بررسی زیارتگاه‌های مبتنی بر رؤیا در مصر و شام
Article data in English (انگلیسی)
سال نهم، شماره اول، بهار و تابستان 1391، 5 ـ 20
Tārikh dar Āyene-ye Pazhuhesh, Vol.9, No.1, Spring & Summer 2012
احمد خامه یار*
چکیده
زیارتگاه های مبتنی بر خواب و رؤیا از دیرباز تاکنون در مناطق مختلف اسلامی وجود داشته است. در منابع تاریخی به تعداد قابل توجهی از این گونه زیارتگاه ها در دو سرزمین مصر و شام اشاره شده است. توجه پیروان ادیان از جمله مسلمانان به معنویت و در بسیاری موارد، وجود علاقة وافر به پیامبران(ع)، شخص رسول اکرم(ص)، صحابه و اهل بیت(ع) ایشان را می توان از جمله عوامل شکل گیری این زیارتگاه ها دانست. در این نوشتار با استناد به گزارش های نقل شده در منابع ـ البته بدون بحث از اثبات و یا نفی زیارتگاه های مذکور ـ تنها فهرستی از این زیارتگاه ها در حوزه جغرافیایی مورد نظر تهیه شده است.
کلیدواژه ها: زیارتگاه های اسلامی، خواب و رؤیا، مصر، شام و حلب.
* کارشناس ارشد مطالعات اسلامی. a_khamehyar@yahoo.com
دریافت: 05/ 2/ 1391ـ پذیرش: 08/ 6/ 1391
مقدمه
زیارتگاه های مبتنی بر خواب و رؤیا، گونه ای از زیارتگاه های دینی است که از گذشته تا به امروز در نقاط مختلفی از جهان اسلام و حتی نزد جوامع پیروان سایر ادیان به آنها توجه شده است. در جهان مسیحیت، مکان های زیارتی متعددی وجود دارد که بر مبنای آشکار شدن حضرت مریم در رؤیاها یا شهودها شکل گرفته است.1 از مشهورترین این نقاط می توان به زیارتگاهی واقع در شهر لورد در فرانسه اشاره کرد که گفته شده در آنجا حضرت مریم را در خواب دیده اند و به مکانی برای طلب شفای بیماری ها تبدیل شده است.2 یکی از قدیم ترین این گونه زیارتگاه ها دیر عظیم منتسب به حضرت مریم در روستای صیدنایا، موسوم به «دیر بانوی صیدنایا»3 واقع در حدود سی کیلومتری شمال دمشق است. بر اساس داستان رایج در میان مسیحیان منطقه، امپراتور بیزانس، ژوستینیَن اول در سال 547م مریم مقدس را در این مکان در رؤیا دید که به او دستور بنای دیر را داد.4 امروزه این دیر به علت وجود تصویر معروفی از مریم عذرا در آن، منسوب به «لوقای قدّیس» به یکی از مهم ترین زیارتگاه های مسیحیان ارتدوکس در خاورمیانه تبدیل شده است.
دو سرزمین مصر و شام از حوزه های جغرافیایی مهم و تأثیرگذار جهان اسلام از نظر سیاسی و فرهنگی در قرن های اولیه اسلامی است که منابع تاریخی فراوانی درباره تاریخ این دو سرزمین در قرن های اولیه و میانی تاریخ اسلام تألیف شده است. در شماری از این منابع، به تعداد قابل توجهی از زیارتگاه های مبتنی بر خواب و رؤیا در این مناطق در قرن های میانی اشاره شده است.
در این نوشتار تلاش شده است تا با استناد به منابع تاریخی و سایر اسناد مرتبط، نظیر سنگ نوشته ها، حتی الامکان فهرست و گزارش نسبتاً جامعی از این گونه زیارتگاه ها ارائه شود. این گزارش می تواند به شناخت بهتری از ماهیت این پدیده و نقش آن در پیدایش زیارتگاه ها در حوزه جغرافیایی مورد نظر و نیز شناخت گرایش های مذهبی اهالی این مناطق و شخصیت های مورد علاقه آنان که این زیارتگاه ها به آنان ارتباط یافته است، کمک کند. در این گزارش به زیارتگاه هایی که در منابع تاریخی از ارتباط واضح آنها با خواب و رؤیا سخن گفته نشده و نیز مزارهایی که امروزه بر اساس اطلاعات شفاهی اهالی به این مسئله ارتباط یافته، اشاره نشده است.
1. زیارتگاه های مصر
1ـ1. مقام های رؤیت پیامبر(ص) در قاهره
موفق الدین بن عثمان (تاریخ حیات نامشخص)، مزارشناس مصری، به محرابی در قبرستان «قُرافه» قاهره اشاره کرده است که «دعا در آن مستجاب است و یکی از صالحان، رسول خدا(ص) را در خواب رؤیت کرد که در آنجا نماز می خواند و دعا می کرد.»5 همچنین این نویسنده به مسجدی در همین قبرستان اشاره کرده است که پیامبرگرامی(ص) دستور ساخت آن را در رؤیا داده بود. داستان آن به طور خلاصه چنین است که فخرالدین فارسی (م 622 ق) از صوفیان ایرانی مقیم مصر، حضرت پیامبر(ص) را در خواب دید که به او دستور داد این مسجد را بنا کند. همچنین پیامبرگرامی اسلام(ص) نماز مخصوصی را به نامبرده آموزش داد که هر کس آن را در این مسجد بخواند دعایش مستجاب می شود.6
در موزه هنر اسلامی در قاهره نیز لوح سنگی وجود دارد که در سال 1932م در منطقه «ابوالسعود قاهره» شناسایی شده است. در هر یک از طرفین این لوح، کتیبه ای وجود دارد که یکی از آنها بیانگر ساخته شدن مکانی است که پیامبر(ص) و امام علی(ع) در حال نماز خواندن در آنجا رؤیت شده اند. با توجه به شیوه نگارش کتیبه و سادگی خط آن، قدمت آن از نیمه اول قرن ششم هجری برآورد شده است.7
1ـ2. مقام های رؤیت حضرت فاطمه زهرا(س) در قاهره
مقریزی (م 845 ق) به مکانی در مسجد الازهر قاهره اشاره کرده که حضرت فاطمه زهرا(س) در آنجا در خواب رؤیت شده است، و خلیفه فاطمی الحافظ لدین الله (حکـ 525ـ544 ق) برای آن مقصوره ای ساخت. او در این باره نوشته است:
الحافظ لدین الله در کنار ورودی غربی واقع در ابتدای مسجد، مقصوره ای در داخل رواق ها ایجاد کرد که به مقصوره فاطمه(س) شهرت یافت، زیرا فاطمة زهرا(س) در آنجا در خواب رؤیت شده بود.8
موفق الدین بن عثمان نیز به وجود جایگاه مشابهی به نام «مقام فاطمه»(س) در مسجد ابن طولون قاهره اشاره کرده و درباره آن چنین گفته است:
مردی در خواب دید که گویا فاطمة زهرا(س) در محلی در این مسجد نماز می خواند. روز بعد مردم را از رؤیای خود آگاه ساخت؛ پس در آنجا نماز خواندند. این جایگاه، امروزه به مقام فاطمه(س) شناخته می شود و روی آن مقصوره ای قرار دارد و دعا در آن مستجاب است.9
1ـ3. زیارتگاه رقیه(س) دختر امام علی(ع)
زیارتگاهی منسوب به رقیه(س) دختر امام علی(ع) در شهر قاهره وجود دارد که از نظر معماری، از بناهای مهم و نفیس دوره خلفای فاطمی به شمار می آید.10 ابن زیات (م 814 ق)، آن را زیارتگاهی مبتنی بر رؤیا دانسته و نوشته است که به دستور الحافظ لدین الله11 و به دست وزیر وی ابوتمیم تراب حافظی ساخته شده است.12
ابن ناسخ مصری، معروف به ابن عین الفضلاء (م حدود 800 ق) در کتاب خود مصباح الدیاجی، داستان پیدایش این زیارتگاه را چنین نقل کرده است:
عبیدالله بن سعید گفت: الحافظ شب هنگام کسی را به دنبال من فرستاد، پس با آن کس نزد او رفتم و از وی پرسیدم: چه می خواهی؟ گفت: خوابی دیدم. گفتم: چه خوابی؟ گفت: زنی پوشیده را دیدم، از او پرسیدم: تو کیستی؟ گفت: رقیه(س) دختر علی(ع). سپس ما را شبانه به اینجا آوردند، اما قبری را نیافتیم. الحافظ دستور داد تا زیارتگاهی در آن بسازند و ساختند.13
1ـ4. زیارتگاه زینب(س) دختر امام علی(ع)
ابن ناسخ مصری قبر «سیدةزینب»(س) در منطقه «قناطر السباع» قاهره را از جمله قبوری دانسته است که بر مبنای خواب و رؤیا به وجود آمدهاند.14 عبدالوهاب شعرانی (م 973ق)، از صوفیان مشهور مصر در قرن دهم هجری، از شیخ خود علی الخَوّاص (م 949 ق) نقل کرده است که زینب(س) مدفون در قناطر السباع، بی شک دختر امام علی(ع) است.15 پس از شعرانی، تعدادی از صوفیان و نویسندگان مصری، از قبیل قلیوبی، صبّان، شبلنجی، شبراوی و ... این ادعا را در کتاب های خود نقل کرده اند.16 البته پیش از ابن ناسخ، در هیچ یک از منابع تاریخی و جغرافیایی به این مزار اشاره ای نشده است. این زیارتگاه بعدها توسعه بنای چشمگیری یافته و امروزه به یکی از مهم ترین زیارتگاه های قاهره تبدیل شده است.
1ـ5. زیارتگاه روبیل فرزند یعقوب(ع)
موفق الدین بن عثمان به وجود قبر یکی از فرزندان حضرت یعقوب(ع) در کنار زیارتگاه ابراهیم بن یَسَع بن اسحاق بن ابراهیم(ع) در «جبل المقطّم» قاهره اشاره کرده که بر اساس رؤیا پدید آمده است. او داستان پیدایش آن را این چنین نقل کرده است:
گویند در گذشته، مردی در کنار این قبر شب را سپری کرد. [پیش از خواب] سوره یوسف را قرائت کرد و بر پیامبر(ص) صلوات فرستاد و خوابید. در خواب، شخصی را دید که به او گفت: به خدا داستان ما همین است، چه کسی آن را به تو آموخت؟ گفت: این داستان در کتاب خدا که بر پیامبرش نازل نمود، آمده است، و تو کیستی؟ گفت: من روبیل بن یعقوب، اسرائیل خدا، یکی از برادران یوسف ام. روز بعد مردم را از این رؤیا باخبر ساخت، و آنها نیز از روی صداقت و راست گویی که از وی سراغ داشتند، این مسجد را بنا کردند.17
این زیارتگاه تا به امروز باقی مانده است.
1ـ6. سایر زیارتگاه های مبتنی بر رؤیا در قاهره
امروزه در خیابان صنادقیه قاهره پیش از رسیدن به زیارتگاه مشهور رأس الحسین(ع)، مسجد کوچکی وجود دارد که به «زاویه جعفر صادق»(ع) معروف است. در نمای خارجی آن، لوحی از مرمر است که کتیبه ای به خط کوفی دارد. بر اساس این کتیبه، امیر جوامرد افضلی، در سال 495 ق امام جعفر صادق(ع) را در خواب دید که به وی دستور ساختن این مسجد را داد، از این رو، در سال 496ق آن را بنا کرد.18
ابن ناسخ مصری نیز از زیارتگاهی به نام «مشهد اشراف» نام برده است که یکی از فقرای (دراویش) مصر به نام ابن لبّان، در خواب هاتفی را شنید که به او گفت: «اینجا [قبر] علی بن حسین بن علی بن ابی طالب(ع) است.»، پس او آنجا را بازسازی کرد. اما ابن زیات در اعتبار این داستان تردید کرده و آن را محل دفن ساداتی دانسته است که اسامی آنها مشخص نیست.19
1ـ7. زیارتگاه های رؤیا در سایر شهرهای مصر
علی بن ابی بکر هروی (م 611 ق)، در کتاب الإشارات إلی معرفة الزیارات، به تعدادی از زیارتگاه های مبتنی بر رؤیا در مصر اشاره کرده که در محل رؤیت شخصیت های مقدس دینی ساخته شده است. مزارهایی که او از آنها نام برده است، عبارت اند از:
مشهد پیامبر(ص) و مشهد امام علی(ع) در شهر «قُوص»،20 از شهرهای صَعید مصر21؛ مشاهد حضرت فاطمه زهرا(س) و امام علی(ع) و امام حسین(ع) در شهر «مَحَلَّه»22؛ مشهد امام علی(ع) در منطقه «شَطا» در «دِمیاط»23؛ مشهد امام علی(ع) در شهر «تَنّیس»24و25 و مشهد پیامبر(ص) و امام علی(ع) در جزیره «تُونَه»26و27.
او دربارة داستان پیدایش زیارتگاه اخیر نوشته است:
از اهالی این جزیره از زیارتگاه هایی پرسیدم که به نام پیامبر(ص) و علی بن ابی طالب(ع) برپا شده است. گفتند: حکایتی دارد. پس پیرمردی خوش سیما را فراخواندند. [وقتی آمد] گفتند: این پیرمرد مبتلا به جذام بود. اهل او، از ترس بیماری و تلف بدن و هلاک شدنش، وی را در گوشه ای از جزیره انداختند تا اینکه یک شب، فریاد بلندی زد و مردم نزد او آمدند، در حالی که بدون هیچ دردی، از جا برخاسته و ایستاده بود. از او از این حال وی سؤال کردند. گفت: رسول خدا(ص) را در این مکان دیدم که به من گفت: اینجا مسجدی بنا کنید. گفتم: یا رسول الله! من مبتلا به بیماری هستم و کسی سخن مرا باور نمی کند. پس رو به آن کس که در کنار او ایستاده بود کرد و گفت: یا علی! دست او را بگیر. او دستش را به سوی من دراز کرد و من همان گونه که می بینید برخاستم.28
نگارنده از وضعیت کنونی هیچ یک از زیارتگاه های یاد شده، اطلاعاتی به دست نیاورده است.
همچنین در منطقة قوص، گنبدی وجود دارد که بر اساس کتیبة کوفی موجود در آن، به دستور الحافظ لدین الله فاطمی ساخته شده است. امروزه هویت و کاربرد این بنا مشخص نیست، گرچه بررسی باستان شناختی و معماری آن نشان می دهد که کاربری آن، مسجد و آرامگاه نبوده است.29 بنابراین، نگارنده احتمال می دهد که این بنا یکی از مشاهد رؤیت پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع) در قوص بوده که هروی به آن اشاره کرده است، به ویژه آنکه خلیفه فاطمی مزبور به ساختن مساجد و زیارتگاه ها اهتمام فراوانی داشته، و ـ همان طور که گذشت ـ تعدادی از زیارتگاه های مبتنی بر رؤیا در مصر، در دورة وی ساخته شده است.
2. زیارتگاه های شام
2ـ1. کهف جبرییل
در کوه قاسیون در شمال دمشق، زیارتگاهی به نام «کهف جبریل» (= غار جبرئیل) وجود داشته است که به نوشته ابن عساکر (م 571 ق)، ساخت آن در سال 370 ق، به دست یکی از اعلام دمشق در قرن چهارم به نام ابوالفرج ابن معلّم (م 412 ق) شروع شد. او در این مکان، جبرئیل(ع) و حضرت محمد(ص) را رؤیت کرده بود. ابن معلم تفصیل رؤیای خود را چنین شرح داده است:
جبرئیل(ع) را در خواب دیدم که به من گفت: خداوند [تبارک و] تعالی به تو دستور می دهد که مسجدی بسازی تا در آن برای او نماز گزارده و نام او ذکر شود. گفتم: محل آن کجاست؟ پس به این مکان که من آن را کهف جبرئیل نامیدم، آمد. گفتم: چگونه این کار را انجام دهم؟ گفت: خداوند تبارک و تعالی به وسیله کسانی که تو را یاری خواهند کرد، تو را موفق خواهد گردانید.30
همچنین او دربارة علّت نام گذاری آن گفته است:
من آنجا را کهف جبرئیل(ع) و مسجد محمد(ص) نامیدم، زیرا آنها را در آنجا در خواب دیدم، و محلی که جبرئیل و محمد(ص) در آنجا دیده شوند، از بهترین نقاط زمین است، و کوه دمشق [قاسیون] نیز چنین است. در آن هیچ درختی نروییده بود و هیچ میوه ای پدید نیامده بود، اما از زمانی که جبرئیل(ع) و محمد(ص) را [در آنجا] دیدم، خداوند به برکت آن دو، [در این کوه] درخت رویانید و میوه پدید آورد، و مردم در آن چیزهایی خوردند که تا پیش از این نخورده بودند.31
غار مزبور تاکنون نیز زیارتگاه باقی مانده، اما امروزه به اصحاب کهف که در قرآن از آنها یاد شده، انتساب یافته است و نزد اهالی دمشق به «مقام اهل کهف» شهرت دارد.
2ـ2. مکان های رؤیت امام علی(ع) در دمشق
ابن عساکر به حادثه پیدایش زیارتگاه دیگری در دمشق در سال 404 ق اشاره کرده است که توسط مردی مصری جعل شده بود. ابن عساکر از دستخط ابومحمد عبدالمنعم بن علی بن بحتری این گونه نقل کرده است:
مرد بافنده ای از اهل مصر، در «قبة اللحم» در دمشق، مسجد و مناره کوچکی بنا کرد. او در شب جمعه همین سال، یعنی 404 ق، که دو روز از ماه رمضان باقی مانده بود، چنین گفت که پیامبر(ص) و علی(ع) را [در رؤیای خود] در مسجد دیده و به آنها گفته بود: نشانه ای می خواهم تا مردم سخن مرا باور کنند که شما به اینجا آمده اید. امیرالمؤمنین علی(ع) دست خود را بر ستون سنگی داخل مسجد زد و جای پنجه او بر ستون باقی ماند. روز جمعه مردم به مسجد می شتافتند تا جای پنجه را که در سنگ افتاده بود، ببینند. و من شنیدم که از صاحب رؤیا پرسیدند: کدام دست بر سنگ گذاشته شده بود؟ گفت: دست راست. دیدند که جای پنجه دست چپ بوده. گویند: صاحب رؤیا این اثر پنجه را در سنگ تراشیده بود.32
از دیگر زیارتگاه های مبتنی بر خواب در دمشق، مشهد امام علی(ع) در مسجد اموی بوده است. ابن جبیر (م 614 ق) در توصیف آن گفته است:
در شرق صحن [مسجد اموی] دری وجود دارد که به مسجدی از بهترین و جالب ترین و زیباترین مساجد متصل است و شیعیان آن را مشهدی از آنِ علی بن ابی طالب(ع) می دانند...، زیرا می پندارند که او در خواب در این مکان در حال نمازخواندن دیده شده است. پس مسجدی در آنجا ساختند.33
موقعیت کنونی این زیارتگاه، سالنی واقع در شرق مسجد اموی است که با گذشتن از آن، به دو زیارتگاه محراب امام زین العابدین(ع) و مقام رأس الحسین(ع) وارد می شوند و تا به امروز نیز به نام «مشهد علی»(ع) شناخته می شود، البته کاربری زیارتی خود را از دست داده است.
2ـ3. زیارتگاه «ملکه» در دمشق
از دیگر زیارتگاه های رؤیا در دمشق، قبری منسوب به زنی به نام «ملکه»، از نسل امام علی(ع) بوده که در فاصله قرون هفتم تا نهم هجری به وجود آمده است. ابن طولون صالحی (م 953 ق) مورّخ بزرگ دمشق، روند پیدایش و از بین رفتن آن را به تفصیل نقل کرده و خلاصه آن چنین است که این زیارتگاه در سال 636 ق بر مبنای رؤیا در محله «باب جیرون» دمشق، واقع در شرق مسجد اموی به وجود آمد و پس از یک دوره اهمال و ویرانی و بازسازی مجدّد، سرانجام در سال 892 ق به فتوای علمای اهل سنت و به دستور ملک الاشرف قایتبای (حکـ 872-901 ق)، پادشاه مملوکی به طور کامل از بین رفت.34
2ـ4. قبور منسوب به حضرت موسی(ع)
در جنوب دمشق، محله ای به نام «قَدَم» وجود دارد که در مسجد جامع آن، قدمگاهی منسوب به پیامبر اسلام(ص) نگهداری می شود. البته با استناد به نوشته ابن جبیر ظاهراً این قدمگاه در قدیم به حضرت موسی(ع) منسوب بوده است.35 همچنین مورّخان و جهانگردان مسلمان به وجود قبری منسوب به این پیامبر اولوالعزم در همین مسجد اشاره کرده اند.36 اما از قول ابن جبیر برمی آید که این قبر بر مبنای رؤیا به وجود آمده است. مشاهده های او در این باره چنین است:
در آن مسجد، اتاق کوچکی و در آن اتاق، سنگی وجود دارد که بر آن نوشته شده است: یکی از صالحان، پیامبر(ص) را در خواب می دید که به او می گفت: اینجا قبر برادرم موسی(ع) است.37
گفتنی است که ابن طولون صالحی دربارة این مکان و اثبات اینکه قبر مورد نظر مدفن حضرت موسی(ع) است، رساله ای به نام تحفة الحبیب فیما ورد فی الکثیب تألیف کرده که نسخة خطی آن به شماره Or. 2512 در لیدن نگهداری می شود. او در این رساله، داستانی را دربارة قبر منسوب به حضرت موسی(ع) نزدیک شهر «اَریحا» در فلسطین اشغالی نقل کرده است که بر اساس آن، شخصی در خواب، گنبدی را در محل این قبر و در آن گنبد، حضرت موسی(ع) را رؤیت کرد. ابن طولون سپس افزوده است که این قبر بر اساس همین رؤیا اشتهار یافت و بعد از گذشت بیش از بیست سال از این تاریخ، ملک الظاهر بیبَرس (حکـ 658ـ676 ق)، پادشاه مملوکی، گنبدی روی آن بنا کرد.38
2ـ5. مشهد امام علی(ع) در «عَکّا»
از جمله مزارهای رؤیا در فلسطین می توان به مشهد امام علی(ع) در «عین البقر» (چشمه گاو) در شهر عَکا واقع در ساحل دریای مدیترانه اشاره کرد. علی بن ابی بکر هروی درباره این چشمه نوشته است: «گفته اند از این چشمه، گاو برای آدم(ع) خارج شد و با آن به کشاورزی پرداخت». در ادامه دربارة رابطه آن با امام علی(ع) گفته است:
در کنار این چشمه مشهدی منسوب به علی بن ابی طالب[(ع)] وجود دارد و [علت این انتساب] آن است که فرنگ (صلیبیان) آن را به کلیسا تبدیل کردند و یک متولّی بر آن گماشتند تا به بازسازی و خدمتگزاری به آن بپردازد. او صبح روز بعد گفت: در خواب شخصی را دیدم که به من می گوید: «من علی بن ابی طالب(ع) هستم! به آنها بگو اینجا را به حالت مسجد بازگردانند، و اِلاّ هر کس در آن اقامت گزیند به هلاکت خواهد رسید.» آنها سخن او را نپذیرفتند و شخص دیگری را بر آنجا گماشتند، اما صبح روز بعد او را مرده یافتند. پس آن را تا به امروز به حالت مسجد رها کردند.39
2ـ6. سایر مزارهای رؤیا در شام
در شهر «نَبَک»، حدود هشتاد کیلومتری شمال دمشق نیز مقامی منسوب به حضرت فاطمه زهرا(س) وجود داشته است. عبدالغنی نابلسی (م 1143 ق) که در یکی از سفرهای خود آن را زیارت کرده، درباره آن نوشته است: «... در روستای مذکور، مسجد کوچکی وجود دارد که به مقام فاطمه زهرا[(س)]... شناخته می شود، زیرا در آنجا در خواب رؤیت شد. به آنجا رفتیم و زیارت نمودیم و تبرک جستیم و خداوند را دعا کردیم.»40
همچنین در شهر «حُمص» در مرکز سوریه کنونی، مشهد یا زیارتگاه امام علی(ع) وجود داشته است که به گفته هروی، در یکی از ستون های آن، اثر انگشت امام علی(ع) بر جا مانده بود. مبنای پیدایش این اثر، خواب یکی از صالحان بوده که داستانی هم برای آن نقل شده است. اما هروی داستان تفصیلی آن را نقل نکرده است.41
3. زیارتگاه های حلب
در شهر حلب، در شمال سوریه تعداد قابل توجهی از مزارهای مبتنی بر رؤیا وجود داشته است که مورخان این شهر، به ویژه ابن شدّاد حلبی (م 684 ق) به آنها اشاره کرده اند.
3ـ1. مشهد «قَرَنبِیا»
از مهم ترین مزارهای رؤیا در حلب، مشهد «قَرَنبیا» در حد فاصل میان شهر حلب و روستای «نَیرَب» بوده که به دست قسیم الدوله آق سنقر (حکـ 478ـ487 ق)، حاکم حلب در دوره سلجوقی، ساخته شده است. گفته اند این مکان در اصل، «مقر الانبیاء» نام داشته، اما در زبان عامیانه به قرنبیا تغییر یافته است. ابن شدّاد به نقل از ابن ابی طیّ (م 630 ق)، مورّخ شیعه حلب، دربارة چگونگی پیدایش آن گفته است:
پیری از اهالی منبج در حلب چند بار [در خواب] دید که گویا علی بن ابی طالب(ع) در آن نماز می خواند و سپس خطاب به او می گوید: به آق سنقر بگو در قرنبیا مشهدی بنا کند. پیر به علی(ع) گفت: نشانه آن چیست؟ پاسخ داد: زمین را حفر کنند، در آنجا زمینی می یابند که دارای سنگ فرش آماده ای از سنگ و مرمر و نیز محرابی پایه ریزی شده و قبری در کنار محراب است که یکی از فرزندان من در آن دفن شده است. پس از اینکه رؤیا چند بار بر پیر تکرار شد، با چند تن از اصحاب خود مشورت کرد و آنها به او گفتند که رؤیا را [برای آق سنقر] بازگو کند. سپس با چند نفر نزد آق سنقر رفتند. او با دیدن آنها، پرده دار خود را به سویشان فرستاد تا از آنها حاجتشان را سؤال کند. آنها رؤیای پیر را بازگو کردند. او به وزیر خود دستور داد تا آنجا را حفر کند. او نیز آنجا را حفر کرد و نشانه ها را همان گونه که پیر در رؤیا دیده بود، یافت. بدین ترتیب، آق سنقر در آنجا بنایی ساخت و اوقافی بر آن وقف کرد و به آنجا رفت و آمد می کرد.
بر اساس قول دیگری علّت بنای این زیارتگاه آن است که پیامبر اسلام(ص) همراه تعدادی از پیامبران در آنجا در حال نماز خواندن رؤیت شدند.42 محمد اسعد طلس با اشاره به اینکه این زیارتگاه هنوز از سوی مردم زیارت می شود، مکان آن را در خارج محله ضوضو در شرق حلب تعیین کرده است.43
3ـ2. مشاهد رؤیت امام علی(ع)
از دیگر زیارتگاه های مبتنی بر رؤیا در حلب، مشهدی از آنِ امام علی(ع) بوده که در خارج «باب الجنان» (از دروازه های شهر حلب) و متصل به آن قرار داشته است و به گفته ابن ابی طی در سال 522 ق ظاهر شده است. او درباره چگونگی پیدایش آن، چنین گفته است که:
محل مشهد، مکانی بود که در آن شراب می فروختند. یکی از اهل حلب که برای مدت طولانی به تبِ شدید مبتلا بود، شبی در خواب دید که گویا در همان مکان است و مردی به او می گوید: از چه درد می کشی؟ گفت: از تب. آن مرد دستش را به سمت زمین دراز کرد و مشتی از خاک آنجا برداشت و گفت: به خودت بمال که از بیماری شفا خواهی یافت، و به مردم بگو در اینجا مشهدی بنا کنند. گفت: مولای من! آنها [این کلام را] از من نمی پذیرند. آن مرد گفت: اینجا را حفر کنند، صخره ای می یابند که همه خاک اطراف آن بوی مشک می دهد. مرد بیمار پرسید: تو کیستی؟ گفت: من علی بن ابی طالب ام. آن مرد از خواب بیدار شد، در حالی که از تب خود شفا یافته بود، سپس این موضوع را به خانواده خود خبر داد و صبح گاه به آنجا رفت و مردم را از حادثه باخبر ساخت. در حلب «شُقَیر سوادی» نامی بود که (سواد) را به باغ ها می برد و در این هنگام در آنجا حاضر بود. مردم آنجا را حفر کردند و خاکی که خارج شد بویی مانند مشک داشت و مردم با آن خاک، خود را عطرآگین می کردند. شقیر از کارهای بدی که انجام می داد توبه کرد و ساختن زیارتگاه را برعهده گرفت.44
گفتنی است که هروی نیز به این زیارتگاه و ارتباط آن با رؤیت امام علی(ع) در خواب اشاره کرده است.45
از دیگر مشاهد منتسب به امام علی(ع)، مشهدی در ساحل غربی رود «قُوَیق» (واقع در غرب حلب) بوده که توسط یکی از فرزندان عُلَیقی بر اساس خوابی که دیده بود، ساخته شد.46
همچنین از آن جمله، مشهد دیگری در بازار حَدّادین (آهنگران) حلب بود که بارها دیده شد که امام علی(ع) در آنجا نماز خوانده و همواره در آن مکان حاضر می شد و گفته اند دعا در آنجا مستجاب بوده است.47 محمد ابوالوفای رفاعی (م 1264 ق) در منظومة خود که درباره زیارتگاه ها و قبور اولیاء در حلب سروده است، ضمن اشاره به مسجد حدّادین (امروزه واقع در شمال شرقی بافت تاریخی حلب) گفته است که در این مکان بارها امام علی(ع) را در خواب رؤیت کرده اند.48 اما کامل غزی (م 1351 ق)، این مشهد را منطبق بر مسجدی نزدیک «مدرسه حَدّادیه» در کوچه حدّادین در جنوب بافت تاریخی این شهر دانسته است49 که این قول، قابل قبول تر به نظر می رسد.
3ـ3. مکان های رؤیت پیامبر(ص)
مکان هایی در شهر حلب، نیز وجود داشته که در آنها حضرت رسول خدا(ص) در خواب رؤیت شده است، از جمله سبط ابن العجمی (م 884 ق) به مکانی در نیمه شرقی شبستان مسجد جامع حلب اشاره کرده است که پیامبر اسلام(ص) در آنجا بسیار در حال نماز خواندن رؤیت شده بود و محل آن به صورت سکویی مرتفع تر از کف شبستان بوده است.50
محمد ابوالوفای رفاعی نیز در منظومه خود به مکانی در جنوب شرقی مسجد «اُطروش»، واقع در شرق قلعه حلب اشاره کرده که گفته اند پیامبر(ص) در آنجا رؤیت شده است و محل آن را با نرده هایی در اطراف آن مشخص کرده اند.51
3ـ4. مشهد انصاری
از دیگر زیارتگاه های رؤیا در حلب می توان به مشهد انصاری در محله «یاروقیه» در جنوب کوه جوشن حلب اشاره کرد. ابن عدیم حلبی (م 660 ق) از پدر خود نقل کرده است که زنی از زنان امرای یاروقیه در خواب دید که هاتفی می گوید: اینجا قبر انصاری، صحابی رسول خدا(ص) است. پس آنجا را حفر کردند و قبری در آن یافتند و روی آن، این مشهد را بنا کردند و ضریحی بر آن ساختند.52 هروی از این مشهد با عنوان قبر «عبدالله انصاری» یاد کرده، اما به ارتباط آن با خواب و رؤیا اشاره نکرده است.53
امروزه این زیارتگاه در داخل مسجد وسیعی در محله انصاری در جنوب حلب قرار دارد، اما به سعد بن ایوب انصاری منسوب است، حال آنکه در منابع نامی از این شخصیت برده نشده است. در جنوب زیارتگاه، مقابر سه تن از امرای حلب در دوره مملوکی به چشم می خورد.
3ـ5. سایر مزارات رؤیا در حلب
ابن شدّاد به زیارتگاهی به نام «مشهد احمر» (زیارتگاه سرخ) در بالای کوه «جوشَن» در غرب حلب اشاره کرده است که در آنجا حضرت فاطمه زهرا(س) در خواب رؤیت شده بود. او دربارة این مشهد نوشته است:
اهل حلب در زمان حاجات و نیازهای خود به آنجا رفته و برای رفع گرفتاری های خود دعا می کنند و دعایشان مستجاب می شود. یکی از صالحان در خواب، فاطمه(س) دختر رسول خدا(ص) را در حالت نماز خواندن در اتاق واقع در ضلع جنوبی زیارتگاه رؤیت کرد، و این اتاق محلی است که مردم آن را زیارت می کنند، و یکی از معاصران من در آن مشهد، گنبد بزرگ و مرتفع و آب انباری بنا کرد.54
همچنین این مورّخ به زیارتگاه دیگری به نام «مشهد الثلج» در «باب اربعین» (از دروازه های شهر حلب) اشاره کرده است که گفته شده عمر بن خطّاب را در خواب دیده اند که در آنجا نماز می خواند.55
4. زیارتگاه های بلاد جزیره
در سرزمین جزیره (مناطق شمال عراق و شمال شرقی سوریه کنونی)، زیارتگاه هایی مبتنی بر خواب وجود داشته است که هروی، به تعدادی از آنها اشاره کرده است. این زیارتگاه ها عبارت اند از: مسجد پیامبر(ص) در شهر «نَصِیبِین»56و57 مسجد جبرئیل(ع) در شهر «آمِد»58 که به نوشته هروی، جبرئیل در حالی که با رسول خدا(ص) سخن می گفت، در آنجا رؤیت شد.59 درباره این مکان حکایتی وجود دارد، اما هروی حکایت آن را نقل نکرده است. مسجد ابوبکر و مسجد عمر بن خطّاب در شهر آمد،60 و محراب عمر بن خطّاب در شهر «مَیافارِقِین»،61 نیز از جمله این زیارتگاه ها هستند.62
نتیجه گیری
بنابر آنچه گذشت، می توان خواب و رؤیا را یکی از عوامل تأثیرگذار در پیدایش زیارتگاه ها در دو سرزمین شام و مصر دانست. بر اساس منابع تاریخی مورد استناد، این گونه مزارها در فاصله قرن های چهارم تا ششم هجری بسیار متعدد بوده است. البته گزارش های کمتری در این باره در منابع متأخر، نقل شده است که شاید علت آن، کاهش نقش این عامل در پیدایش مزارها در دوره های تاریخی بعدی است.
با توجه به بررسی صورت گرفته می توان مزارها مبتنی بر رؤیا را به سه گروه عمده تقسیم بندی کرد:
1. مزارهایی که بر اساس رؤیت یکی از شخصیت های مقدس ـ غالباً در حال نماز خواندن- به وجود آمده است، نظیر تعدادی از زیارتگاه های رؤیت پیامبر(ص) و امام علی(ع) و فاطمه زهرا(س).
2. مزارها یا مساجدی که شخصیت مقدس، خود به صاحب رؤیا دستور ساختن آن را داده است، نظیر زاویه امام جعفر صادق(ع) در قاهره، کهف جبریل در کوه قاسیون دمشق و زیارتگاه باب الجنان حلب.
3. زیارتگاه هایی که برای صاحب رؤیا، به عنوان محل قبر یکی از شخصیت های مقدس، از سوی هاتف غیبی یا حتی خود صاحب قبر، تعیین شده است، نظیر زیارتگاه های رقیه دختر امام علی(ع) و روبیل بن یعقوب(ع) در قاهره، مشهد قَرَنبیا و مشهد انصاری در حلب، و زیارتگاه ملکه در دمشق.
شایان توجه است که امروزه بیشتر مزارهایی که منشأ آنها دو عامل اول و دوم بوده، از بین رفته یا کاربری خود را به عنوان زیارتگاه از دست داده اند. اما بیشتر زیارتگاه هایی که منشأ آنها عامل سوم است، تا به امروز باقی مانده اند.
نکته دیگر آنکه در برخی موارد، ظهور شخصیت مقدس در رؤیا با صدور کرامت یا معجزه ای از سوی او، مانند شفای صاحب رؤیا، و یا برجای ماندن علامت یا نشانه ای، مانند اثر کف دست وی، همراه بوده است.
در شخصیت شناسی صاحبان مزارها (یعنی شخصیت های رؤیت شده در خواب) ملاحظه می شود که امام علی(ع) در رتبه نخست، پیامبر اسلام(ص) در رتبه دوم و حضرت فاطمه زهرا(س) در رتبه سوم قرار دارند. همچنین مزارهایی نیز از آنِ شخصیت هایی مانند ابوبکر و عمر و دیگر ائمه(ع) و امامزادگان و پیامبرانی، چون حضرت موسی(ع) وجود داشته است (جدول پیوست).
در پایان برای یادآوری تأکید می شود که نقش عامل خواب و رؤیا در پیدایش مزارها نباید به سایر زیارتگاه ها نیز تعمیم داده شود و ـ همان گونه که بیان شد ـ هدف این نوشتار تنها بررسی نقش عامل یاد شده بوده و بررسی سایر عوامل دخیل در پیدایش زیارتگاه ها از حوصله این مقال خارج است.
|
نام شخصیت های رؤیت شده |
مصر |
شام |
حلب |
جزیره |
جمع |
|
امام علی(ع) |
4 |
4 |
3 |
|
11 |
|
پیامبر اسلام(ص) |
3 |
|
2 |
1 |
6 |
|
حضرت فاطمه(س) |
3 |
1 |
1 |
|
5 |
|
پیامبر(ص) و امام علی(ع) |
2 |
1 |
1 |
|
4 |
|
پیامبر(ص) و جبرئیل(ع) |
|
1 |
|
1 |
2 |
|
عمربن خطاب |
|
|
1 |
2 |
3 |
|
ابوبکر |
|
|
|
1 |
1 |
|
حضرت موسی(ع) |
|
2 |
|
|
2 |
|
روبیل بن یعقوب(ع) |
1 |
|
|
|
1 |
|
امام حسین(ع) |
1 |
|
|
|
1 |
|
امام جعفر صادق(ع) |
1 |
|
|
|
1 |
|
عبدالله انصاری |
|
|
1 |
|
1 |
|
دختران ائمه(ع) |
2 |
1 |
|
|
3 |
|
جمع |
17 |
10 |
9 |
5 |
41 |
پی نوشت ها:
1. جان آر. هینلز، فرهنگ ادیان جهان، ص 582.
2. همان، ص 366.
3. Monastery of Our Lady of Saidnaya.
4. فاطمه جودالله، سوریا نبع الحضارات، ص 569.
5. موفق الدین ابن عثمان، مرشد الزوار إلی قبور الابرار، تحقیق: محمد فتحی ابوبکر، ص 283.
6. برای تفصیل بیشتر ر.ک: همان، ص 395-396.
7. فرج حسین فرج الحسینی، النقوش الکتابیة الفاطمیة علی العمائر فی مصر، ص 329. متن کامل کتیبه مورد نظر بدین شرح است: «بسم الله الرحمن لا اله الا الله وحده لا شریک له محمد رسول الله علی ولی الله ابو الامامین الزکیین ابی علی الحسن وأبو عبدالله الحسین صلوات الله علیهما وعلی اهل بیتهما صلاة باقیة دائمة الی یوم الدین. یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله وأطیعوا الرسول وأولو الامر منکم فإن تنازعتم فی شیء فردوه الی الله والرسول ان کنتم تؤمنون بالله والیوم الآخر ذلک خیر وأحسن تأویلاً. رأی فی هذا الموضع المبارک النبی وأمیر المؤمنین علی وهم یصلّوا.» در حاشیه کتیبه نیز آمده است: «رحم الله من ترحّم علی من بناه، وما تقدّموا لأنفسکم من خیرٍ تجدوه عند الله هو خیر وأعظم اجراً.»
8. احمدبن علی المقریزی، الخطط المقریزیة، تحقیق: محمد زینهم و مدیحة الشرقاوی، ج 3، ص 217.
9. موفق الدین ابن عثمان، همان، ص 204.
10. در کتیبه های موجود در بنا، از زیارتگاه با عنوان مشهد رقیه دختر امام علی علیه السلام یاد شده است. ر.ک: محمد عبدالستار عثمان، موسوعة العمارة الفاطمیة، ج 2، ص 73.
11. محمدبن محمد ابن الزیّات، الکواکب السیّارة فی ترتیب الزیارة، ص 184. ابن زیّات دربارة الحافظ لدین الله نوشته است که «او مشهدها و مسجدهای فراوانی را ساخت». (همان)
12. همان، ص 178.
13. علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة، ج 2، ص 188.
14. محمد حسنین السابقی، مرقد العقیلة زینب، ص 39.
15. عبدالوهاب بن احمد الشعرانی، المنن الکبری، تصحیح: احمد عزّو عنایه، ص 477.
16. محمد حسنین السابقی، همان، ص 67.
17. موفق الدین ابن عثمان، همان، ص 602.
18. فرج حسین فرج الحسینی، همان، ص 238. متن کامل کتیبه بدین شرح است: «بسم الله الرحمن الرحیم لا اله الا الله وحده لا شریک له محمد رسول الله علی ولی الله. انما یعمر مساجد الله من آمن بالله والیوم الآخر واقام الصلاة وآتی الزکاة ولم یخش الا الله. امر بإنشاء هذا المسجد المبارک مولانا الصادق جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب صلوات الله علیهم اجمعین فی المنام لعبده الامیر زعیم الدولة جوامرد الافضلی فی سنة خمس، وکان انشاؤه فی سنة ست وتسعین واربعمائة.»
19. ابن الزیّات، همان، ص 37.
20. شهر قُوص امروزه در ساحل شرقی رود نیل در استان «قِنا» در حدود 645 کیلومتری جنوب قاهره واقع است.
21. علی بن ابی بکر الهروی، الإشارات إلی معرفة الزیارات، تحقیق جانین سوردیل ـ طومین، ص 44.
22. شهر مَحَلّه که امروزه به نام «المحلّة الکبری» شناخته میشود، بزرگ ترین شهر استان «غربیه» مصر و منطقه دلتای رود نیل است و در فاصله حدود 110 کیلومتری قاهره و 120 کیلومتری اسکندریه واقع است.
23. شهر دمیاط مرکز استان دمیاط مصر و در ساحل شرقی شاخه دمیاطِ رود نیل، در فاصله 15 کیلومتری مصبّ آن، واقع است.
24. تَنّیس امروزه جزیره ای است که در میان دریاچه «منزله» در استان «دهقلیه» مصر در منطقه دلتای رود نیل واقع است.
25. الهروی، همان، ص 46.
26. تونه امروزه جزیره ای در میان دریاچه منزله است.
27. الهروی، همان، ص 47.
28. همان.
29. محمد عبدالستار عثمان، همان، ج 2، ص 329-330.
30. ابن عساکر الدمشقی، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق: عمر بن غرامة العمروی، ج 2، ص 337.
31. همان، ص 338.
32. همان، ص 339-340.
33. محمد بن احمد، ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ص 241.
34. محمدبن علی، ابن طولون الصالحی الدمشقی، قرة العیون فی اخبار باب جیرون، تحقیق: صلاح الدین المنجد،
ص 12ـ23.
35. ابن جبیر، همان، ص 254.
36. ر.ک: ابن عساکر، همان، ج 2، ص 321.
37. ابن جبیر، همان، ص254.
38. ابن طولون الصالحی الدمشقی، تحفة الحبیب باخبار الکثیب، نسخه خطی به شماره Or. 2512 در لیدن (به خط مؤلف)، برگ 4 ر.
39. الهروی، همان، ص 22. در زمان بازدید هروی، شهر عکا و بیشتر شهرهای فلسطین در اشغال صلیبیان بوده است.
40. عبدالغنی النابلسی، الحقیقة والمجاز فی رحلة بلاد الشام ومصر والحجاز، تحقیق: ریاض عبدالحمید مراد، ص 102.
41. الهروی، همان، ص 8.
42. محمدبن علی، ابن شدّاد الحلبی، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام والجزیرة، تحقیق: دومینیک سوردیل، ج 1، ق 1، ص 46ـ47. ابن عدیم حلبی درباره این زیارتگاه تنها به این قول اکتفا کرده است که: «گویند پیامبر(ص) در حال نماز خواندن در آنجا رؤیت شد، پس قسیم الدولة آق سنقر آنجا را بنا کرد و اوقافی بر آن وقف کرد.» ر.ک: عمر بن احمد، ابن العدیم الحلبی، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، تحقیق: سهیل زکار، ج 1، ص 464.
43. محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة والتاریخیة فی حلب، ص 241.
44. ابن شداد الحلبی، همان، ج 1، ق 1، ص 47-48.
45. الهروی، همان، ص 4.
46. ابن شداد الحلبی، همان، ج 1، ق 1، ص 53.
47. همان، ص 42.
48. محمد ابوالوفاء الرفاعی، «اولیاء حلب»، تحقیق: توتل الیسوعی، ص 402.
49. کامل الغزی، نهر الذهب فی تاریخ حلب، تصحیح: شوقی شعث و محمود فاخوری، ج 2، ص 88-89.
50. احمدبن ابراهیم، سبط ابن العجمی، کنوز الذهب فی تاریخ حلب، تحقیق: شوقی شعث و فاح البکّور، ج 1، ص 210.
51. ابیات وی در وصف این مکان بدین شرح است:
وبقعةٌ فی جامع الاطروش مــشرقةٌ بنورها المـرشوش
من قبلةٍ فی جهةٍ للــشرق سنــاؤها یُضیء مـثل البرق
رُئـی فیـها سیّد الوجــود محمد صاحب فیض الجود
وحوله الدرابزون مــعقود تکرمةً لذی المقام المحمود
ر.ک: محمد ابوالوفاء الرفاعی، همان، ص 409.
52. ابن العدیم الحلبی، همان، ج 1، ص 465.
53. الهروی، همان، ص 4.
54. ابن شداد الحلبی، همان، ج 1، ق 1، ص 52-53.
55. همان، ص 48.
56. شهر نصیبین امروزه در جنوب شرقی ترکیه، در مجاورت مرز سوریه واقع است و در مقابل آن در خاک سوریه شهر قامِشلی قرار دارد.
57. الهروی، همان، ص 66.
58. آمِد نام قدیمی شهر «دیاربکر» کنونی در نیمه شرقی ترکیه است.
59. الهروی، همان، ص66.
60. همان، ص 65.
61. مَیّافارقین نام قدیمی شهر «سیلوان» کنونی، واقع در استان دیاربکر ترکیه است.
62. الهروی، همان، ص66.
منابع
ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، بیروت، دار صادر، بی تا.
ابن الزیات، محمد بن محمد، الکواکب السیارة فی ترتیب الزیارة، القاهرة، المکتبة الازهریة للتراث، 2005م.
ابن شدّاد الحلبی، محمد بن علی، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام والجزیرة، تحقیق: دومینیک سوردیل، دمشق، المعهد الفرنسی، 1953م.
ابن طولون الصالحی الدمشقی، محمد بن علی، تحفة الحبیب باخبار الکثیب، نسخه خطی به شماره Or. 2512 در لیدن.
ـــــ ، قرة العیون فی اخبار باب جیرون، تحقیق: صلاح الدین المنجد، دمشق، المجمع العلمی العربی، 1964م.
ابن عثمان، موفق الدین، مرشد الزوار إلی قبور الابرار، تحقیق: محمد فتحی ابوبکر، القاهرة، الدار المصریة اللبنانیة، 1415ق.
ابن العدیم الحلبی، عمر بن احمد، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، تحقیق: سهیل زکار، بیروت، دار الفکر، بی تا.
ابن عساکر الدمشقی، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق: عمر بن غرامة العمروی، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
جودالله، فاطمه، سوریة نبع الحضارات، دمشق، دار الحصاد، 1999م.
الحسینی، فرج حسین فرج، النقوش الکتابیة الفاطمیة علی العمائر فی مصر، الإسکندریة، مکتبة الإسکندریة، 2007م.
الرفاعی، محمد ابوالوفاء، اولیاء حلب، تحقیق: توتل الیسوعی، المشرق، سنة 38، تشرین الأول ـ کانون الأول، 1940م، ص 320-422.
السابقی، محمد حسنین، مرقد العقیلة زینب، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1399ق.
سبط ابن العجمی، احمد بن ابراهیم، کنوز الذهب فی تاریخ حلب، تحقیق: شوقی شعث و فالح البکور، حلب، دار القلم العربی، 1418ق.
الشعرانی، عبدالوهاب بن احمد، المنن الکبری، تصحیح: احمد عزّو عنایه، دمشق، دارالتقوی، 1425ق.
طلس، محمد اسعد، الآثار الاسلامیة والتاریخیة فی حلب، دمشق، مطبعة الترقی، 1956م.
عثمان، محمد عبدالستار، موسوعة العمارة الفاطمیة ـ الکتاب الثانی: عمارة المشاهد والقباب فی العصر الفاطمی، القاهرة، دار القاهرة، 2006م.
الغزی، کامل، نهر الذهب فی تاریخ حلب، تصحیح و تعلیق: شوقی شعث و محمود فاخوری، ط الثانیة، حلب، دار القلم العربی، 1412ق.
مبارک، علی باشا، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهره، ط الثانیه، بی جا، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1980م.
المقریزی، احمد بن علی، المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار (الخطط المقریزیه)، تحقیق: محمد زینهم و مدیحة الشرقاوی، القاهرة، مکتبة مدبولی، 1998م.
النابلسی، عبدالغنی، الحقیقة والمجاز فی رحلة بلاد الشام ومصر والحجاز، تحقیق: ریاض عبدالحمید مراد، دمشق، دار المعرفة، 1989م.
الهروی، علی بن ابی بکر، الإشارات إلی معرفة الزیارات، تحقیق: جانین سوردیل ـ طومین، دمشق، المعهد الفرنسی، 1953م.
هینلز، جان آر، فرهنگ ادیان جهان، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1385ش.
