, Volume 1, Issue 3, No 3, Year 2025 , Pages 47-80
تاریخ قبیله ثقیف(1) (از آغاز تا آستانه ظهور اسلام)
Writers:
چکیده و کلیدواژه فارسی (Persian)
Title :تاریخ قبیله ثقیف(1) (از آغاز تا آستانه ظهور اسلام)
Abstract:
آشنایى و شناخت قبایل شبه جزیره(عربستان) و حجاز و نقش آنان در تحولات سیاسى ـ اجتماعى تاریخ صدر اسلام در حجاز، یمن، عراق، شام و ایران از موضوعات بسیار مهمى است که محققان را براى شناخت بهتر و عمیق تر حوادث آن دوره از تاریخ اسلام بسیار یارى مى کند. آشنایى با تاریخ قبیله ثقیف و نقش ثقفیان و نخبگان ثقفى در عرصه هاى گوناگون سیاسى، نظامى، اجتماعى و فرهنگى از عصر رسالت تا اواخر دوران اموى و نیز تأثیر آنان در تثبیت قدرت خلفا و حکّام اموى، در این سلسله نوشتار مورد توجه است.
قبیله ثقیف از قبایل مهم در تاریخ صدر اسلام به شمار مى رود. آنان ساکنان طائف بودند. موقعیت ممتاز طائف، توجه عرب را به آن شهر و ساکنانش معطوف کرده و ایشان را هم پیمان قریش، اوس، خزرج و یهود قرار داده و محلى براى سرمایه گذارى قریش بود. طائف محلى به دور از صحنه هاى داغ سیاسى و نزاع ها و جنگ هاى قدرت بود. طائف پناه گاه فراریان، عزلت گاه از جامعه بریدگان، تبعیدگاه نااهلان، مخالفان، متمردان و آشوب گران بود. کشاورزى، دامپرورى، حِرَف و صنایع آن و حضور فعّال آنان در تجارت و صادرات کالا و نیز شرکت در بازارها، از جمله در عکّاظ، گواه خوبى بر اوضاع اقتصادى آن است. ثقیف به دلیل حضور کمترش در جنگ ها و وقایع و ایام، دوران جاهلیتى کم هیاهو، و به دلیل در برداشتن بت «لات»، بیت اللات، مناصب و آداب حج گذارى آن، دورانى بلند آوازه داشت.
نَسَب ثقیف و تیره هایى آن، طرح و بررسى حیات دینى، فرهنگى، سیاسى، اجتماعى و اقتصادى و جغرافیاى طبیعى و انسانى ثقیف و طائف، از موضوعاتى است که در قسمت اول این نوشتار آمده است. ادامه تاریخ قبیله ثقیف و نقش ثقفیان در تحولات تاریخ صدر اسلام از پذیرش اسلام پس از امتناع، فرماندهى در فتوح و ولایت دارى بصره و کوفه و عراق و منزله، بازوى دست راست امویان در سیاست و نظامى گرى بودن و... از جمله نکاتى است که در قسمت هاى بعدى طرح و بررسى خواهد شد.
References:
- 1 ـ قرآن کریم
- 2 ـ نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدى، چهاپ هفتم: تهران، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، 1374 .
- 3 ـ آلوسى بغدادى، محمود شکرى، بلوغ الإرب فى معرفة أحوال العرب، تحقیق محمد بهجة اثرى، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیه، 1314 ق .
- 4 ـ ابن ابى الحدید، محمد (متوفاى 656 ق)، شرح نهج البلاغة، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم: بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1385 ق .
- 5 ـ ابن اثیر، عز الدین ابو الحسن بن على(متوفاى 630 ق)، اسد الغابه فى معرفة الصحابه، تحقیق على محمد معوّض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415 ق .
- 6 ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، الکامل فى التاریخ، بیروت، دار صادر و دار بیروت، 1385 ق .
- 7 ـ ابن العبرى، غریفوریوس ملَطى (متوفاى 685 ق )، تاریخ مختصر الدول، ترجمه تاج پور ریاضى ، تهران، اطلاعات، 1364 .
- 8 ـ ابن جوزى، عبدالرحمن بن على بن محمد (508 - 597 ق)، المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1412 ق .
- 9 ـ ابن حجر عسقلانى، احمد بن على (متوفاى 852 ق)، الإصابة فى تمییز الصحابة ، چاپ اول: بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415 ق .
- 10 ـ ابن حزم اندلسى، على بن احمد بن سعید (384 ـ 456 ق)، جمهرة أنساب العرب، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیه، 1403 ق .
- 11 ـ ابن سعد، محمّد بن سعد هاشمى بصرى (متوفاى 230 ق)، الطبقات الکبرى، الطبقة الخامسه من الصحابه (سلسله الناقص من طبقات ابن سعد)، تحقیق محمد بن صامل السلمى، چاپ اول: الطائف، مکتبة الصدیق، 1414 ق .
- 12 ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، الطبقات الکبرى، تحقیق محمد عبد القادر عطا، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیه، 1410 ق .
- 13 ـ ابن سلام، ابو عبید قاسم (154 ـ 224 ق)، النسب، تحقیق مریم محمد خیر الدرع و مقدمه سهیل زکّار ، چاپ اول: بیروت، دارالفکر، 1410 ق .
- 14 ـ ابن سلام، محمد بن سلام جمحى (متوفاى 231ق)، طبقات الشعراء، چاپ دوم: بیروت، دار الکتب العلمیة، 1408ق .
- 15 ـ ابن کلبى، ابو المنذر هشام بن محمد بن السائب (متوفاى 204 ق)، نسب معد و الیمن الکبیر، تحقیق ناجى حسن، چاپ اول: بیروت، عالم الکتب، 1408 ق .
- 16 ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، الأصنام (تنیکس الاصنام)، ترجمه سید محمد رضا جلالى نائینى (تاریخ پرستش عرب پیش از اسلام)، تهران، نشر نو، 1364 .
- 17 ـ ابن هشام، عبدالملک بن هشام بن ایوب الحمیرى (متوفاى 218 ق)، السیرة النبویة (سیرة ابن هشام)، تحقیق مصطفى سقا و دیگران، قم، نشر ایران، 1363 .
- 18 ـ ابوالفرج اصبهانى، على بن الحسین بن محمد (284 ـ 356 ق)، الأغانى ، تحقیق دار احیاء التراث العربى، چاپ اول: بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1414 ق .
- 19 ـ ارزقى، ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد (متوفاى حدود 250 ق)، أخبار مکه و ما جاء فیها من الأثار ، تحقیق رشدى صالح مَلْحَسْ، قم، منشورات الرضى، 1369 .
- 20 ـ بروّ، توفیق، تاریخ العرب القدیم، چاپ اول: دمشق، دارالفکر، 1982 م .
- 21 ـ بستانى، بطرس، دائرة المعارف قاموس عام لکل فنّ و مطلب، بیروت، دارالمعرفة، [بى تا].
- 22 ـ بکرى أندلسى، ابوعبید عبدالله بن عبدالعزیز (متوفاى 487 ق)، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، تحقیق مصطفى سقاء، چاپ سوم: بیروت، عالم الکتب، 1403 ق .
- 23 ـ بلادى، عاتق بن غیث، معجم معالم الحجاز، مکه، دار مکه، [بى تا] .
- 24 ـ بلاذرى، احمد بن یحیى (متوفاى 279 ق)، أنساب الأشراف، تحقیق محمد حمید الله، قاهره، دارالمعارف، [بى تا] .
- 25 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، البلدان و فتوحها و احکامها (فتوح البلدان)، تحقیق سهیل ذکار، بیروت، دارالفکر، 1412ق .
- 26 ـ تقوى، نعمت الله، مبانى جمعیت شناسى ، چاپ اول: تبریز، انتشارات نیما، 1369 .
- 27 ـ جاحظ، عمرو بن بحر (متوفاى 255 ق)،کتاب الحیوان، تحقیق عبد السلام هارون، بیروت، دارالجیل، 1416 ق .
- 28 ـ جاء المولى، محمد احمد و دیگران، أیام العرب فى الجاهلیة، بیروت، دارالجیل، 1408 ق .
- 29 ـ جوهرى، اسماعیل بن حمّاد (متوفاى 393 ق)، الصحاح (تاج اللغة و صحاح العربیه) ، تحقیق احمد عبدالغفور عطّار، چاپ سوم: بیروت، دارالعلم للملایین، 1404 ق .
- 30 ـ حاج حسن، حسین، حضارة العرب فى عصر الجاهلیة.ـ بیروت، مؤسسة الجامعیة للدارسات و النشر و التوزیع، [بى تا].
- 31 ـ خضرى بک، محمد، الدوله الامویه، تحقیق محمد عثمانى ، بیروت، دارالقلم، 1406ق .
- 32 ـ خلیفه بن خیاط (متوفاى 240 ق)، الطبقات، تحقیق سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، [بى تا].
- 33 ـ خلیل بن احمد فراهیدى، العین، تحقیق مهدى مخزومى و ابراهیم سامرائى، قم، اسوه، 1414 ق .
- 34 ـ دروزّه، محمد عزّه، عصر النبى(صلى الله علیه وآله) و بیئته قبل البعثة، [بى جا]، دار الیقظة العربیة، 1384ق .
- 35 ـ دهخدا، على اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1373 .
- 36 ـ دینورى، عبدالله بن مسلم بن قتیبه (213 - 276 ق)، المعارف، تحقیق ثروت مکاشه، چاپ دوم: قاهره، دارالمعارف، 1969م .
- 37 ـ زبیدى، سید محمد مرتضى حسینى (متوفاى 1205 ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق مصطفى مجازى، بیروت، دارالهدیة، 1408 ق .
- 38 ـ زیدان، جرجى، تاریخ التمدن الإسلامى، بیروت، دارالمکتبة الحیاة، [بى تا].
- 39 ـ صَقر، نادیه حسنى، الطائف فى العصر الجاهلى و صدر الاسلام، چاپ اول: مکه، دارالشروق، 1401 ق .
- 40 ـ ضیف، شوقى، العصر الجاهلى، ترجمه علیرضا ذکاوتى قراگزلو، تهران، امیرکبیر، 1364 .
- 41 ـ طباطبائى، سید محمد حسین (متوفاى 1360)، المیزان فى تفسیر القرآن، قم، انتشارات جامعه مدرسین، [بى تا].
- 42 ـ طبرسى، فضل بن حسن (متوفاى 548 ق)، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تصحیح رسولى محلاتى و فضل اللّه یزدى طباطبائى، چاپ هشتم: بیروت، دارالمعرفة، 1408 ق .
- 43 ـ طبرى، محمد بن جریر (متوفاى 310 ق)، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة،1412ق .
- 44 ـ طوسى ، محمد بن الحسن (385 ـ 460 ق)، التبیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربى، [بى تا].
- 45 ـ عبیدى، عبد الجبار منسى، الطائف و دور قبیله ثقیف العربیه، چاپ دوم: ریاض، دار الرفاعى، 1403 ق .
- 46 ـ على، جواد، المفصل فى تاریخ العرب قبل الاسلام، چاپ دوم: بغداد، جامعه بغداد، 1413 ق .
- 47 ـ فارق، خورشید احمد، تاریخ الرّده، اقتباس و تهذیب از کتاب الاکتفاء کلاعى یلنسى، چاپ دوم: [بى جا]، دار الکتاب الاسلامى، [بى تا] .
- 48 ـ فروخ، عمر، تاریخ صدر الاسلام و الدولة الأمویه، بیروت، دار العلم للملایین، 1983م.
- 49 ـ فیض کاشانى، محسن (متوفاى 1091 ق)، تفسیر الصافى، چاپ سوم: تهران، مکتبة الصدر، 1415ق /1373 ) .
- 50 ـ قرطبى، احمد بن محمد اشعرى، التعریف فى الانساب و التنویه لذوى الاحساب، تحقیق سعد عبدالمقصود ظلام ، قاهره، دارالمنار، 1990م .
- 51 ـ قسطلانى، احمد بن محمد بن قسطلانى (923 ق)، المواهب اللدینة بالملح المحمدیة، تحقیق مأمون بن یحیى الدین الجنان، چاپ سوم: بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416 ق .
- 52 ـ قفطى، تاریخ الحکماء، ترجمه قرن 11ق، به کوشش بهمن دارایى ، چاپ دوم: تهران، دانشگاه تهران، 1371 .
- 53 ـ قلقشندى، احمد بن على بن احمد بن عبدالله، نهایة الارب فى معرفة أنساب العرب ، بیروت، دار الکتب العلمیه، [بى تا].
- 54 ـ قمى، على بن ابراهیم (بعد 307 ق)، تفسیر القمى، اعداد سید طیّب موسوى جزایرى ، چاپ سوم: قم، دار الکتاب، 1404 ق .
- 55 ـ کحّاله، عمر رضا، معجم قبائل العرب القدیمه والحدیثه ، چاپ هفتم: بیروت، مؤسسة الرساله، 1414 ق .
- 56 ـ گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، سیدهاشم حسینى، تهران، کتابفروشى اسلامیه، [بى تا].
- 57 ـ ماوردى، ابوالحسن بن على بن محمد (متوفاى 450 ق)، أعلام النبوة، تصحیح خالد عبدالرحمن عک، چاپ اول: بیروت، دار النفائس، 1414 ق .
- 58 ـ محمد بن حبیب بغدادى (متوفاى 245)، المحبر، تحقیق سید کسروى، قاهره، دار الغد العربى، [بى تا].
- 59 ـ مرزبانى، محمد بن عمران، معجم الشعراء، بیروت، دارلجیل، 1991م.
- 60 ـ مسعودى، على بن حسین (متوفاى 346 ق)، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، دار الهجره، 1409 ق .
- 61 ـ مقدسى، مطهر بن طاهر ، البدء و التاریخ ، باریز، [بى تا]، 1903 م .
- 62 - یاقوت حموى، یاقوت بن عبدالله رومى بغدادى (متوفاى 626ق )، معجم البلدان ، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1399 ق .
- 63 ـ یعقوبى، احمد بن ابى یعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح (متوفاى 284 ق)، البلدان ، ترجمه محمد ابراهیم آیتى، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356 ق .
- 64 ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، تاریخ یعقوبى ، بیروت، دار صادر، [بى تا].
Cite this article:
RIS
Mendeley
BibTeX
APA
MLA
HARVARD
VANCOUVER
Heydari, Mahmoud.(2025) تاریخ قبیله ثقیف(1) (از آغاز تا آستانه ظهور اسلام). , 1(3), 47-80
Mahmoud Heydari."تاریخ قبیله ثقیف(1) (از آغاز تا آستانه ظهور اسلام)". , 1, 3, 2025, 47-80
Heydari, M.(2025) 'تاریخ قبیله ثقیف(1) (از آغاز تا آستانه ظهور اسلام)', , 1(3), pp. 47-80
