مشاغل و حرَف اصحاب و راویان ائمه‌ی اطهار علیه السلام تا پایان غیبت صغرا
Article data in English (انگلیسی)
سال دهم، شماره دوم، پیاپی 35، پاییز و زمستان 1392
مجید افلاکیان / کارشناس ارشد تاریخ تشیع از موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره majidaflakiyan@yahoo.com
مهدی پیشوایی / مدیر پژوهشی گروه تاریخ موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره
دریافت: 29/6/1391 ـ پذیرش: 7/7/1393
چکیده
اشتغال از ضرورت های زندگی افراد بشر است. شیعیان نیز از این قاعده مستثنا نیستند. سفارش اهل بیت علیه السلام به کسب و کار و نهی از بیکاری و بطالت، از نکات مهم تأثیرگذار در زندگی شیعیان در عصر حضور ائمة اطهار علیه السلام بوده است. شیعیان به گونه ای به شغل و کسب روزی حلال اهتمام داشتند که شهرت برخی از آنها به شغلشان است. هرچند به سبب کمبود منابع، دستیابی به شغل تمام اصحاب ائمة معصوم علیه السلام، دشوار است، اما در این نوشتار سعی شده تا با استقرای کافی و بررسی گسترده، به شغل اصحاب امامان و فضای اقتصادی دورة ائمة علیه السلام و وضعیت اقتصادی شیعیان در آن دوره دست یابد. بر اساس این استقرا، یاران و راویان ائمة اطهار علیه السلام شغل های متنوعی داشتند که نشان دهندة حضور آنان در عرصة اقتصادی است. از سوی دیگر، آنان در کنار شغل و پیشة عادی، حامل علوم و معارف اهل بیت علیه السلام بودند و بعضی از آنان حافظ هزاران حدیث بودند، و حتی برخی از آنان به مرحلة فقاهت و اجتهاد رسیده بودند.
کلیدواژه ها: شغل اصحاب ائمه علیه السلام، تقید اصحاب ائمه علیه السلام به مال حلال، وضعیت مالی اصحاب ائمه علیه السلام، ضرورتِ داشتنِ شغل.
مقدمه
ازآن رو که اهل بیت علیه السلام همواره بر کسب درآمد حلال تأکید داشته اند (کلینی، 1363، ج5، ص 80ـ81) و یکی از مهم ترین راه های کسب روزی حلال شغل مناسب است، اهتمام اهل بیت علیه السلام در این باره موجب می شد تا اصحاب خود را از بیکاری و نشستن در خانه منع نمایند و در مقابلِ تقاضای برخی از شیعیان برای دعای روزی در حق آنان، می فرمودند: روزی را از راهی (اشتغال) به دست آورید که خداوند متعال قرار داده است (همان، ص 78).
تاکنون کتاب یا مقاله ای در زمینة شغل اصحاب ائمة اطهار علیه السلام یا نگاشته نشده و یا فقط به صورت محدود و غیرمستقل آن را بررسی کرده است. ازاین رو، نگارش مقاله با مشکلات بسیاری مواجه بود.
برای بررسی شغل اصحاب ائمة اطهار علیه السلام، پیش از ورود به اصل بحث، ضرورت داشتن شغل و وجوب کسب و کار برای هر فرد بررسی می شود و سپس شغل اصحاب ائمة اطهار علیه السلام، در قالب جدول ذکر خواهد شد. اما توجه به این نکته لازم است که برای پرهیز از طولانی شدن کلام، ذکر بسیاری از مطالب مرتبط با شغل، به مجال دیگر واگذار گردید.
ضرورت اشتغال به کار از نگاه اهل بیت علیه السلام
داشتن روزی حلال ملازم با داشتن شغل مناسب است (همان، ص 89)، از سوی دیگر، شغل مناسب مایة استقلال اقتصادی و حفظ عزت و سربلندی بنیان خانواده است. از این رو، اهل بیت علیه السلام به اقتضای شرایط مشغول، به کار می شدند و منبع درآمد شخصی داشتند و بخشی از دسترنج خود را در امور خیر مصرف می کردند. برای نمونه، پیامبر گرامی صل الله علیه و آله در جوانی مدتی در کاروان تجاری حضرت خدیجه علیها السلام مشغول بودند؛ یا وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام، خواستند از بصره بروند در بین مردم شهر ایستادند و ضمن سخنانی چنین فرمودند: ای مردم بصره، چرا بر من خرده می گیرید؟! به خدا سوگند، این (اشاره کرد به کیسه ای که در دست داشتند) نیست، مگر از محصول و غلة من در مدینه. اگر من از نزد شما رفتم و بیش از آنچه می بینید به همراه بردم من در زمره خائنان هستم (علیدوست، 1391، ص 86).
این گزارش حاکی از آن است که امیرالمؤمنین علیه السلام پیش از هجرت به کوفه، در مدینه باغ و نخلستان و زمینی فراهم کرده بودند که از درآمد آن استفاده می کردند. همچنین مطابق نقل های دیگر، آن حضرت به حفر قنات و کندن چاه مشغول می شدند و پس از رسیدن به آب، آن را وقف می نمود (مرعشی نجفی، 1405ق، ج 18، ص 54). طبق برخی دیگر از نقل ها، آن حضرت از دستمزد کارهایشان، هزار بنده را آزاد ساختند (کلینی، 1363، ج 5، ص 74).
اهمیت شغل در سیرة امام باقر علیه السلام به اندازه ای بود که یکی از بزرگان آن زمان به نام محمدبن منکدر چنین نقل کرده است: روزی از مدینه بیرون آمدم و در صحرا محمدبن علی بن الحسین را دیدم. او درحالی که بدن چاقی داشت، با تکیه بر دو غلام سیاه، به سوی مزرعه می رفت، پیش خود گفتم: سبحان الله! پیرمردی از قریش در چنین ساعتی با این وضعیت برای به دست آوردن دنیا در تلاش است. باید او را موعظه کنم! نزد او رفته و گفتم: خداوند تو را حفظ کند. اگر در این حال، اجل تو برسد چه خواهی کرد؟ فرمود: اگر در این حال اجلم برسد، در حال اطاعت خدا از دنیا خواهم رفت. من با کارکردن، خود و عیالم را از محتاج بودن به تو و مردم حفظ می کنم... (همان، ص 73).
در سیرة امام صادق علیه السلام، کار کشاورزی برای بی نیازی از مردم (همان، ص 74) و در سیرة امام کاظم علیه السلام، کار روی زمین عمل پیامبران و اوصیا و صالحان (همان، ص 75) معرفی شده است.
شیعیان نیز با تأسی به اهل بیت علیه السلام، به شغل اهمیت ویژه ای می دادند و با اینکه برخی از آنان دارای منصب حکومتی و یا مستمری از بیت المال بودند، از کار کردن خودداری نمی کردند؛ همچنان که سلمان فارسی، وقتی حاکم مدائن بود، به کار حصیربافی اشتغال داشت (عاملی). مستمری سلمان از بیت المال پنج هزار درهم بود که آن را صدقه می داد و از دسترنج خود استفاده می کرد (همان، ص 32).
ائمة اطهار علیه السلام اصحاب را از کسالت پرهیز می دادند و افراد تنبل را سربار جامعه و یا خانودة خود (کلینی، ج5، ص86) و بدون خیر و تنبل ترین افراد در امر آخرتشان (همان، ص 85) معرفی می نمودند و در صورت رکود اقتصادی شیعیان، دستورات خاصی برای رونق اقتصادی آنها می دادند که در کتاب شریف الکافی به نمونه هایی از آن اشاره شده است (همان، ج 3، ص 473-476).
باید توجه داشت ضرورت شغل به معنای داشتن شغل ثابت و با حقوق و مزایای معین نیست، بلکه منظور آن است که مسلمان باید تنبلی را کنار بگذارد و هر روز دنبال روزی خود باشد، خواه شغل او ثابت و برای یک نهاد دولتی و اداری با حقوق و مزایای ثابت باشد و یا هر روز رزق خود را با فعالیت شخصی از بازار، مزرعه، باغ و غیر آن کسب نماید.
برخی از روایات عبادت را ده جزء دانسته و نه جزء آن را مال حلال معرفی کرده اند (مجلسی، 1403ق، ج74، ص27). برخی دیگر از روایات عبادت را هفتاد جزء معرفی کرده و برترین هفتاد جزء را کسب حلال معرفی نموده اند (صدوق، 1406ق، ص 180). طبق همین مبنا و نیز ضرورت توجه به مال حلال، اصحاب ائمة معصوم علیه السلام در کنار کار و رعایت آداب کسب و کار، در پرداخت خمس و حقوق واجب دقت داشتند. برای نمونه، حکَمِ بن عِلْبَاء اَسَدی (طوسی، 1363، ج2، ص58) و ابیسیار مسمعبن عبدالملک (کلینی، 1363، ج1، ص408) اموال خمسی خود را نزد امام صادق علیه السلام آوردند. در گزارش دیگری آمده است که امام صادق علیه السلام خمس اموال حارث بن مغیره نصری را بخشید (طوسی، 1364، ج4، ص 143).
اهتمام اصحاب امامان علیه السلام در پرداخت خمس، به اندازه ای بوده که مقید بودند نسبت به تعلق و یا عدم تعلق خمس به اموال خود، از امام علیه السلام سؤال کنند. امام رضا علیه السلام برای پدر علی بن الحسین عبدربه هدیه ای فرستادند. او در نامه ای، از امام علیه السلام سؤال کرد: آیا هدیه ای که برای من فرستاده اید خمس دارد؟ حضرت به او نوشتند: آنچه صاحب خمس براى تو مىفرستد خمس ندارد (کلینی، 1363، ج 1، ص547).
البته برخی از افراد نیز در پرداخت خمس اهمال می ورزیدند و از امام علیه السلام برای عدم پرداخت آن رخصت می خواستند که تعدادشان بسیار اندک است. در آنچه به صورت مستند یافت شد، نام شخصی به نام صالح بن محمدبن سهل، متولی اوقاف قم، آمده است که از امام جواد علیه السلام تقاضای معافیت از پرداخت خمس داشت (همان، ج1، ص548).
مشاغل اصحاب و شیعیان اثنا عشری در دورة حضور
در جدول ذیل، به شغل اصحاب ائمة اطهار علیه السلام اشاره شده است، با این توضیح که:
در ستون دوم، به نام شغل اشاره شده است. در این ستون برای برخی شغل ها الفاظ متفاوتی ذکر شده که در ستون آخر (توضیحات) به عنوان شغلی آنان اشاره شده است.
در ستون سوم، نام صحابی موردنظر ذکر شده و چنانچه ضبط یک اسم متفاوت بوده، تذکر داده شده است. قابل ذکر آنکه ملاک تقدیم و تأخیر اسامی ذکر شده در این ستون، ترتیب زمانی صحابی بودن برای ائمة اطهار علیه السلام است. این تقدم و تأخر، حتی دربارة شغل هایی که با نام های متفاوتی از آن یاد شده، رعایت گردیده است؛ مثلاً، از پارچه فروشی با چند نام مثل بزاز و بیاع السابری و بیاع الزطی یاد شده است. ازاین رو، ترتیب ذکر شده دربارة شغل بزاز و بیاع السابری و بیاع الزطی (با اینکه هر سه شغل زیر مجموعة پارچه فروشی هستند) به صورت جداگانه رعایت شده است.
در ستون چهارم، نام برخی از امامان بزرگوار علیه السلام آمده است. این اسامی بیانگر آن است که صحابی از شیعیان این امامان بوده است. درصورتی که در کتب رجالی به شغل یکی از اصحاب امامان علیه السلام اشاره شده ولی مشخص نباشد از اصحاب کدام امام است، وی به عنوان راوی از امام معرفی شده است. ملاک برای ذکر این افراد به عنوان صحابی، این است که اولاً، نامشان در کتب رجالی به عنوان اصحاب ائمة اطهار علیه السلام آمده است. ثانیاً، تاریخ وفات برخی از آنان مشخص است و نشان می دهد دست کم مقداری از دورة حضور و یا دورة غیبت صغرا را درک نموده اند.
درصورتی که در ردیف افقی، فقط به یک منبع ارجاع داده شده باشد، بیانگر این است که تمام مطالب این ردیف فقط به همان مرجع برمی گردد، و چنانچه در ردیف افقی ارجاعات مختلف آمده باشد، بیانگر این است که هرکدام از اطلاعات از یک منبع خاص استخراج شده است.
|
شغل |
صحابی |
امامان معصوم علیه السلام |
توضیحات |
|
پارچه فروش |
عمربن محمدبن یزید (همان، ص283) |
امام باقر و امام صادق علیهما السلام |
بیاع السابری (فروشنده پارچه های شاپوری) |
|
حمادبن ابی طلحه (نجاشی، 1365، ص 144) |
امام صادق علیه السلام (خوئی، 1410ق، ج 7، ص 148) |
// |
|
|
خالدبن نافع (همان، ج 17، ص 148) |
امام صادق علیه السلام؛ (طوسی، 1415ق، ص 198) |
// |
|
|
عمربن یزید (همان؛ صدوق، 1413ق، ص 278). |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
محمدبن زیاد بجلی (خوئی، 1410ق، ج 17، ص 99) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
یحیی ازرق (همان، ج 20، ص 17) |
امام صادق علیه السلام (طوسی، 1415ق، ص 322) |
// |
|
|
جمیل الرواسی (همان، ص 177) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
حفص بن سالم (همان، ص 189) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
سعیدبن سنان(همان، ص 213) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
عثمان بن عمران (همان، ص 259) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
علاءبن کاهل (کامل) (همان، ص 266) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
ابوخالد قاسم بن سالم (همان، ص 271) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
کامل (همان، ص 144) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
محمدبن عبده (همان، ص 289) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
محمدبن ابی طلحه (همان، ص 313) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
احمدبن حسین (نجاشی، 1365، ص 83) |
امام صادق و کاظم علیهما السلام (همان، ص 283) |
// |
|
|
هشام بن حکم ابو محمد |
امام صادق و امام کاظم علیهما السلام |
امام کاظم علیه السلام وی را از فروش پارچه های شاپوری در سایه منع کردند (حرعاملی، 1414ق، ج 17، ص 466). |
|
|
عبدالرحمن بن حجاج بجلی(نجاشی، 1365، ص237-238) استاد صفوان بن یحیی(طوسی، 1415ق، ص236) |
امام صادق و امام کاظم و امام رضا علیه السلام |
// |
|
|
صفوان بن یحیی (طوسی، بی تا، ج 2، ص 792) |
امام صادق و امام کاظم و امام رضا و امام جواد علیه السلام (نجاشی، 1365، ص 197) |
// |
|
|
محمدبن عمربن یزید (همان، ص 364؛ طوسی، 1364، ج 7، ص 18) |
امام رضا علیه السلام |
// |
|
|
زیادبن هیثم (طوسی، 1415ق، ص 337) |
امام کاظم علیه السلام |
// |
|
|
حسن بن علی |
امام هادی علیه السلام |
// |
|
|
صامت (همان، ص 138) |
امام باقر علیه السلام |
بیاع الهروی (فروشندة پارچه های هراتی) |
|
|
عائذبن حبیب بجلی (برقی، 1342، ص 46) |
امام صادق علیه السلام (طوسی، 1415ق، ص 262) |
// |
|
|
سیف کوفی (همان، ص 222) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
ابراهیم بن میمون |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
حسن (همان، ص 196) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
اسماعیل بن زیاد (همان، ص 124) |
امام باقر و امام صادق علیهما السلام |
بزاز |
|
|
یوسف (همان، ص 324) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
محمدبن عبدالرحمن (همان، ص 288) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
محمدبن عمارة بن ذکوان (همان، ص 290) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
خلاد السدی (نجاشی، 1365، ص 154) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
محمدبن حسن (طوسی، 1415ق، ص 279) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
ابوخالد یزید مولی حکم بن ابی الصلت (همان، ص 3) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
عوانة بن حسین بزاز (همان، ص 430) |
از راویان |
// وی در سال 264 از دنیا رفته است (همان). بنابراین، می توان وی را دست کم از اصحاب دوره غیبت صغرا دانست. |
|
|
هارون بن یحیی (همان، ص449) |
از راویان |
// |
|
|
بشر (همان، ص 127) |
امام باقر علیه السلام |
بیاع الزطی (فرشندة نوعی لباس های هندی) |
|
|
عبدالله بن ایوب بن راشد زهری (نجاشی، 1365، ص 221) |
امام باقر علیه السلام |
// |
|
|
میسر بن عبد العزیز (طوسی، 1415ق، ص 309) |
امام باقر و امام صادق علیهما السلام |
// |
|
|
علی (همان، ص 360) اسباط بن سالم (نجاشی، 1365، ص106) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
محمد بن میسر بن عبد العزیز (همان، ص 368) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
عبدالحمید (طوسی، 1415ق، ص 240) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
ابن ابى عمیر (شیخ مفید، 1413ق، ص 86) |
امام کاظم و امام رضا و امام جواد علیه السلام |
// |
|
|
صـــراف |
صلت بن حجاج صیرفی (طوسی، 1415ق، ص 227) |
امام صادق علیه السلام |
الصیرفی (راغب، 1374، ج 2، ص 394) |
|
عبدالرحمن بن امی (همان، ص 237) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
عبدالله بن حسن (همان، ص 234) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
عبدالملک بن عتبه (همان، ص 238) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
عبدالخالق بن حبیب (همان، ص 240) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
هیثم بن حبیب (همان، ص 319) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
عبدالخالق بن عبد ربه (همان، ص 240) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
علی بن حیان (همان، ص 246) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
محمدبن علی بن نعمان (مؤمن طاق) (نجاشی، 1365، ص 325-326) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
عمرو بن حریث (همان، ص 289) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
عمربن عیسی (طوسی، 1415ق، ص 254) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
فضل بن عذار (همان، ص 268) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
قاسم بن عبدالرحمان (همان، ص 271) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
محمدبن حسن (همان، ص 279) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
محمدبن عذافر (همان، ص 291) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
محمدبن فضیل بن کثیر(همان، ص 292) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
محمدبن ناجیه (همان، ص 296) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
هارون بن خارجه (همان، ص 318) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
ابوایوب هلال بن مقلاص (همان، ص 320) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
یحیی بن اسحاق (همان، ص 321) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
یونس بن عمار (همان، ص 324) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
حنان بن سدیر (نجاشی، 1365، ص 145-146) |
امام صادق و امام کاظم علیهما السلام |
// |
|
|
حسین بن خالد (همان، ص 355) |
امام رضا علیه السلام |
// |
|
|
محمدبن اسحاق بن عمار (همان، ص 365) |
امام رضا علیه السلام |
// |
|
|
محمدبن فضیل (همان، ص 365) |
امام رضا علیه السلام |
// |
|
|
الیاس صیرفی (نجاشی، 1365، ص 39) |
امام رضا علیه السلام |
// |
|
|
احمدبن عباس نجاشی (طوسی، 1415ق، ص 412) |
// |
در سال 335 زنده بود. |
|
|
برده فروش |
1. مفضل بن صالح الأسدی (طوسی، 1417ق، ص475؛ برقی، 1342، ص 34؛ خوئی، 1410ق، ج 19، ص 311-312) |
امام صادق علیه السلام |
نخاس (بستانی، 1375، ص 905) |
|
2. آدم بن حسین (نجاشی، 1365، ص 104) |
امام صادق علیه السلام (خوئی، 1410ق، ج 1، ص 117) |
// |
|
|
3. جارود بن منذر (نجاشی، 1365، ص 130) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
4. بشربن طرخان (طوسی، 1415ق، ص 169) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
5. سلام بن مسلم (همان، ص 365) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
6. رفاعه بن موسی (نجاشی، 1365، ص 166) |
امام صادق و کاظم علیهما السلام |
// |
|
|
7. احمدبن مخلد (طوسی، 1415 ق، ص 331) |
امام کاظم علیه السلام |
// |
|
|
8. عبدالله (همان، ص 41) |
امام کاظم علیه السلام |
// |
|
|
9. عباس بن موسی (همان، ص 361) |
امام رضا علیه السلام |
نخاس |
|
|
10. احمدبن حسین (همان، ص 409) |
// |
// |
|
|
11. وهیب بن حفص (نجاشی، 1365، ص 431) |
// |
// راوی از ابی بصیر (خوئی، 1410ق، ج 19، ص 217) از اصحاب امام باقر علیه السلام |
|
|
12. طوسی، 1415ق، ص137 (همان، ص 137) |
امام باقر علیه السلام |
جلاب |
|
|
13. حمادبن عبدالکریم (همان، ص 186) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
14. سعید ابوعمر (همان، ص 214) |
// |
// |
|
|
15. حسن بن علی (عیسی) (همان، ص 181) |
// |
// |
|
|
16. علی بن عیسی (همان، ص 246) |
// |
// |
|
|
17. محمدبن حباب (همان، ص 281) |
// |
// |
|
|
18. محمدبن عبدالله (همان، ص 344) |
امام کاظم علیه السلام |
// |
|
|
19. محمدبن هارون (کلینی، 1367، ج 5، ص 298) |
امام کاظم و امام رضا علیهما السلام |
// |
|
|
20. محمدبن مروان (طوسی، 1415ق، ص 391) |
امام هادی علیه السلام |
// |
|
|
21. محمدبن سلیمان (همان، ص392) |
امام هادی علیه السلام |
// |
|
|
22. شاهویه بن عبدالله (همان، ص399) |
امام حسن عسکری علیه السلام |
// |
|
|
23. صالح بن عبدالله (همان) |
امام حسن عسکری علیه السلام |
// |
|
|
24. منخل بن جمیل (نجاشی، 1365، ص 421؛ خوئی، 1410ق، ج 19، ص 356) |
امام صادق علیه السلام |
بیاع الجواری (کنیز فروش) |
|
|
ابریشم فروشی |
1. محمد بن معروف هلالی (نجاشی، 1365، ص362) |
امام صادق علیه السلام |
خزّاز (بستانی،1375، ص 693) |
|
2. هاشم (هشام) بن برید (طوسی، 1415ق، ص 319) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
3. یحیی (همان، ص 322) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
4. احمدبن زیاد (همان، ص332) |
امام کاظم علیه السلام |
// |
|
|
5. ابومعاذ زیادبن رستم دوالدوز (همان، ص 209) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
6. حسین بن کثیر (همان، ص 184) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
7. علی بن عبدالرحمان (همان، ص 246) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
8. محمدبن یحیی (نجاشی، 1365، ص 359) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
9. حسن بن علی بن زیاد (همان، ص 39) |
امام صادق علیه السلام |
الوشاء (فروشندة جامه های لبریشمی) (بستانی، 1375، ص 986) وی فرزند دختر الیاس صیرفی است و چون دایی وی از اصحاب امام رضا علیه السلام بوده، به لحاظ سنی، می توانیم وی را از اصحاب امام کاظم و امام رضا علیه السلام محسوب کنیم. |
|
|
10. أبو أیوب ابراهیم بن عیسى یا ابراهیم بن عثمان (نجاشی، 1365، ص20) |
امام صادق و امام کاظم علیهما السلام |
// |
|
|
11. خالدبن نجیح (خوئی، 1410ق، ج7، ص38) |
امام کاظم علیه السلام |
// |
|
|
12. حسن بن علی (طوسی، 1415ق، ص 354) |
امام رضا علیه السلام |
// |
|
|
13. عبدالله بن مغیره (همان، ص 359) |
امام رضا علیه السلام |
// |
|
|
14. محمدبن جعفر (همان، ص 365) |
امام رضا علیه السلام |
// |
|
|
15. محمدبن ولید کرمانی (همان، ص378) |
امام جواد علیه السلام |
// |
|
|
16. ابوعبدالله حسین بن علی خزاز (نجاشی، 1365، ص68) |
// |
// |
|
|
17. حسن بن ابراهیم بن عبدالصمد (طوسی، 1415ق، ص 423) |
// |
// تلعکبری در سال 337 از وی روایت استماع کرده است. |
|
|
18. علی بن حسن بن قاسم (همان، ص431) |
// |
// وی در سال 329 زنده بوده |
|
|
19. محمدبن ولید بجلی خزاز (نجاشی، 1365، ص 345) |
// |
// اواخر عمرش مصادف با محمدبن حسن صفار (نجاشی، 1365، ص 345) از اصحاب امام حسن عسکری علیه السلام بود (طوسی، 1415ق، ص 402). |
|
|
20. ابوالحسن محمدبن حسین بن سفرجلة (همان، ص388) |
// |
// |
|
|
21. إبراهیم بن سلیمان بن عبیدالله بن خالد نهمی (همان، ص18) |
// |
خزاز (طوسی، 1415، ص 414) |
|
|
22. زیادبن حسن (همان، ص 337) |
امام کاظم علیه السلام |
بیاع الوشاء (فروشنده پارچه های ابریشمی و نگارین) |
|
|
23. ابوشبل عبدالله بن سعید الاسدی (همان، ص233) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
24. میسره (طوسی، 1415ق، ص 310) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
25. عمر الکرابیسی (همان، ص 250) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
26. ابوحفص عمر (همان، ص254) |
امام صادق علیه السلام |
قزّار |
|
|
27. سماعةبن مهران حضرمی (همان، ص 221؛ نجاشی، 1365، ص 193) |
امام صادق و کاظم و رضا علیه السلام |
تجارت وی ابریشم فروشی بود. |
|
|
حکومتی |
1. اسلم ابورافع (نجاشی، همان، ص 4) مشهور به ابراهیم (خوئی، 1410ق، ج1، ص 159) |
پیامبر صل الله علیه و آله و حضرت امیر علیه السلام |
وی در زمان حکومت امیرالمؤمنین علیه السلام خزانه دار بود (نجاشی، 1365، ص 4). |
|
2. سلمان فارسی |
حضرت علی علیه السلام |
حاکم مدائن در زمان خلافت عمر |
|
|
3. نعمان بن عجلان |
حضرت علی علیه السلام |
عامل حضرت علی علیه السلام بر بحرین و عمان (طوسی، 1415ق، ص 83). |
|
|
4. عبدالله بن ابی رافع |
حضرت علی علیه السلام |
کاتب حضرت علی علیه السلام بود (خوئی، 1410ق، ج 1، ص 159). |
|
|
5. محمد بن أبی بکر (طوسی، 1415ق، ص 49) |
حضرت علی علیه السلام |
عامل حضرت امیر علیه السلام بر مصر بود که در سال 38 به شهادت رسید. |
|
|
6. ابو یزید حارث بن ربیع (همان، ص61). |
حضرت علی صل الله علیه و آله |
عامل حضرت امیر علیه السلام در مدینه بود. |
|
|
7. علی بن ابی رافع |
حضرت علی علیه السلام |
کاتب حضرت علی علیه السلام بود (نجاشی، 1365، ص 6). |
|
|
8. ابوشبرمة عبدالله بن شبرمة ضبی (طوسی، 1415ق، ص 117و 234) |
امام سجاد علیه السلام |
قاضی از جانب ابو جعفر (ظاهراً منصور دوانیقی) بر کوفه بود و در سال144 از دنیا رفت. |
|
|
9. حَکَمِ بن عِلْبَاء اَسَدِیّ |
امام باقر علیه السلام |
ایشان والی بحرین بود و اموال زیادی به عنوان خمس نزد امام صادق علیه السلام آورد (طوسی، 1363، ج 2، ص 58). |
|
|
10. سعد بن طریف حنظلی (نجاشی، 1365، ص 178) |
امام باقر وامام صادق علیهما السلام |
شغل وی قضاوت بود. |
|
|
11. حفص بن غیاث بن طلق (همان، ص135) |
امام صادق علیه السلام |
قاضی از طرف هارون در بغداد و سپس در کوفه شد و در سال 194ق از دنیا رفت. |
|
|
12. حسین بن عبدالله (حر عاملی، 1414ق، ج 17، ص 195-196) |
امام صادق علیه السلام |
وی والی سجستان (سیستان) بود و امام نامه ای برای رسیدگی به مشکل یکی از شیعیان به ایشان نوشت. |
|
|
13. نجاشی (همان، ص196-197) یا أبوبجیرأسدی نصری عبدالله بن نجاشی بن عثیم بن سمعان(نجاشی، 1365، ص231) |
امام صادق علیه السلام |
حاکم اهواز از جانب منصور دوانیقی بود و امام صادق علیه السلام برای رفع مشکل مؤمنی نامه ای به او نوشت (حر عاملی، 1414ق، ج 17، ص 196-197). |
|
|
14. نوح بن دراج (نجاشی، 1365، ص 127) |
امام صادق علیه السلام (طوسی، 1415ق، ص 314) |
شغل وی قضاوت بود و در زمان امام رضا علیه السلام از دنیا رفت (نجاشی، 1365، ص127). |
|
|
15. محمدبن عبدالرحمان بن ابی لیلی (طوسی، 1415ق، ص 288) |
امام صادق علیه السلام |
قاضی کوفه بود و در سال148 از دنیا رفت. |
|
|
16. یحیی بن سعیدبن قیس (همان، ص321) |
امام صادق علیه السلام |
در هاشمیه (شهر نوبنیاد عباسیان در عراق در اوایل حکومت آنها) قاضی از جانب ابوجعفر منصور دوانیقی بود و در سال 143 از دنیا رفت. |
|
|
17. علی بن یقطین (همان، ص340) |
امام کاظم علیه السلام |
وزیر هارون الرشید بود و امام به وی اجازه کنار گذاشتن کارش را نداد (حر عاملی، 1414ق، ج 17، ص 197-199). شغل دیگر وی فروش ابزار، یعنی التوابل (کشی، 1409ق، ص 430) دیگ (القدر) بود. |
|
|
18. زیاد بن ابی سلمه |
امام کاظم علیه السلام |
امام کاظم علیه السلام به شرط یاری رساندن به مؤمنان به او اجازة داشتن شغل حکومتی دادند. |
|
|
19. یعقوب بن اسحاق السکیت |
امام کاظم علیه السلام |
در دربار متوکل، معلم معتز و مؤید بود که به خاطر دفاع از اهل بیت علیه السلام، در دربار متوکل به شهادت رسید (نجاشی، 1415ق، ص 449). |
|
|
20. حمزه بن یسع |
امام کاظم علیه السلام (تاریخ قم، ص 28 و 101 و 164 به نقل تاریخ تشیع 2، ص 171) |
در سال 189 از جانب هارون الرشید حاکم قم شد. |
|
|
21. ابوعمر حذاء |
امام کاظم علیه السلام |
وی ابتدا مأمور رفت و آمد نزد قضات جور عباسی بود و اموالی برای آنها جمع آوری می کرد، ولی بعد از نامه نگاری با امام علیه السلام از کارش دست کشید (حر عاملی، 1414ق، ج 17، ص 197-198). |
|
|
22. یقطین |
امام کاظم علیه السلام |
وی در خدمت ابوالعباس سفاح و ابو جعفر منصور دوانیقی بود (طوسی، 1417ق، ص 270). |
|
|
23. محمد بن علی بن عیسى قمی |
امام هادی علیه السلام (طوسی، 1415ق، ص 391 ) |
حاکم قم از طرف سلطان بود و نامه نگاری هایی با امام هادی علیه السلام داشت (نجاشی، 1365، ص 371). |
|
|
خریدار و فروشندة گندم |
1. حسین (حسن) (طوسی، 1415ق، ص 181) بن موسی (کلینی، 1367، ج 5، ص 349؛ نجاشی، 1365، ص 45) |
امام صادق علیه السلام |
الحناط (فیومی، 1414ق، ج 2، ص 154) |
|
2. مثنی بن ولید (نجاشی، همان، ص 414؛ طوسی، 1363، ج 1، ص 332) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
3. سلمان بن عبید (طوسی، 1363، ج 1، ص 218) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
4. حسن (حسین) (طوسی، 1363، ج 1، ص 183) بن عطیة دغشی محاربی (نجاشی، 1365، ص 46) |
امام صادق علیه السلام (خوئی، 1410ق، ج 6، ص 31) |
// |
|
|
5. ابوولاد حفص بن سالم (نجاشی، همان، ص 135؛ طوسی، 1415ق، ص 197) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
6. حکم بن أیمن (نجاشی، 1365، ص 137) |
امام صادق و کاظم علیهما السلام |
// |
|
|
7. زیدبن عبدالله (طوسی، 1415ق، ص 207) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
8. ابوالحسن علی بن محمد (نجاشی، 1365، ص 257) |
امام صادق علیه السلام (طوسی، 1415ق، ص 245) |
// |
|
|
9. سلمه (صدوق، 1413، ج3، ص266) |
امام صادق علیه السلام (خوئی، 1410ق، ج 8، ص 214) |
// |
|
|
10. حسین بن عطیه (طوسی، 1415ق، ص 183) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
11. سلام بن غانم (همان، ص218) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
12. سالم بن عبدالله (همان) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
13. سماعه الکوفی (همان، ص 221) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
14. صالح بن ابی الاسود (همان، ص 225) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
15. محمدبن عطیه (همان، ص 290) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
16. مفضل بن زیاد (همان، ص 307) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
17. هشام (همان، ص319) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
18. هاشم بن مثنی (همان) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
19. عروه (طوسی، 1363، ج 2، ص 207) |
امام صادق علیه السلام (حرعاملی، 1414ق، ج 13، ص 77) |
// |
|
|
20. فائد الحناط (نجاشی، 1365، ص 311) |
امام صادق و کاظم علیهما السلام (خوئی، 1410ق، ج 13، ص 245) |
// |
|
|
21. عبدالله بن عثمان (طوسی، 1415ق، ص 341) |
امام کاظم علیه السلام |
// |
|
|
22. عبدالله بن عمر بن بکار (نجاشی، 1365، ص 228) |
از راویان |
// |
|
|
23. سعید (برقی، 1342، ص 38) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
روغن فروش |
1. عبدالله بن بسطام بن سابور (نجاشی، 1365، ص 218) بسطام بن سابور (طوسی، 1415ق، ص 172) |
امام صادق علیه السلام (نجاشی، 1365، ص 172) |
زیّات |
|
2. یحیى بن حبیب (همان، ص369) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
3. حریزبن عبدالله سجستانی زیات (نجاشی، 1365، ص 144-145) |
امام صادق علیه السلام |
// برای تجارتش به سیستان سفر می کرد. |
|
|
4. معمر (طوسی، 1415ق، ص 308) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
5. منذربن صباح (همان) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
6. بسطام (همان، ص173) بن سابور (نجاشی ،1365، ص 111) |
امام صادق وامام کاظم علیهما السلام |
// |
|
|
8. محمدبن حسین بن ابی الخطاب (رجال طوسی، ص391) |
امام هادی علیه السلام |
// |
|
|
9. محمدبن عمرو (همان، ص 447) |
// |
// |
|
|
10. ابومسکین (همان، ص 150) |
امام باقر علیه السلام |
سمان |
|
|
11. عبدالله بن ولید سمان |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
12. سعیدبن عبید سمان (همان، ص 213) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
13. مسکین بن عبدالله (همان، ص308) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
14. سعید بن عبدالرحمان الاعرج (همان، ص213) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
15. اسماعیل بن شعیب (همان، ص 160) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
16. عثمان بن سعید عمری سمان (همان، ص389) |
امام هادی علیه السلام (همان، ص389) و عسکری علیه السلام (همان، 401) و صاحب الامر علیه السلام |
// |
|
|
17. ابوجعفر همدانی محمدبن موسی بن عیسی (نجاشی، 1365، ص 338) |
// |
// |
|
|
18. بشیر دهان و حفص دهان (طوسی، 1415ق، ص169و196) |
امام صادق علیه السلام |
دهّان |
|
|
19. عمار بن خباب و محمد بن یعقوب بن قیس دهنی (طوسی، 1415، ص 251و 298؛ نجاشی، 1365، ص 413 و 446) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
20. خباب بن عبدالله دهنی (نجاشی، 1365، ص 411) |
امام صادق و امام کاظم علیهما السلام |
العطار |
|
|
عطر فروش |
1. عبدالحمید (طوسی، 1415ق، ص 240) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
2. محمدبن ثمامه (همان، ص 279) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
3. محمدبن زیاد (همان، ص282) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
4. محمد بن حسن بن زیاد (نجاشی، 1365، ص 369) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
5. عبدالرحمان بن سالم بن عبدالرحمان (نجاشی، همان، ص 337) |
امام صادق (طوسی، 1415ق، ص 265) علیه السلام |
// |
|
|
6. داودبن عبدالرحمان (طوسی، 1415ق، ص 202) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
7. محمدبن عمربن عبید (همان، ص 290) |
امام صادق علیه السلام |
در سال 176 از دنیا رفت. |
|
|
8. محبوب بن عبدالله (همان، ص 309) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
9. حسن بن زیاد (همان، ص195). |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
10. داود بن سرحان (همان، ص 202؛ نجاشی، 1365، ص 159) |
امام صادق و امام کاظم علیهما السلام (خوئی، 1410ق، ج 7، ص 105) |
// |
|
|
11. داودبن ابی یزید (خوئی، 1410ق، ج 24، ص 1-10) |
امام صادق و امام کاظم علیهما السلام؛ |
// |
|
|
12. عبدالحمید بن سالم (نجاشی، 1365، ص 339) |
امام کاظم علیه السلام |
// |
|
|
13. محمدبن عبدالحمید (طوسی، 1415ق، ص 364) |
امام رضا علیه السلام و امام حسن عسکری علیه السلام (طوسی، 1415ق، ص 402) علیه السلام، |
// |
|
|
14. علی بن عمرو (همان، ص 388) |
امام هادی علیه السلام |
// |
|
|
15. عبدوس (همان، ص 389) |
امام هادی و عسکری علیهما السلام |
// |
|
|
16. احمدبن محمدبن یحیی قمی (همان، ص 410) |
از راویان |
در سال 353 زنده بود (طوسی، 1415ق، ص 410). |
|
|
17. یونس بن علی (همان، ص 450) |
// |
// |
|
|
18. محمدبن یحیى أبو جعفر (نجاشی، 1365، ص 353) |
// |
// |
|
|
سازنده یا فروشندة کاغذ |
1. ابوعیسی محمد بن هارون (همان، ص 372) |
// |
الوراق (ابن منظور، 1414ق، ج 10، ص 375) مؤلف کتاب الامامه و السقیفه (نجاشی، 1365، ص 372) |
|
2. ابوالفتح هلال بن إبراهیم دلفی (نجاشی، 1365، ص 441؛ ابن داود، 1342، ص 369) |
// |
// |
|
|
3. محمدبن تسنیم (طوسی، 1415ق، ص 300) |
امام صادق علیه السلام |
مشهور به ابوطاهر الوراق |
|
|
4. إِسْمَاعِیلُ بن إِسْحَاقَ |
امام صادق علیه السلام (طوسی، 1364، ج3، ص194) |
// |
|
|
5. عَنْبَسَة الْوَرَّاقِ |
امام صادق علیه السلام (کلینی، 1367، ج 5، ص 122) |
// |
|
|
6. یحیی بن عباس (طوسی، 1415ق، ص 369) |
امام رضا علیه السلام |
// |
|
|
7. عباس بن محمد (همان، ص 361) |
// |
// |
|
|
8. موسى بن مرشد (همان، ص 392) |
امام هادی علیه السلام |
// |
|
|
9. إِسْحَاقَ بن إِبْرَاهِیم (حر عاملی، 1414ق، ج 6، ص 422) |
از راویان |
// |
|
|
10. جَعْفَرِ بن مُحَمَّدٍ (همان، ج 17، ص 445). |
// |
// |
|
|
11. مُحَمَّدِ بن إِسْمَاعِیلَ (همان، ج 7، ص 126) |
// |
// |
|
|
12. طاهر بن عیسی (همان، ص 146) |
// |
// |
|
|
13. قاسم بن ربیع (همان، ج 20، ص 410) |
// |
// |
|
|
14. مُحَمَّدِ بن أَحْمَدَ الْوَرَّاقِ |
// |
// |
|
|
15. عَلِیُّ بن عَبْدِاللَّهِ الْوَرَّاقُ (همان، ج 16، ص 240) |
// |
// |
|
|
16. محمد بن إبراهیم الوراق (کشی، 1409ق، ص 143) |
// |
// |
|
|
17. محمدبن ابراهیم (طوسی، 1415ق، ص 440) |
// |
// |
|
|
نویسنده |
1. عبدالرحمان بن محمدبن عبیدالله (حر عاملی، 1414ق، ج 1، ص 449) |
حضرت علی علیه السلام |
کاتب |
|
2. ابواحمد اسماعیل (طوسی، 1415ق، ص 125) |
امام باقر علیه السلام |
// |
|
|
3. حسن بن سری (همان، ص 131؛ نجاشی، 1365، ص 47) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
4. عیسی بن حسان (طوسی، همان، ص259) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
5. محمدبن اعین (همان، ص 278) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
6. محمدبن عبید (نجاشی، 1365، ص 339) |
امام صادق علیه السلام (طوسی، 1415ق، ص 289) |
// |
|
|
7. یعقوب بن نعیم بن قرقارة (نجاشی، 1365، ص 449) |
امام رضا علیه السلام |
// |
|
|
8. یحیی بن یزید (طوسی، 1415ق، ص 369) |
امام رضا علیه السلام |
// |
|
|
9. ابوالحسین العبرتائی رجاء بن یحیى بن سلمان (نجاشی، 1365، ص 166) |
امام هادی علیه السلام |
// |
|
|
10. یعقوب بن یزید (طوسی، 1415ق، ص 393) |
امام هادی علیه السلام |
// |
|
|
11. محمدبن علی (همان، ص 410) |
امام حسن عسکری علیه السلام |
// |
|
|
12. ابوالفرج قنائی محمدبن (نجاشی، 1365، ص 398) |
// |
// |
|
|
13. ابوعلی محمدبن أحمدبن جنید اسکافی (همان، ص 385) |
// |
// مقداری از اموال حضرت صاحب الامر علیه السلام نزدش بود. |
|
|
14. علی بن حبشی بن قونی (طوسی، 1415ق، ص 432) |
// |
// زنده در سال332 |
|
|
15. محمدبن احمدبن محمدبن عبدالله بن ابی الثلج (همان، ص 443) |
// |
// تلعکبری در 322 از وی روایت سماع کرده است. |
|
|
16. محمدبن داودبن سلیمان (همان، ص 444) |
// |
// درسال 313 زنده بوده است. |
|
|
17. محمدبن ابراهیم بن یوسف (همان، ص 447) |
// |
// |
|
|
دوزنده |
1. بردالخیاط (همان، ص128) |
امام باقر علیه السلام |
الخیاط |
|
2. ابومخلد (همان، ص 151) |
امام باقر علیه السلام |
// |
|
|
3. ابوالفضل سلم (همان، ص219) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
4. علی یزید (همان، ص 246) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
5. اسماعیل بن ابان (همان، ص 167) |
امام صاق علیه السلام |
// |
|
|
6. محمدبن ابراهیم (همان، ص276) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
7. مجمع (همان، ص 309) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
8. ابو محمد (طوسی، 1364، ج 7، ص 211) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
9. موسی بن سعدان (طوسی، 1415ق، ص344) |
امام کاظم علیه السلام |
// |
|
|
10. یحیی بن سماعه (همان، ص346) |
امام کاظم علیه السلام |
// |
|
|
11. حسن بن علی (همان، ص420) |
از راویان |
// |
|
|
12. عمرو (همان، ص 430) ابوعمرو (همان، ص 451) |
// |
// |
|
|
13. علی بن ابراهیم (همان، ص 430) |
// |
// |
|
|
14. محمدبن نعیم (همان، ص440) |
// |
// |
|
|
کفش فروش |
1. ابوالعلاء الخفاف (همان، ص150) |
امام باقر علیه السلام |
الخفاف |
|
2. علی بن عامر (همان، ص 247) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
3. سلیمان بن داود (همان، ص 358) |
امام رضا علیه السلام |
// |
|
|
4. یحیی بن قاسم |
امام باقر علیه السلام (همان، ص 149) و امام کاظم علیهما السلام (کلینی، 1367، ج5، ص 318) |
الحذاء |
|
|
5. ایوب بن عطیه (طوسی، 1415ق، ص 167) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
6. بسطام (همان، ص 172) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
7. عبدالحمیدبن زیاد (همان، ص 240) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
8. محمدبن عبیده (همان، ص 289) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
9. ابوعبیده زیاد (همان، ص 211) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
10. یحیی الحذاء (همان، ص 346؛ کلینی، 1367، ج 5، ص 318) |
امام کاظم علیه السلام |
// |
|
|
11. حسن بن محمدبن احمد (طوسی، همان، ص 424) |
// |
// |
|
|
12. صالح (همان، ص 428) |
// |
// |
|
|
خرمافروش |
13. موسی (همان، ص 146) |
امام باقر علیه السلام |
التمار |
|
14. محمدبن مسلم |
امام صادق علیه السلام |
وی از تمکن مالی بالایی برخوردار بود. پس از توصیة امام، برای تواضع، از میان تمامی شغل ها، زنبیلی به دست گرفت و نزدیک در مسجد شروع به خرما فروشی نمود که این کار موجب آزرده شدن اطرافیانش شد و از وی خواستند شغل دیگری انتخاب کند (کشی، 1409ق، ص 16). |
|
|
15. شعیب بن میثم (طوسی، 1415ق، ص 224) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
16. قیس بن کعب (همان، ص272) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
17. حسن بن سیف (همان، ص181) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
18. کامل بن علاء (همان، ص274) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
19. علی بن سوید (همان، ص 337) |
امام کاظم علیه السلام |
// |
|
|
20. سیف بن سلیمان (همان، ص 222) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
21. سیف بن مغیره (همان) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
22. کامل (کلینی، 1367، ج 1، ص 297) |
امام صادق |
// |
|
|
23. اسحاق بن محمدبن علی بن خالد (طوسی، 1415ق، ص 413) |
// |
// |
|
|
کلاه فروش |
1. سلمة بن محمد (خوئی، 1410ق، ج8، ص 213) |
امام صادق علیه السلام |
(بیاع القلانس) |
|
2. سلمه بن محرز (طوسی، 1415ق، ص 219) |
امام صادق علیه السلام |
/// |
|
|
3. حسن حسین (همان، ص183) بن مختار (همان، ص 180) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
4. مازن (همان، ص 312) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
5. خالدبن زیاد (همان، ص 201) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
6. عوف عون بن معین (همان، ص 263) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
7. حسین بن کثیر (همان، ص184) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
8. خالدبن (مازن) (همان، ص 197) ماد (نجاشی، 1365، ص 149) |
امام صادق و کاظم علیهما السلام |
// |
|
|
9. علی بن محمد (طوسی، 1415ق، ص 377) |
امام جواد علیه السلام |
// |
|
|
10. آدم بن محمد (همان، ص 407) |
// |
// |
|
|
نمد فروش |
1. ابواسحاق إبراهیم بن صالح (نجاشی، 1365، ص 15) |
امام باقر علیه السلام (طوسی، 1415ق، ص 123) |
(بیاع الانماط) |
|
2. ابوحسان (همان، ص151) |
امام باقر علیه السلام |
// |
|
|
3. ابوعلی (همان، ص 326) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
4. َبْدِالرَّحْمَانِ بن أَشَلّ (کلینی، 1367، ج 4، ص 524) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
5. رزین (همان، ج 2، ص 521؛ طوسی، 1415ق، ص204) |
امام باقر و امام صادق علیهما السلام |
// |
|
|
6. حارث (طوسی، 1415ق، ص 191) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
7. شعیب بن راشد (همان، ص 224) |
// |
// |
|
|
8. فیض بن مطر (همان، ص270) |
// |
// |
|
|
9. زیدبن حسن (همان، ص 207) |
// |
// |
|
|
10. احمدبن حارث (همان، ص 322) |
// |
// |
|
|
آرد ساز یا آرد فروش |
1. محمدبن مسلم بن رباح (همان، ص 294) |
// |
الطحان وی در سال 150 از دنیا رفت. |
|
2. عبدالرحمان بن ابی عماره (همان، ص 237) |
// |
// |
|
|
3. معلی بن موسی کندی (همان، ص 304) |
// |
// |
|
|
4. هیثم بن عبدالجبار (همان، ص 319) |
// |
// |
|
|
5. ابویحیی (همان، ص 347) |
امام کاظم علیه السلام |
// |
|
|
6. حسن بن یحیی (همان، ص 421) |
از راویان |
// |
|
|
7. ابوجعفر محمدبن حسن حسین بن هارون (همان، ص 444) |
// |
// |
|
|
8. حرب بن الحسن (نجاشی، 1365، ص 148) |
// |
// |
|
|
9. خالدین سفیان (طوسی، 1415ق، ص 198) |
// |
// |
|
|
10. جعفربن علی بن سهل بن فروخ (همان، ص420) |
// |
الدقّاق تلعکبری از وی در سال 328 روایت شنیده است. |
|
|
زرگر |
1. ابی الحسن علی بن میمون (همان، ص 140) |
امام باقر علیه السلام |
// |
|
2. علی(صدوق، 1413ق، ج 3، ص 252) بن میمون (طوسی، 1415ق، ص 266) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
3. محمدبن مجیب (همان، ص 295) |
// |
// زادگاه وی کوفه بود که در بغداد ساکن شد. |
|
|
4. محمدبن رجاء (همان، ص 390) |
امام هادی علیه السلام |
// |
|
|
5. جماعة بن عبدالرحمان (همان، ص 178) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
6. عباس بن عبدالرحمان (همان، ص 240) |
// |
// |
|
|
7. عمربن مسلم (همان، ص 254) |
// |
// |
|
|
8. محمد بن حسین بن سعید (نجاشی، 1365، ص 337) |
امام جواد و امام هادی و امام حسن عسکری علیه السلام |
وی در سال269 در زمان غیبت صغرا از دنیا رفت. |
|
|
شتربان یا شتردار |
1. محمدبن سکین بن عمار نخعی (همان، ص 361) |
امام کاظم علیه السلام (برقی، 1342، ص 52) |
جمال |
|
2. عمران بن فائد (طوسی، 1415ق، ص 257) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
3. حسان بن مهران جمال (نجاشی، 1365، ص 147) |
امام باقر و امام صادق علیهما السلام |
// |
|
|
4. صفوان بن مهران جمال (همان، ص 198؛ طوسی، بی تا، ج 1، ص 46) |
امام کاظم علیه السلام |
وی شترهایش را به هارون الرشید کرایه می داد که با دستور امام کاظم علیه السلام، دست از کار خود کشید (کشی، 1409ق، ص 441). |
|
|
5. ابو خدیجه (طوسی، بی تا، ج 1، ص 107) سالم بن مکرم |
امام صادق و امام کاظم علیهما السلام (نجاشی، 1365، ص 188) |
// |
|
|
6. محمدبن جزک (جرک) (طوسی، 1415ق، ص 391) |
امام هادی علیه السلام |
// |
|
|
7. محمدبن قولویه (همان، ص 439) |
// |
وی پدر جعفربن محمد، مؤلف کامل الزیارات می باشد (نجاشی، 1365، ص 123). |
|
|
زعفران فروش |
1. عمران بن اسحاق (همان، ص 257) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
2. صباح بن محمد (همان، ص 226) |
// |
// |
|
|
3. عمران بن عبدالرحیم (همان، ص 257) |
// |
// |
|
|
4. محمدبن اسماعیل بن میمون (نجاشی، 1365، ص 345؛ حسن بن یوسف حلی، 1413ق، ص 156) |
// |
// |
|
|
5. محمدبن احمدبن حسین (طوسی، 1415ق، ص 443) |
// |
// |
|
|
6. ابوعبدالرحمان احمدبن محمد عسکری (نجاشی، 1365، ص 146) |
// |
// |
|
|
جواهر فروش |
1. آدم بن متوکل (همان، ص104) |
// |
// |
|
2. اسحاق (طوسی، 1415ق، ص 163؛ خوئی، 1410ق، ج 3، ص 76) |
امام صادق علیه السلام (خوئی، 1410ق) |
// |
|
|
3. یحیی بن زکریا (نجاشی، 1365، ص 151) |
امام صادق علیه السلام (طوسی، 1415ق، ص 321-323) |
// |
|
|
4. بسطام |
امام صادق علیه السلام (همان، ص 172) |
// |
|
|
5. قاسم بن هشام (نجاشی، 1365، ص 316) |
امام حسن عسکری علیه السلام (طوسی، 1415ق، ص 401) |
// |
|
|
6. حسن بن حسین (نجاشی، 1365، ص 40) |
از راویان |
// |
|
|
قنداق ساز یا قنداق فروش |
1. ابوسعید خالدبن سعید (همان، ص 149؛ حلی، 1411ق، ص 65) |
امام صادق علیه السلام |
(القماط) او با نام های خالدبن یزید (طوسی، 1415ق، ص 201) و یزید ابوخالد قماط (نجاشی، 1365، ص452) نیز یاد شده است. |
|
2. ابوسعید صالح بن سعید (نجاشی، 1365، ص 199؛ طوسی، 1417ق، ص 245-246) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
3. صدقه بن عمیر (طوسی، 1415ق، ص 227) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
4. عُقبة بن خالد (همان، ص 261) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
5. ابوخالد کنکر (همان، ص 274) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
6. منهال (همان، ص 306) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
صحاف |
1. ابراهیم بن نعیم (همان، ص 157) |
امام باقر علیه السلام |
// |
|
2. علی بن نعیم (همان، ص 246) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
3. حسین بن نعیم (همان، ص 183) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
4. محمدبن نعیم (همان، ص296) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
5. قاسم بن ربیع |
از راویان |
وی با یک واسطه از امام صادق علیه السلام روایت کرده است (کلینی، 1367، ج 8، ص 2). |
|
|
6. حسین بن شاذویه (نجاشی، 1365، ص 65) |
// |
// |
|
|
پوستین دوز |
1. محمدبن سلیمان (طوسی، 1415ق، ص 146) |
امام باقر علیه السلام |
(الفراء) (بستانی، 1375، ص 658) |
|
2. اسحاق بن ابی جعفر (همان، ص 161) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
3. سلیم فراء (همان، ص 219) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
4. عبدالله بن عبید (همان، ص231) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
5. عبدالعزیز (همان، ص240) بن ابی جعفر |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
6. عیسی بن خلید (همان، ص 258) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
ابزار فروش |
1. داود (همان، ص134) |
امام باقر علیه السلام |
الابزاری |
|
2. صالح (همان، ص 225) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
3. رزین (همان، ص 204) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
4. عمربن أذینه (همان، ص 254) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
5. موسی الابزاری (همان، ص 301) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
حلیم یا سویق فروش |
1. سوید (همان، ص 223) بن مسلم قلاء (نجاشی، 1365، ص 191) |
امام صادق علیه السلام |
القَلّاء |
|
2. علاءبن رزین (طوسی، 1415ق، ص 247) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
3. عثمان بن عبدالرحمان (همان، ص 260) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
4. محمد (همان، ص 299) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
5. عمر بن ریاح قلاء (همان، ص253) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
مسگر |
1. محمدبن حسن صفار (نجاشی، 1365، ص 54) |
امام حسن عسکری علیه السلام (خوئی، 1410ق، ج 15، ص 257) |
صفار |
|
2. احمد (طوسی، 1415ق، ص 407) بن صفار (خوئی، 1410ق، ج 2، ص 128) |
// |
وی غلام عیاشی(م320) بود، از اعیان علما و اکابر فقهاى شیعه و استاد کلینى است (طوسی، 1415ق، ص 407). |
|
|
3. سعد (طوسی، 1415ق، ص 427) |
// |
وی از اصحاب عیاشی بود. |
|
|
4. سهل بن حسن (طوسی، 1415ق، ص 427) |
// |
// |
|
|
5. حسن بن محمدبن احمد (علامه حلی، 1411ق، ص 42؛ خوئی، 1410ق، ج 5، ص 111) |
// |
// |
|
|
|
1. بکر (برقی، 1342، ص 40) |
امام صادق علیه السلام |
النحاس |
|
|
2. ابوعمر (همان، ص 37) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
3. عیثم (همان، ص 39) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
4. آدم بن حسین (علامه حلی، 1411ق، ص 13) |
// |
// |
|
دهقان |
1. اسماعیل بن سهل (نجاشی، 1365، ص 28) |
امام جواد علیه السلام (طوسی، 1415ق، ص 373) |
// |
|
2. ابراهیم (همان، ص 384) |
امام هادی علیه السلام |
// |
|
|
3. علی بن اسماعیل (همان، ص 429) |
// |
// |
|
|
4. محمدبن علی بن فضل (همان، ص 443) |
// |
تلعکبری در سال340 از وی روایت شنید.
|
|
|
گوشت فروش |
1. رکان اللحام (همان، ص63) |
حضرت علی علیه السلام |
اللحّام |
|
2. حمادبن بشر اللحام (همان، ص 132) |
امام باقر علیه السلام |
// |
|
|
3. عبدالله بن واقد (همان، ص 231) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
4. حمادبن واقد (همان، ص 187) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
نانوا |
1. ابوصالح عجلان (همان، ص 263) |
امام صادق علیه السلام |
خباز |
|
2. زید (همان، ص 211) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
3. صالح (همان، ص 359) |
امام رضا علیه السلام |
// |
|
|
چوب فروش |
1. عتیبة بن عبدالرحمان (طوسی، 1415ق، ص 262) |
امام صادق علیه السلام |
بیاع القصب (فیومی، 1414ق، ج 2، ص 504) |
|
2. عیینة بن میمون (نجاشی، 1365، ص 302) |
امام صادق علیه السلام(طوسی، 1415ق، ص262) |
|
|
|
3. حسن بن موسی (نجاشی، 1365، ص42؛ حر عاملی، 1414ق، ج 17، ص 193) |
امام حسن عسکری علیه السلام |
|
|
|
4. محمدبن سالم (کشی، 1409ق، ص 231) |
از راویان |
|
|
|
تزیین کنندة حجلة عروس یا فروشندة اسباب و اثاثیة عروس و داماد (نجاشی، 1365، ص 49) |
1. عبدالله بن محمد (طوسی، 1415ق، ص160) |
امام رضا علیه السلام (کشی، 1409ق، ص 495) |
حجال |
|
2. احمدبن سلیمان (طوسی، 1415ق، ص 417) |
از راویان |
// |
|
|
3. ابومحمد حسن بن علی (طوسی، 1417ق، ص 531؛ نجاشی، 1365، ص 49) |
// |
// |
|
|
3. علی بن محمد (کلینی، 1367، ج 7، ص 265) |
// |
// |
|
|
نجار |
1. زیادبن اسود (طوسی، 1415ق، ص 136) |
امام باقر علیه السلام،(کلینی،1367، ج 8، ص 79) |
// |
|
2. عبدالله بن مسلم (طوسی، 1415ق، ص 232) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
3. حسن بن حسین عرنی (نجاشی، 1365، ص 51) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
4. داودبن ابی یزید (طوسی، 1415ق، ص 386) |
امام هادی علیه السلام |
// |
|
|
لباس فروش (بیاع الحبر) |
1. قدامه بن یزید (طوسی، 1415ق، ص273) حنفی |
امام صادق علیه السلام |
بیاع الحبر: فروشنده لباس های نرم ونگارین (بستانی، 1375، ص317) |
|
2. یحیی قلانسی (همان، ص323) |
امام صادق علیه السلام |
بیاع الحلل (خوئی 1410ق، ج20، ص97)؛ (ابن منظور، 1414ق، ج11، ص172) |
|
|
3. حسین بن محمد بن فرزدق (علامه حلی، 1411ق، ص53؛ نجاشی، 1365، ص 67) |
از راویان |
بیاع الخرق: یعنی فروشنده لباس های مندرس و کهنه و یا تکه پارچه. وی تا سال 328 در قید حیات بوده (نجاشی،1365، ص 309). |
|
|
کتاب فروش |
1. سالم الاشل (طوسی، 1415ق، ص 137) |
امام باقر علیه السلام |
بیاع المصاحف |
|
2. سالم بن عبد الرحمان (نجاشی، 1365، ص 237) |
امام صادق علیه السلام (طوسی, 1415ق، ص 217) |
وی فرزند عبدالرحمان بن سالم بن عبدالرحمان (نجاشی، 1365، ص 237) از اصحاب امام صادق علیه السلامبود (طوسی، 1415ق، ص 265). |
|
|
3. منصور (همان، ص 314) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
بافنده |
1. سلیمان بن متوکل (همان، ص 217) |
امام صادق علیه السلام |
غزال |
|
2. محمدبن زیاد السجاد (همان، ص 283) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
3. محمدبن مروان بن زیاد (همان، ص 446) |
از راویان |
// |
|
|
تولیدکنندة قدح |
1. سعیدبن سالم(همان، ص213) |
امام صادق علیه السلام |
القداح: سنگ آتش زنه، فندک، قدح ساز، گیاهان نرم و تازه، شکوفه یا غنچة گُل قبل از باز شدن (بستانی، 1375، ص 685). |
|
2. میمون (همان، ص 145) |
امام سجاد و امام باقر و امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
3. عبدالله بن میمون (همان، ص 231) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
جوال فروش |
1. هشام بن سالم (همان، ص 318) |
امام صادق علیه السلام |
جوالیقی |
|
2. حمادبن سیار (یسار) (همان، ص187) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
3. عثمان (همان، ص 260) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
تصویرگر |
1. سعید (برقی، 1342، ص 38) |
امام صادق علیه السلام |
نقاش |
|
2. لفافه (طوسی، 1415ق، ص 342) |
امام کاظم علیه السلام |
// |
|
|
3. محمدبن بکران بن حمران (همان، ص 444) |
از راویان |
تلعکبری درسال345 از وی روایت سماع کرده است. |
|
|
سرکه ساز یا سرکه فروش (خلال) |
1. عبدالسلام (همان، ص237) |
امام صادق علیه السلام |
الخلال |
|
2. احمدبن عمر (همان، ص 352؛ ابن داود، 1342، ص36) |
امام رضا علیه السلام |
// |
|
|
پنبه فروش |
1. ابوعلی (طوسی، 1415ق، ص 370) |
امام رضا علیه السلام |
بیاع القطن |
|
2. محمد بن بکر (نجاشی، 1365، ص 166) |
از راویان |
// |
|
|
حجامتگر |
1. سلام (طوسی، 1415ق، ص 218) |
امام صادق علیه السلام |
الحجام |
|
2. فرقد (همان، ص270) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
فروشندة برگ درخت البان |
1. میمون البان (برقی، 1342، ص 45) |
امام باقر علیه السلام |
بیاع البان |
|
2. محمدبن یزید عطار (طوسی، 1415ق، ص 298) |
امام صادق علیه السلام |
هرچند وصف وی عطاری است، ولی به شغل وی به عنوان صاحب البان اشاره شده است. ممکن است وی دو شغله بوده است. در سال 149 از دنیا رفت. البان درختى است از رستة البَانِیات، داراى برگ هاى دراز و گل هاى سفید رنگ و از آن نوعى روغن استخراج می شود (بستانی، 1375، ص 175). |
|
|
فروشندة غذا |
1. یعقوب بن شعیب (همان، ص150؛ خویی، 1410ق، ج21، |
امام باقر علیه السلام |
بیاع الطعام |
|
2. ابراهیم بن أزرق کوفی (طوسی، همان، ص124) |
امام صادق علیه السلام |
// |
|
|
خربزه فروش |
میثم تمار (کشی، 1409ق، ص78) |
حضرت علی علیه السلام |
بیاع البطّیخ: البته از نام وی بر می آید که وی خرمافروش بوده باشد، نه خربزه فروش، با این حال، گزارش در منبع مذکور، به خربزه فروشی وی اشاره شده است، هر چند ممکن است وی دو شغله بوده باشد. |
|
حصیرباف |
سلمان فارسی (مرتضی عاملی، سال 1370، ص 31) ترجمه محمد سپهری |
حضرت علی علیه السلام |
این شغل در کنار کار حکم رانی بر مدائن بود. |
|
ریسمان فروش |
ضریس (طوسی، 1415ق، ص138) |
امام باقر علیه السلام |
بیاع الغزل |
|
کفن فروش |
ظریف بن ناص (همان) |
امام باقر علیه السلام |
بیاع الاکفان |
|
پیه فروش |
ابی اسامه زید (حر عاملی،1414ق، ج17، ص37) |
امام صادق علیه السلام |
الشحّام |
|
فروشندة مواد اولیة کفش |
حسین بن ابی العلاء عامری (طوسی، 1415ق، ص 182) |
امام صادق علیه السلام |
بیاع الرندج یا الزندج: پوست سیاهی که کفش از آن ساخته می شود (ابن منظور، 1414ق، ج2، ص 284). |
|
گچ فروش |
سلیمان بن صالح (همان، ص 216؛ نجاشی، 165، ص 184) |
امام صادق علیه السلام |
الجصّاص |
|
کیسه فروش |
مُعَاذ (طوسی، 1364، ج7، ص4) بن کثیر(برقی، 1342، ص46؛ خوئی، 1410ق، ج19، ص206) |
امام صادق علیه السلام |
بیاع الاکیسه |
|
غله فروش |
حَارِثِ بن مُغِیره نصری |
امام صادق علیه السلام |
امام صادق علیه السلام خمس اموال وی را بخشیدند (طوسی، 1364، ج 4، ص 143). |
|
سبدفروش |
ولید (طوسی، 1415ق، ص317) |
امام صادق علیه السلام |
بیاع الاسفاط |
|
الاغ فروش یا کرایه دهندة الاغ |
داودبن سلیمان (همان، ص202) |
امام صادق علیه السلام |
الحمّار |
|
سرمه فروش یا سرمه ساز |
غالب بن عثمان منقری السمال (نجاشی، 1365، ص305) |
امام صادق علیه السلام |
السمال |
|
خاربار فروش |
ناصح (نجاشی، 1365، ص429) |
امام صادق علیه السلام |
البقال: خوار و بار فروش، فروشندة مواد غذایى مانند روغن و کره و قهوه و شکر و ادویه و جز آنها (بستانی، 1375، ص 190) |
|
چوب تراش |
ابوعمران الاوزاعی (طوسی، 1415، ص 325) |
امام صادق علیه السلام |
الخراط (بستانی، 1375، ص 359). |
|
غواص |
مسمع بن عبداللملک |
امام صادق علیه السلام |
وی 80 هزار درهم به عنوان خمس اموالش برای امام صادق علیه السلام آورد (کلینی، 1367، ج1، ص 408). |
|
چاه کن |
یقطین (پدر علی بن یقطین) |
امام کاظم علیه السلام |
وی در دربار منصور و مهدی مشغول حفر چاهی برای رسیدن به آب شد که پس از مدتی طولانی، به اجساد باقی مانده از قوم عاد رسید (طبرسی، 1403ق، ج 2، ص 388). |
|
ستاره شناس |
ابوجعفرالسقاء الاحول (طوسی، 1415ق، ص451) |
امام رضا علیه السلام |
المنجم |
|
دام پزشک |
أبوعبدالله یونس بن علی القطان (نجاشی، 1365، ص448) |
از راویان |
بیطار (بستانی، 1375، ص199) در کوفه زیر طاق حیانی می نشست و به مداوای چهارپایان مشغول می شد. |
|
منبت کار |
ابالقاسم عبدالله بن طاهر (طوسی، 1415ق، ص 429) |
// |
النقّار: سوراخ کنندة چوب و نقاش رکاب و لگام (بستانی، 1375، ص929)، طراحی و سوراخ کاری و نقاشی بر روی چوب |
|
برنج فروشی |
یوسف بن ابی یعقوب (کلینی، 1367، ج 2، ص 435) |
// |
بیاع الارز |
|
تجارت |
1. سلیمان بن عبدالله دیلمی |
امام صادق علیه السلام (خوئی، 1410ق، ج8، ص286) |
بیشتر تجارت وی در خراسان بود (نجاشی، 1365، ص182). |
|
2. عبید الله بن علی بن أبی شعبة (نجاشی، 1365، ص230-231) |
امام صادق علیه السلام |
وی کوفی و بیشتر تجارتش به حلب بود. ازاین رو، به حلبی مشهور شده است و به همراه پدر و برادرانش تجارت می کرد. |
|
|
3. عمربن مسلم (کلینی، 1367، ج5، ص75) |
امام صادق علیه السلام |
وی مدتی تجارت را رها کرد. امام پس از آگاهی از این امر، عمل وی را شیطانی دانستند. |
|
|
4. ضریس بن عبد الملک بن أعین (کشی، 1409ق، ص313) |
امام صادق علیه السلام (طوسی، 1415ق، ص138و 227) |
وی تجارتش به کنیسه بود. |
|
|
5. فضیل بن یسار |
امام صادق علیه السلام |
فضیل مدتی کارش را کنار گذاشت. امام وی را توصیه کردند که مغازه ات را باز کن و از خداوند طلب روزی نما (صدوق، 1413ق، ج3، ص 165). |
|
|
6. ابْنِ الطَّیارِ (کلینی، 1367، ج3، ص 474) |
امام صادق علیه السلام |
امام صادق علیه السلام توصیه های خاصی برای رونق کسب و کار به او ارائه دادند. |
|
|
7. هشام بن حکم أبومحمد (ابن داود، 1342، ص190) |
امام صادق و امام کاظم علیهما السلام |
وی در سال 199 از کوفه به بغداد آمد و در محلة کرخ به کار تجارت مشغول بود. |
|
|
8. یحیی بن عمران بن علاء (طوسی، 1415ق، ص346) |
امام کاظم علیه السلام |
تجارت وی در منطقة حلب بود. ازاین رو، به حلبی مشهور گشت. |
|
|
9. محمدبن اسلم طبری جبلی (نجاشی، 1365، ص368) |
امام رضا علیه السلام |
تجارتش در سفر به طبرستان بود |
تذکر: شغل های مذکور در ستون دوم، مطابق اطلاعات به دست آمده از کتب رجالی و حدیثی و تاریخی است که به شغل آنها، یا تصریح شده و یا اینکه وصف این افراد به شغلشان بوده است. اما در عنوان آخر (تجارت)، برای برخی از اصحاب، به شغل کلی آنها از قبیل تجارت و یا صاحب دکان اشاره شده و به نوع تجارت آنها اشاره نشده است. چنانچه تجارت را به معنای خرید و فروش (ابن منظور، 1414ق، ج4، ص89.) و یا تصرف در سرمایه ای برای سود و منفعت معنا کنیم (راغب اصفهانی، 1374، ج1، ص339). باید تمام شغل هایی را که صاحبانشان هستند کار خرید و فروش تاجر محسوب کنیم، ولی علت ذکر اختصاص این افراد به عنوان تاجر این است که در گزارش های رسیده، یا به تجارت این اصحاب تصریح شده و یا به مشغولیت این اصحاب در دکان و مغازه تصریح شده است.
ازاین رو، از ذکر این افراد در جدول مزبور خودداری شد، با اینکه سزاوار بود به سبب اهمیت شغلی آنان و تأکید بسیار ائمة اطهار علیه السلام نسبت به این شغل، اسامی این افراد در جدول مزبور آورده شود. بنابراین، به سبب مذکور و اهمیت شغلی آنان، اسامی آنان در جدول مستقل و جدا در ذیل آورده شد.
ترسیم کلی فضای اقتصای شیعیان (مشاغل؛ تنگناها و محدودیت ها)
به سبب آنکه شیعیان در دورة حضور ائمة اطهار علیه السلام در اقلیت بودند و دشمنی امویان و عباسیان با آنها از مسلمات تاریخی است، نباید انتظار حضور گسترده و پررنگ آنها را در جامعة آن زمان داشته باشیم. این مسئله موجب شده تا در دوره ها و زمان های گوناگون، متفاوت باشد، به گونه ای که در میان شغل هایی که برای اصحاب ائمه علیه السلام ذکر شد، 66 عنوان شغلی ارائه گردید که 449 نفر از اصحاب در این شغل ها مشغول به کار بودند. در میان این تعداد، یک نفر از اصحاب رسول خدا صل الله علیه و آله و ده نفر از اصحاب حضرت علی علیه السلام و دو نفر از اصحاب امام سجاد علیه السلام و 31 نفر از اصحاب امام باقر علیه السلام و 261 نفر از اصحاب امام صادق علیه السلام و 27 نفر از اصحاب امام کاظم علیه السلام و 21 نفر از اصحاب امام رضا علیه السلام و پنج نفر از اصحاب امام جواد علیه السلام و 15 نفر از اصحاب امام هادی علیه السلام و شش نفر از اصحاب امام حسن عسکری علیه السلام بودند و 70 نفر از این تعداد از راویان دورة حضور، در یکی از شغل های شصت و پنج گانه مشغول به کار بودند.
با توجه به آمار و ارقامی که ذکر شد، مشخص می شود که بیشترین فراوانی شغل ها - به ترتیب - مربوط به دورة امام صادق و امام باقر و امام کاظم و امام رضا علیه السلام است. این موضوع نشان دهندة این است که در دورة مزبور شیعیان نمود بیشتری از دوره های قبل و بعد داشته اند. در مجموع، می توان حضور اقتصادی آنان را به سه بخش تقسیم کرد:
الف. از زمان خانه نشینی امام علی علیه السلام تا اواخر دورة امویان
در دورة خلفا، تعداد شیعیان و شغل های به دست آمده از آنها محدود بود و اطلاعات ما به شیعیان شاخص و معروف محدود می گردد و از بقیة افراد اطلاعات چندانی در دست نیست. شیعیان شاخصی مثل سلمان فارسی در پست های حکومتی مشغول به کار بودند و برخی از آنان مثل میثم تمار به شغل های عادی جامعه، مثل خربزه فروشی مشغول بودند.
علاوه بر آنچه ذکر شد، اطلاعات ما نسبت به مشاغل اصحاب ائمة اطهار علیه السلام در دوران خلافت حضرت علی علیه السلام نیز بسیار کم است، ولی با توجه به شرایط پیش آمده و سه جنگ بزرگ (جمل و نهروان و صفین) و تعداد کم شیعیان، به نظر می رسد بیشتر آنان زندگی خود را از طریق مقرری بیت المال تأمین می کردند و نقش آنها بیشتر سیاسی و حضور نزد حضرت علی علیه السلام به عنوان حاکم و فرمانده یا سرباز بود.
پس از شهادت حضرت علی علیه السلام و آغاز حکومت معاویه تا اواخر حکومت امویان، حضور شیعیان در پست های حکومتی و مانند آن بسیار کم رنگ است، به گونه ای که شغل اصحاب در دورة امام حسن و امام حسین علیهما السلام معلوم نگردید و این نشان دهندة وضعیت بد اقتصادی شیعیان در این دورة فلاکت بار است، به گونه ای که تعداد مشاغل به دست آمده در این دوره، به تعداد انگشتان دست می رسد.
ب. از اواخر حکومت امویان تا پایان امامت امام رضا علیه السلام
طبق اطلاعات و آمار به دست آمده، در این دوره شیعیان در کارهای اقتصادی مشغول بودند و توانستند به بدنة حکومت نیز نفوذ کنند. ازاین رو، بیشترین فراونی شغل ها مربوط به این دوره بود و وضعیت آنان بهتر از دوره های قبل است. با بررسی کارهای شیعیان در این دوره، معلوم شد بیشتر آنان در کارهای تجارتی نقش داشتند و ورود به کارهای تجارتی طبق توصیة ائمة معصوم علیه السلام صورت می گرفت.
ج. پس از شهادت امام رضا علیه السلام تا پایان غیبت صغرا
در این دوره، مثل دوره ابتدایی، نقش شیعیان در منصب های سیاسی و اقتصادی به تدریج، کم رنگ شد؛ زیرا تعداد شغل های ثبت شده از شیعیان و اصحاب ائمة اطهار علیه السلام در این دوره بسیار کم و محدود است و این نشان از فشار زیاد بر شیعیان در آن دوره دارد.
نکتة پایانی در خصوص وضعیت شیعیان در این دوره آن است که در این دوره، برخی از شیعیان از مناطق مرکزی حکومت و نیز از مراکز نزدیک به حضور اهل بیت علیه السلام به مناطق دور دست پناهنده شدند و ادامة حیات سیاسی و اقتصادی خود را دور از ائمة معصوم علیه السلام تشکیل دادند که شاهد آن، گسترش تشیع در مناطقی مثل ایران و مصر و مغرب است، و حتی بعضاً توانستند به حکومت هم دست یابند.
تحلیل کلی درباره به مشاغل اصحاب ائمة اطهار علیه السلام
طبق آمار و ارقامی که ذکر شد، نتیجه می گیریم:
اولاً، هر چند شیعیان در اقلیت بودند و حاکمان نسبت به آنان دشمنی داشتند و از حضور آنان در کارهای کلیدی ممانعت می کردند، اما حضور شیعیان در کارهای مهم جامعه از قبیل تجارت و حکم رانی در برخی از زمان ها، که فشار از آنان برداشته می شد، غیر قابل انکار است. بدین روی، در دورة امام باقر و امام صادق و امام کاظم و امام رضا علیه السلام بیشترین حضور برای کارهای آنان ذکر شده است و حتی برخی از کارهای حکومتی به شیعیان اختصاص یافت.
ثانیاً، شکل گیری دولت های شیعی در دوره های بعد، بیانگر حضور فعال آنان در دوران حضور است؛ زیرا رسیدن به حکومت، به صورت دفعی امکان پذیر نیست.
ثالثاً ، سبب حضور شیعیان در متن جامعه، معارف اهل بیت علیه السلام به مردم رسید، وگرنه چنانچه شیعیان کنج عزلت می گزیدند شاهد چنین جایگاه برای شیعیان نبودیم.
نتیجه گیری
طبق اطلاعات به دست آمده، بسیاری از شیعیان هماهنگ با دستورات اهل بیت علیه السلام به کسب روزی حلال اهتمام داشتند و شغل بسیاری از آنان در ردیف شغل های مؤکد اهل بیت علیه السلام از قبیل تجارت بود. در حقیقت، با نسبت سنجی آمار به دست آمده، می توان به نتایج ذیل دست یافت:
الف. بیشتر شیعیان در کارهای تجاری و اقتصادی مشغول به کار بودند و چون نیاز مردم به مایحتاج زندگی از مسائل مهم در زندگی اجتماعی است، اهل بیت علیه السلام جدای از مسائل اقتصادی، به فکر مسائل تبلیغی و فرهنگی نیز بودند تا از این طریق، مردم با مسائل ناب مکتب اهل بیت علیه السلام از طریق پیام آوران شیعی آگاه شوند. در حقیقت، تجارت یکی از راه های شیعیان برای رساندن پیام اهل بیت علیه السلام به دیگران بود و اهل بیت علیه السلام با سیاست، ارادتمندانشان را در این مسیر قرار داده بودند، هرچند خودشان شخصاً به این مشاغل اشتغال نداشتند. تجارت، هم می توانست تأمین کنندة نیازهای شیعیان باشد و هم مراجعة مردم برای تأمین نیازهای زندگی شان، موجب ازدیاد محبوبیت صاحبان مشاغل تجارتی می گردید، بلکه گاهی اوقات شاغل در این بخش زمینة ارتباط پنهانی شیعیان با امام را فراهم می نمود؛ همانند عثمان بن سعید عمروی که در قالب شغل روغن فروشی، نامه های شیعیان را به دست امام می رسانید.
ب. برخی از شاغلان در کارهای حکومتی، با حکم و یا اذن امام وارد این کارها می شدند و برخی دیگر با توجه به ملاک کمک به شیعیان و مظلومان، در کارهای حکومتی وارد می شدند.
ج. وجود شاغلان در کارهای حکومتی و سفارش اهل بیت علیه السلام برای ورود به این شغل، با حفظ ملاک های آن، بیانگر توانایی های خاص اصحاب و شیعیان است، وگرنه حکّام جور حاضر نمی شدند بدون دلیل، زمینة ورود آنها را به مناصب حکومتی باز کنند.
د. بسیاری از کارهای مهم و مورد نیاز مردم از جمله، دوزندگی، فروشندگی مواد غذایی و آذوقة مردم در دست اصحاب ائمة اطهار علیه السلام بود.
ه . حضور نداشتن اصحاب در کارهای کشاورزی ممکن است حاکی از سیاست خاص حکومت باشد که می خواستند اصحاب ائمه علیه السلام زمین در تملک نداشته باشند.
و. تعدادی از اصحاب به خرید و فروش لباس، آن هم از نوع لباس شاپوری (که نوعی لباس ایرانی است) و لباس هندی اشتغال داشتند و این مسئله می تواند حاکی از چند چیز باشد:
اولاً، پارچه های ایرانی و هندی در میان مسلمانان رایج بوده است.
ثانیاً، ارتباط تجار عجم با شهر محل سکونت اهل بیت علیه السلام گسترده بوده و همین مسئله می توانسته است در انتقال معارف اهل بیت علیه السلام به شهرهای دیگر نقش بسزایی داشته باشد.
ز. راویان و شاگردان ائمة اطهار علیه السلام در عین حضور در صحنة اجتماع و عرصة بازار و اقتصاد، حامل علوم اهل بیت علیه السلام و پیام آوران رسالت آنان بودند، بدون اینکه هزینه ای را بر بیت المال تحمیل کنند. این امر از اهداف مهم نگارش این مقاله بود. اهمیت این امر با توجه به تنوع شغل های آنان بهتر روشن می گردد.
منابع
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، دار صادر، بیروت، چاپ سوم، 1414ق.
برقى، احمدبن محمد، رجال البرقی، الطبقات، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1342 ش.
بستانى، فؤاد افرام، رضا مهیار، فرهنگ ابجدى، انتشارات اسلامی، تهران، چاپ دوم، 1375ش.
جعفر مرتضی عاملی, سلمان فارسی, ترجمه محمد سپهری.
حر عاملی، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، تحقیق مؤسسة آل البیت علیه السلام لإحیاء التراث، چاپ دوم، قم، مؤسسة آل البیت علیه السلام لإحیاء الترات، 1414.
حلی، حسن بن علیّ بن داود الخلاصه للحلی، دار الذخائر، قم، 1411ق.
ـــــ ، الرجال (لابن داود)، دانشگاه تهران، تهران، چاپ اول، 1342 ش.
خوئى، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث مرکز نشر آثار شیعه، قم 1410 هجرى (1369 شمسى).
راغب اصفهانى، حسین بن محمد، غلامرضا خسروى، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، مرتضوی، تهران، چاپ دوم، 1374ش.
صدوق، محمدبن على، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، چ دوم، قم، دار الشریف الرضی للنشر، 1406 ق.
ـــــ ، من لا یحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح و تعلیق علی أکبر غفاری، چاپ دوم، قم، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین، 1413ق.
طبرسى، احمد بن على، الإحتجاج على أهل اللجاج، چاپ اول، نشر مرتضى، مشهد، 1403 ق.
طوسى، محمدبن حسن، الغیبه، تحقیق عبادالله تهرانی و علی احمد ناصح، قم، چاپ اول، دار المعارف الإسلامیه، 1411ق.
ـــــ ، اختیار معرفة الرجال، تحقیق و تصحیح وتعلیق: میردامادأسترابادی، تحقیق: , رجائی, سیدمهدی، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، بی تا.
ـــــ ، الاستبصار، الاستبصار، تحقیق وتعلیق سیدحسن موسوی خرسان، تصحیح شیخ محمد آخوندی، چاپ چهارم، تهران، خورشید، 1363ش.
ـــــ ، الفهرست، تحقیق جواد قیومی، مؤسسه نشر اسلامی، شعبان1417ق.
ـــــ ، تهذیب الأحکام، تحقیق وتعلیق سیدحسن موسوی خرسان، تصحیح شیخ محمد آخوندی، چاپ سوم، تهران، خورشید، 1364.
ـــــ ، 1415ق، رجال الطوسی، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم، موسسه نشر اسلامی التابعه لجامعة المدرسین.
علامه حلى، حسن بن یوسف، رجال العلامة الحلی، دار الذخائر، نجف اشرف، چاپ دوم، 1411 ق.
علیدوست، نورالله، منابع مالی اهل بیت علیهم السلام، دانشگاه امام صادق علیه السلام تهران، 1391.
فیومى، أحمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، موسسه دارالهجرة، قم، چاپ دوم، 1414ق.
کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، چاپ دوم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1367ش.
کشى، محمد بن عمر، رجال الکشی، إختیار معرفة الرجال، مؤسسة نشر دانشگاه مشهد، مشهد، چاپ اول، 1409 ق.
مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، چاپ دوم، دار إحیاء التراث العربی 1403ق.
مرعشی نجفی، شرح احقاق الحق، تحقیق سیدشهاب الدین مرعشی نجفی، منشورات مکتبة آیةالله العظمى المرعشی النجفی، قم، 1405ق.
مفید، محمد بن محمد، الإختصاص، الموتمر العالمى لالفیة الشیخ المفید، قم، 1413 ق.
نجاشی، احمد بن على، رجال النجاشی، مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجامعه المدرسین بقم المشرفه - قم، چ ششم، 1365 ش.
