سال شانزدهم، شماره اول، پياپي 46، بهار و تابستان 1398
* نبي‌الله عزيزي / دکتراي تاريخ و تمدن اسلامي دانشگاه معارف اسلامي rezaqom2014@yahoo.com
محمدرضا جباري / دانشيار گروه تاريخ مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني ره jabbari38@yahoo.com
دريافت: 17/12/97ـ پذيرش: 5/5/98
چکيده
شناخت معيارهاي گزينش کارگزاران در هر نظام حاکميتي، سنجهاي مهم براي دستيابي به گرايشها، بينشها و رويکردهاي صاحبان قدرت و ارزيابي عملکرد آنان است. در سنت نبوي سه شاخص اصلي توانايي، دانايي و امانتداري، از مهمترين معيارهاي انتخاب کارگزاران بيان شده است.
اين نوشتار با توصيف نظام کارگزاري خلفاي سه‌گانه و خاستگاه قبيلهاي آنان و تحليل دادههاي تاريخي، به پنج معيار اساسي آنان در گزينش کارگزاران دست يافته است که عبارت‌اند از: قرشيگرايي، همکاري و هم‌پيماني سياسي، ترجيح کارآمدي بر تعهد ديني و اخلاقي، امويگرايي، هاشمي نبودن. به نظر مي‌رسد، روح حاکم بر عملکرد خلفا دراين‌باره سنتها و ارزشهاي قبيلهاي بود؛ بنابراين قريش، بهويژه اشراف (امويان) و وفاداران سياسي آنان، مهمترين مناصب را تصاحب کردند؛ ضمن آنکه بيتوجهي خلفا به صلاحيتهاي اخلاقي، در عدم باور آنان به سيرۀ سياسي نبوي ريشه داشت. خلفا همچنين به دليل هراس از بهخطر افتادن مقام خلافت، از واگذاري امور به بني‌هاشم و حاميان آنها خودداري ميکردند. برونداد اصلي معيارهاي يادشده، حذف اهلبيت پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم و حاميان آنان، بزرگان انصار و بسياري از مخالفان سياسي از دايرۀ گزينش و کارگزاري خلفا بود.
كليدواژه‌ها: نظام کارگزاري، خلفاي سه‌گانه، معيار کارگزاري خلفا، قبيلهگرايي، کارگزاران خلفا.