سال شانزدهم، شماره دوم، پياپي 47، پاييز و زمستان 1398

حامد منتظري‌مقدم / دانشيار گروه تاريخ مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني ره    montazeri@qabas.net
دريافت: 07/07/98ـ پذيرش: 29/11/98
چکيده
در نوشتار حاضر، در پاسخ به اين پرسش که «پيدايش تشيع اثناعشري در چه تاريخي و چگونه بود؟»، رهيافتِ «شکل‌گيريِ به‌هنگام» تبيين شد. در اين نوشتار، روشْ تاريخي ـ کلامي، و هدفْ شناخت شکل‌گيري تشيع دوازده ‌امامي است و يافته‌ها عبارت است از:‌ واژۀ «اماميه» هم‌پايه با «اثناعشريه». وراي اين عناوين، آگاهي شيعيان به انديشۀ «دوازده امام» با ترويج روايات آن ارتباطي تنگاتنگ داشت. اين روايات در اواخر عصر حضور و دوران غيبت صغرا ترويج شد. صرف‌نظر از آگاهي‌هاي ديرين و فردي راويان، بر پاية شواهد، اکثريت شيعيان در ميانۀ غيبت صغرا و ابتداي غيبت کبرا دوازده‌امامي بودند، و اين نشان از شکل‌گيري به‌هنگام مذهب داشت.    
در عصر حضور، فقط شناخت امام زمان و امامان پيشين لازم بود، و در عصر غيبت، انديشۀ «دوازده امام» در تقابل با تداوم نامحدود امامان ضرورت يافت. براين‌اساس، شکل‌گيري تشيع اثناعشري برآمده از ضروريات اعتقادي و نيز «تقيه»، کاملاً به‌هنگام بود، نه ناگهاني و با دگرگوني سريع اوضاع.
کليدواژه‌ها: اماميه، اثناعشريه، پيدايش تشيع اثناعشري، انديشۀ «دوازده امام»، شکل‌گيريِ به‌هنگام.