تاريخ اسلام در آينه پژوهش

در نوشتار حاضر، در پاسخ به این پرسش که «پیدایش تشیع اثناعشری در چه تاریخی و چگونه بود؟»، رهیافتِ «شکل گیریِ به هنگام» تبیین شد. در این نوشتار، روشْ تاریخی ـ کلامی، و هدفْ شناخت شکل گیری تشیع دوازده امامی است و یافته ها عبارت است از: واژۀ «امامیه» هم پایه با «اثناعشریه». ورای این عناوین، آگاهی شیعیان به اندیشۀ «دوازده امام» با ترویج روایات آن ارتباطی تنگاتنگ داشت. این روایات در اواخر عصر حضور و دوران غیبت صغرا ترویج شد. صرف نظر از آگاهی های دیرین و فردی راویان، بر پایة شواهد، اکثریت شیعیان در میانۀ غیبت صغرا و ابتدای غیبت کبرا دوازده امامی بودند، و این نشان از شکل گیری به هنگام مذهب داشت.     در عصر حضور، فقط شناخت امام زمان و امامان پیشین لازم بود، و در عصر غیبت، اندیشۀ «دوازده امام» در تقابل با تداوم نامحدود امامان ضرورت یافت. براین اساس، شکل گیری تشیع اثناعشری برآمده از ضروریات اعتقادی و نیز «تقیه»، کاملاً به هنگام بود، نه ناگهانی و با دگرگونی سریع اوضاع.