتاب مقدسی را مدعی شد بنام «الکتاب المبین» چون مردی عالم و زبان دان بود، جمعی از مردم قادیان به او گرویدند که پیروان این مذهب نوپا را قادیانی یا میرزائی یا احمدی نام نهادند. غلام احمد قادیانی برای اثبات ادعای خود کتابهایی تألیف کرد که اهم آنها :قصاید احمدیه ( المسیح الموعود و المهدی الموعود)، مواهب الرحمان، حمامة البشرا الی اهل مکه و صلحاء ام القری است(دایرة المعارف الاسلامیة، ج1، ص 504 و به نقل از حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف، قم، انتشارات اسماعلیان، چاپ اول، 1369، ج1، ص1739) .احمد قادیانی درباره امام مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) معتقداست که او مظهر مسیح و محمد(صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم) و جلوه ای از کریشنا یکی از الهه های هندوان می باشد و خود او ( احمد قادیانی ) همان مهدی(عج)موعود است که ظهور کرده است. پس از مرگ غلام احمد قادیانی ( بنیان گذار فرقه ضاله قادیانی در سال 1879 میلادی ) میرزانورالدین بعنوان خلیفه اول او و سپس میرزابشیرالدین محمد احمد ( پسر غلام احمد) به سمت خلیفه دوم فرقه انحرافی قادیانی برگزیده شدند، پس از میرزانورالدین بین فرقه احمدیه ( قادیانی ) انشعاب پیدا شد .پیروان این فرقه هنوز در هندوستان، پاکستان، آفریقا و اندونزی هستند؛ احمدیه مرجعی بنام انجمن احمدیه دارند که مرکز آن لاهور است. (فرهنگ فارسی معین جلد 5)

⁴. اسماعیل رائین نویسنده، روزنامه‏نگار ( 1298- 1358) اسماعیل رائین پس از گرفتن دیپلم ادبى، به تحصیل در دوره‏ى روزنامه‏نگارى چهار ساله‏ى دانشگاه تهران پرداخت. وی به زبان انگلیسى آشنا بود و به بسیارى از کشورهاى اروپایى سفر نمود. تألیفاتش نزدیک به بیست کتاب است. از آثار او می­توان به موارد ذیل اشاره کرد: تصحیح و مقدمه اختناق ایران (تألیف مورگان شوشتر، ترجمه‏ى ابوالحسن موسوى شیرازى، 1345)؛ اسناد و خاطره‏هاى حیدرخان عمو اوغلى (1358)؛ انجمن‏هاى سرى در انقلاب مشروطیت (ترجمه و تألیف، 1345)؛ انشعاب در بهائیت (1357)؛ اولین چاپخانه در ایران (1347)؛ ایرانیان ارمنى (1349)؛ پسران صولت قشقایى (1333)؛ حقوق بگیران انگلیس در ایران (1247)؛ حیدرخان عمو اوغلى (1352)؛ در کرانه‏هاى کارون و شط العرب و اسناد تاریخى حاکمیت ایران (1330)؛ دریانوردى ایرانیان دو جلد، 1350)؛ دلالان بین‏المللى نفت، سفرنامه‏ى میرزا صالح شیرازى (1347)؛ فراموشخانه و فراماسونرى در ایران (سه جلد، 1347)؛ قیام جنگل؛ یادداشت‏هاى میرزا اسماعیل جنگلى (1357)؛ میرزا ملکم‏خان؛ زندگى و کوشش‏هاى او (1349)؛ یپرم‏خان سردار (1350). (ر.ک: مریم آقا شیخ محمد، سعید نوری، نشاط، گلزار مشاهیر، زندگینامه درگذشتگان مشاهیر ایران(‎۱۳۵۸ ـ ‎۱۳۷۶)، نشر برگ زیتون، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران، سال 1377.).

⁵. متن فتوا علماء در اعدام باب، نیز در کتابخانه شماره یک مجلس شورای اسلامی موجود است.

⁶. ملا محمد سعید بارفروشی معروف به سعید العلما یکی از مشاهیر و دانشمندان قرن سیزدهم هجری قمری است. سعید العلما از اکابر مراجع و افضل مجتهدین روزگارش محسوب می شد و در نطق بیان و فصاحت کلام یگانه عصر خویش به شمار می آمد.

ایشان فتوا به قتل محمد علی بارفروشی(قدوس) داد. (نیر ممقانی، 1374: 150)

⁷. شیخ محمد مهدى خالصى از برجسته‏ترین علماى مجاهد و ضد استعمار شیعه عراق در قرن سیزدهم و چهاردهم هجرى است. وى فرزند شیخ حسن کاظمى بود و در 9 یا 15 ذیحجه 1276 ق، در کاظمین به دنیا آمد و در میان طایفه خود (خالصى) پرورش یافت. در اواخر 1329 ق، و پس از حمله روس‏ها به شمال ایران و اندکى بعد از حمله استعمارگران ایتالیایى به طرابلس غرب لیبى، بسیارى از مراجع و علماى عراق، از جمله شیخ مهدى خالصى فتواى جهاد بر ضد اشغالگران روسى و ایتالیایى صادر کردند. هنگام حمله متفقین به عثمانى، علماى شیعه عراق از جمله آیت اللّه خالصى در حمایت از عثمانى، فتواى جهاد بر ضد استعمارگران انگلیسى صادر کردند.

⁸. مراسله کنسولگرى ایران در بغداد به وزارت خارجه، 16/ 12/ 1300، اسناد وزارت خارجه، س 1300، ک 1/ 16، پ 32، ص 12.

⁹. احمد کسروی در هشتم مهرماه 1269 خورشیدی، در محله‏ی موسوم به «حکماورار» یا «حکماباد» تبریز در خانواده‏ی سید روحانی شیعی مذهب، پا در جهان گذاشت، نیاکان او، تا سه پشت روحانی و مجتهد بوده‏اند، او بعد از اتمام دروس ابتدائی مشغول دروس حوزوی شده و پس از آن، مدت یکسال و نیم در مسجد ارثی پدرانش به پیش‏نمازی و ملائی پرداخته و در این مدت، میان او و رقبایش از ملایان تبریز، حسادت و رقابت به وجود می‏آید تا جائی که کسروی از دست آنان بسیار ناراحت و آزرده می‏شود، به طوری که از آن پس، از آخوندی و روحانیت دلسرد گشته و سرانجام در سال 1290 خورشیدی، از سلک آخوندی، بیزار و کناره می‏گیرد و در مدرسه‏ی آمریکائی تبریز، به عنوان «معلم عربی» استخدام می‏شود و از آن پس به فراگرفتن علوم دیگر، مانند: تاریخ و جغرافی، زبان انگلیسی، حساب و ستاره‏شناسی می‏پردازد و مدت پنج سال در ضمن معلمی، معلومات خود را در رشته‏های نامبرده تکمیل می‏کند.

¹⁰. کسروی دین کنونی اسلام را که به مذاهب منشعب شده باشد، اسلام اصلی نمی‏داند و می‏گوید بیشتر اصول و اصالت آن در قالب مذاهب پنهان شده است، و در این باره چنین نوشته است: «نخست باید دانست که اسلام دوتا است، یکی آنکه بنیان گذارش آورده و در هزار و سیصد و پنجاه سال پیش بوده است، و یکی آن است که امروز میان مسلمانان روان است و به چند مذهب، از سنی، شیعی، باطنی، علی الیهی، شیخی، صوفی و مانند اینها بخش شده است. ما هر دو را اسلام می‏خوانیم، ولی یکی نیست و می‏باید این دو را از هم جدا گرفت، به دو دلیل: یکی دلیل جستجو، ما آگاهی از آن اسلام داشته و نیک می‏دانیم که اسلام اصلی، جز اینها بوده است. دیگری دلیل نتیجه؛ آن اسلام مردم پراکنده و زبون عرب را یک توده گردانید و به فرمانفرمائی رسانید، ولی این اسلام مردم یک توده را از هم پراکنده ساخته است... و به کیشهای چند از هم جدا شده است...» (کسروی، 1339: 155)؛ کسروی به عنوان این که دین را به صورت اصلی خود برگرداند با اختلافات مذاهب مخالفت می‏کرد و در کتاب‏های خود، بر آنها انتقاد می‏گرفت و به اهل مذاهب اسلام می‏گفت که از دین پاک اصلی پیروی کنند و از انحرافات و خرافاتی که در اسلام یعنی در مذاهب اسلام پدید آمده است، روگردان شوند. اینگونه انتقادات کسروی را نوعی ارتداد و الحاد او می‏شمردند. ولی کسروی می‏گفت: «ما دین را زندگی به آئین خرد و در میان مردم و در کارهای آن می‏طلبیم و یک نتیجه‏ی بزرگ که یک توده بودن مردم باشد، از آن می‏خواهیم». (کسروی، 1339: 155).