سال نوزدهم، شماره اول، پياپي 52، بهار و تابستان 1401، ص 5 ـ 25
عبدالرسول يعقوبي
/ استاديار گروه مطالعات اجتماعي و ارتباطات جامعة المصطفي العالميه karshenasi1@gmail.com
دريافت: 15/02/1401 ـ پذيرش: 19/06/1401
چکيده
حوزة علميه قم، يک نهاد علمي ـ فرهنگي و اجتماعي تأثيرگذار در تاريخ معاصر ايران است و همچون هر جامعه يا نهاد اجتماعي ديگري که از سير حرکت آن (تکاملي يا انحطاطي) بحث مي‌شود، مي‌تواند اميدآفرين و اعتمادبخش يا غير آن باشد. بنابراين، پاسخ به اين سؤال مهم است که «سير حرکت تکاملي حوزة علميه در قم چگونه بوده است؟» با هدف پاسخ‌گويي به سؤال مذکور، مفاهيم و بنيادهاي نظري، ديدگاه‌هاي انديشمندان اجتماعي و فلاسفه تاريخ درباره حرکت تاريخ و شاخص‌هاي تکامل بررسي گرديده است. با بهره‌گيري از نظريه انديشمندان مسلمان، به‌ويژه شهيد مطهري و آيتالله مصباح يزدي، مبنايي نظري براي پاسخ به سؤال مذکور تدارک شده است. مطابق اين نظريه، تکامل در هر جامعه يا نهاد اجتماعي (اعتباري يا حقيقي) ناشي از فعليت يافتن استعدادها و ظرفيت‌هاي بالقوه آن جامعه يا نهاد در يک دوره از تاريخ يا سرتاسر تاريخ است. بررسي سير حرکت حوزة علميه قم نشان مي‌دهد اين حوزه روند تکامل چهار مرحله‌اي را پشت سر گذاشته است: مرحله تأسيس فرهنگي، مرحله اجتماعي شدن، مرحله سياسي شدن و مرحله تمدني. سير تکاملي حوزه در يک بررسي تجربي حاکي از عناصر فرهنگي و ظرفيت‌هاي بالقوه‌اي است که امکان حرکت حوزة علميه قم را در مسير تکاملي فراهم آورده است. اين ظرفيت‌ها يا شاخص‌ها عبارتند از: توحيدگرايي، عقلانيت، شهادت، انتظار، بصيرت و آگاهي، سياست و ولايت که با تجربه تاريخي از سير حرکت تکاملي حوزه برداشت مي‌شوند، هرچند به صورت انتزاعي نيز از آموزه‌هاي حوزوي قابل اثبات هستند.
کليد‌واژه‌ها: تاريخ حوزة علميه قم، تکامل حوزة علميه، نقش مرجعيت.