تاريخ اسلام در آينه پژوهش

سال شانزدهم، شماره اول، پیاپی 46، بهار و تابستان 1398

* نبی الله عزیزی / دکترای تاریخ و تمدن اسلامی دانشگاه معارف اسلامی     rezaqom2014@yahoo.com
محمدرضا جباری / دانشیار گروه تاریخ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره    jabbari38@yahoo.com
دریافت: 17/12/97ـ پذیرش: 5/5/98
چکیده
شناخت معیارهای گزینش کارگزاران در هر نظام حاکمیتی، سنجه‎ای مهم برای دستیابی به گرایش‎ها، بینش‎ها و رویکردهای صاحبان قدرت و ارزیابی عملکرد آنان است. در سنت نبوی سه شاخص اصلی توانایی، دانایی و امانت‎داری، از مهمترین معیار‎های انتخاب کارگزاران بیان شده است.
این نوشتار با توصیف نظام کارگزاری خلفای سه‎گانه و خاستگاه قبیله‎ای آنان و تحلیل داده‎های تاریخی، به پنج معیار اساسی آنان در گزینش کارگزاران دست یافته است که عبارت اند از: قرشی‎گرایی، همکاری و هم پیمانی سیاسی، ترجیح کارآمدی بر تعهد دینی و اخلاقی، اموی‎گرایی، هاشمی نبودن. به نظر می رسد، روح حاکم بر عملکرد خلفا دراین باره سنت‎ها و ارزش‎های قبیله‎ای بود؛ بنابراین قریش، به‎ویژه اشراف (امویان) و وفاداران سیاسی آنان، مهم ترین مناصب را تصاحب کردند؛ ضمن آنکه بی‎توجهی خلفا به صلاحیت‎های اخلاقی، در عدم باور آنان به سیرۀ سیاسی نبوی ریشه داشت. خلفا همچنین به دلیل هراس از به‎خطر افتادن مقام خلافت‎، از واگذاری امور به بنی هاشم و حامیان آنها خود‎داری می‎کردند. برون‎داد اصلی معیارهای یادشده، حذف اهل‎بیت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و حامیان آنان، بزرگان انصار و بسیاری از مخالفان سیاسی از دایرۀ گزینش و کارگزاری خلفا بود.
کلیدواژه ها: نظام کارگزاری، خلفای سه گانه، معیار کارگزاری خلفا، قبیله‎گرایی، کارگزاران خلفا.