سال هجدهم، شماره اول، پياپي 50، بهار و تابستان 1400، ص 5 ـ 22
غلامرضا رضايي/ دانشجوي دکتري گروه تاريخ اسلام، واحد يادگار امام خميني(ره) شهر ري، دانشگاه آزاد اسلامي، تهران، ايران rezaei.s.m.2020@gmail.com
* مهدي گلجان/ استاديار گروه تاريخ، واحد يادگار امام خميني(ره) شهر ري، دانشگاه آزاد اسلامي تهران، ايران m.goljan12@gmail.com
دريافت: 17/01/1400 ـ پذيرش: 25/06/1400
چکيده
«بيت‌الحکمه» مأمون کتابخانه‌اي سلطنتي بود که در عصر اول عباسي همزمان با خلافت هارون عباسي (170ـ193ق) و وزارت خاندان برامکه در سال ۱۸۷ق/۸۰۳م تأسيس شد و در دوران خلافت مأمون تا متوکل (198ـ232ق) به اوج شکوفايي رسيد و از عصر متوکل (232ـ247ق) رو به افول نهاد. جريان اعتزال در شکل‌گيري، رونق و افول بيت‌الحکمه مأمون نقش بسزايي داشت. اين پژوهش با هدف ارائه تصويري از نقش جريان اعتزال در شکل‌گيري بيت‌الحکمه ازيک‌سو و فروکاهش رونق آن ازديگرسو، به عوامل مؤثر در شکل‌گيري و فروپاشي آن به شيوة توصيفي ـ تحليلي با تمرکز بر نقش انديشه و جريان اعتزال مي‌پردازد. براساس يافته‌هاي تحقيق، مقابله با نفوذ علمي و معنوي اهل‌بيت، با به جريان انداختن حرکت‌هاي جديد علمي و گرايش شديد مأمون و خلفاي پس از وي تا متوکل به انديشه اعتزال از جمله عوامل شکل‌گيري بيت‌الحکمه بود. کاهش رونق نهضت ترجمه، خروج دانشمندان از بغداد، تلاش گسترده مأمون در دفاع از انديشه‌هاي اعتزالي، سخت‌گيري‌هاي فراوان نسبت به مخالفان اعتزال، سياست‌هاي ضداعتزالي متوکل، اطرافيان او و خلفاي پس از وي، ترويج حديث‌گرايي به‌جاي خردگرايي ـ که شالوده جريان اعتزال بود ـ و عدم تسامح و تساهل خلفاي پس از مأمون با انديشمندان و علماي مذاهب گوناگون و به‌ويژه معتزله به‌لحاظ اعتقادي موجب افول بيت‌الحکمه مأمون شد. البته شکل‌گيري قدرت‌هاي نيمه متمرکز و گاه کاملاً مستقل در شرق و غرب خلافت عباسيان و تقابل آنان با دستگاه خلافت را نيز به‌عنوان عامل سياسي نمي‌توان ناديده گرفت.
کليد‌واژه‌ها: بيت‌الحکمه، شکل‌گيري بيت‌الحکمه، افول بيت‌الحکمه، مأمون، معتزله، جريان اعتزال.