, Volume 8, Issue 1, No 29, Year 2025 , Pages 5-26

    The Historical and Urban Geography of Hamadan in the Early Islamic Centuries

    Article Type: 
    Promotional
    Writers:
    Mohammad Ahmadi Manesh / Ph.D. student of the History of Islam, Tehran University / mam.ahmadimanesh@gmail.com
    Abstract: 
    The basic assumption of this paper is that the development of Iran's cities goes back to the early centuries of Islam. One of the consequences of this assumption is the issue of boundaries of the mountainous district and the position of Hamadan in it. It is known that Hamadan as well as Isfahan and Ray are mountainous areas but Hamadan has always been called the center of Jibal. This, along with the confusion about determining the boundaries of Jibal, increases the importance of the study of these boundaries to understand the position of Hamadan. The development of new cities and accelerated urban development are among the factors which contributed to the change of the boundaries and development and formation of social and economic fabric of the ancient cities including Hamadan. The findings of the research can be summarized as follows: Hamadan was the center of a district which was called Jibal in the strict sense of the word. Towards the end of Sasanid period this city declined and had an inferior position to that of Isfahan and Rey, despite its relative growth in the early Islamic centuries. Besides, it was a vast and decentralized city whose urban and social fabric was influenced by the rapid development in the early Islamic period.
    چکیده و کلیدواژه فارسی (Persian)
    Title :جغرافیای تاریخی و شهری همدان در سده‌های نخستین اسلامی
    Abstract: 
    پیش فرض بنیادین این نوشتار، توسعه‌ی شهرهای ایران در نخستین سده های اسلامی است. یکی از پیامدهای چنین پیش فرضی، مسئله حدود جبال و موقعیت همدان در آن می باشد. می دانیم که با وجود شهرهای اصفهان و ری، همواره همدان مرکز جبال معرفی شده است و این امر همراه با آشفتگی در تعیین حدود جبال، بررسی این حدود را برای فهم موقعیت همدان پراهمیت می سازد. عواملی همچون گسترش شهرهای تازه و رشد شتابان شهری، در تغییر حدود، گسترش و شکل گیری بافت اجتماعی و اقتصادی شهرهای کهن، از جمله همدان نقش داشته اند. نتیجه‌ی این پژوهش را در چند گزاره می توان خلاصه کرد: همدان مرکز ناحیه ای بود که به معنای خاص، جبال نامیده می شد و از اواخر دوره‌ی ساسانی به راه افول افتاد و به رغم رشد نسبی در سده های نخستین اسلامی، جایگاهی فروتر از ری و اصفهان داشت و سرانجام، شهری بود گسترده و غیرمتمرکز که رشد پرشتاب در آغاز دوره‌ی اسلامی بر بافت شهری و اجتماعی آن تأثیر نهاد.
    References: 
    • ابن‌اثير جزري، ابوالحسن علي‌بن محمدبن محمدبن عبدالكريم، كامل تاريخ بزرگ اسلام و ايران، ترجمه ابو القاسم حالت و عباس خليلى، تهران، مؤسسه مطبوعاتى علمى، 1371.
    • ابن‌حوقل، ابوالقاسم محمدبن حوقل، صورة الارض، ترجمه جعفر شعار، تهران، بنياد فرهنگ ايران، 1345.
    • ابن‌خردادبه، عبيدالله‌بن عبدالله، المسالك و الممالك، ترجمه حسين‌ قره‌چانلو، بي‌جا، بي‌نا،1370.
    • ابن‌رسته، احمدبن عمر، اعلاق‌النفيسه، حسين قره چانلو، تهران، اميركبير 1365.
    • ابن‌فقيه، ابوبكر احمد بن‌ محمد‌‌بن ‌اسحاق همداني‌، مختصرالبلدان(بخش مربوط به ايران)، ترجمه محمدرضا حكيمي، تهران، بنياد فرهنگ ايران 1349.
    • ابن‌نديم، محمد‌بن اسحاق، الفهرست، رضا تجدد، تهران، كتابخانة ابن‌سينا، 1343.
    • ابوالفداء، اسماعيل‌بن علي، تقويم البلدان، ترجمه عبدالمحمد آيتي، تهران، بنياد فرهنگ ايران، 1349.
    • اذكايي، پرويز، تاريخ‌نگاران ايران، تهران، بنياد موقوفات محمود افشار يزدي 1373، بخش يكم.
    • ـــــ ، همدان‌نامه، بيست گفتار دربارة مادستان، همدان، مادستان، 1380.
    • اصطخري، ابواسحاق ابراهيم، مسالك و ممالك، ترجمه‌ فارسي قرن 5 يا 6، به كوشش ايرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1340.
    • بارتولد، واسيلي ولاديميروويچ، جغرفياي تاريخي ايران، همايون صنعتي‌زاده، تهران، بنياد موقوفات محمود افشار 1377.
    • بلاذرى، احمد‌بن يحيى، فتوح البلدان، محمد توكل، تهران، نقره، 1337.
    • بيروني، ابوريحان، آثارالباقية، اكبر داناسرشت، چ سوم، تهران، اميركبير، 1367.
    • جيهاني، ابوالقاسم‌بن احمد، ‌اشكال العالم، علي‌بن عبدالسلام كاتب، مقدمه‌، فيروز منصوري، مشهد، به نشر، 1368.
    • دياكونوف، اي. ام، تاريخ ماد، كريم كشاورز، تهران، پيام، 2537.
    • دينوري، ابوحنيفه احمد‌بن داود، اخبار الطوال، محمود مهدوى دامغانى، چ چهارم، تهران، نى، 1371.
    • سلطان‌زاده، حسين، روند شكل‌گيري شهر و مراكز مذهبي در ايران، تهران، آگاه 1362.
    • طبرى، محمد‌بن جرير، تاريخ طبرى، ترجمه ابو القاسم پاينده، چ پنجم، تهران، اساطير، 1375.
    • قدامه‌بن جعفر، خراج، ترجمه و تحقيق، حسين قره‌چانلو، تهران، البرز، 1370.
    • قمى، حسن‌بن محمد‌بن حسن، تاريخ قم، ترجمه، حسن‌بن على‌بن حسن عبد الملك قمى، تحقيق، سيدجلال‌الدين تهرانى، توس، 1361.
    • لسترنج، گاي، جغرافياي تاريخي سرزمين‌هاي خلافت شرقي، محمود عرفان، تهران، علمي و فرهنگي 1386.
    • لوسكايا، پيگو، شهرهاي ايران در روزگار پارتيان و ساسانيان، عنايت‌الله رضا، تهران، علمي و فرهنگي، 1367.
    • ماركوارت، يوزف، ايرانشهر، بر مبناي جغرافياي موسي‌خورني، مريم ‌اميراحمدي، تهران، اطلاعات1371.
    • مستوفي، حمدالله‌بن ابي‌بكر، نزهة‌القلوب، سيدمحمددبير سياقي، تهران، حديث امروز 1382.
    • مسعودى، ابوالحسن على‌بن حسين، مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر، ابوالقاسم پاينده، تهران، علمى‌فرهنگى، 1367.
    • مسكويه رازى، ابوعلي، تجارب الامم، على‌نقى منزوى، تهران، توس، 1376.
    • مقدسي، ابوعبدالله محمد‌بن احمد، احسن التقاسيم، علي‌نقي منزوي، تهران، شركت مولفان و مترجمان ايران 1361.
    • مقدسي، مطهر‌بن طاهر، آفرينش و تاريخ، محمدرضا شفيعى كدكنى، تهران، آگه، 1374.
    • نولدكه، تيودور، ايرانيان و عرب‌ها در زمان ساسانيان، عباس زرياب، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، تهران، 1387.
    • نويسندة ناشناس، مجمل التواريخ و القصص، تصحيح، ملك‌الشعراء بهار، تهران، بي‌نا، بي‌تا.
    • ياقوت حموي، شهاب‌الدين ابوعبدالله ياقوت‌بن عبدالله الحموى، معجم البلدان، چ دوم، بيروت، دار صادر، 1995.
    • يعقوبي، احمد‌بن واضح، تاريخ يعقوبي‌، محمد ابراهيم آيتي‌، چ نهم، تهران، علمي و فرهنگي 1382.
    Cite this article: RIS Mendeley BibTeX APA MLA HARVARD VANCOUVER

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    Ahmadi Manesh, Mohammad.(2025) The Historical and Urban Geography of Hamadan in the Early Islamic Centuries. , 8(1), 5-26

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    Mohammad Ahmadi Manesh."The Historical and Urban Geography of Hamadan in the Early Islamic Centuries". , 8, 1, 2025, 5-26

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    Ahmadi Manesh, M.(2025) 'The Historical and Urban Geography of Hamadan in the Early Islamic Centuries', , 8(1), pp. 5-26

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    Ahmadi Manesh, M. The Historical and Urban Geography of Hamadan in the Early Islamic Centuries. , 2025; 8(1): 5-26