, Volume 20, Issue 2, No 55, Year 2025 , Pages 117-143

    The Backgrounds and Forms of Reflection of Shiite Beliefs and Rituals in the Iranian Architecture (8th and 9th centuries of Hijri)

    Article Type: 
    Research
    Writers:
    Sadegh Hadipanah / MA. of History of Shi’ism, Hakim Sabzevari University / Sadeghhadipanah70@ gmail.com
    ✍️ Zeynab Omidian / Assistant Professor of History of Shi’ism, Department of Hakim Sabzevari University / z.omidiyan@hsu.ac.ir
    Ali Yahya’I / Assistant Professor of History of Shi’ism, Department of Hakim Sabzevari University / a.yahyaei@hsu.ac.ir
    Abstract: 
    Along with the establishment of the Ilkhanate and Timurid governments and their tolerant policies, a new chapter of social and political life was established for the Shites in the 8th and 9th centuries AH. The Shiites gradually became free to speak [there was no need for taqiyyah] and were not isolated anymore and began to publish their thoughts in various fields, including architecture and its related arts. Therefore, architectural works have a special position in identifying the religious thoughts and beliefs of the Shiites of this period. Identifying the historical context of Shia beliefs and rituals in the Iranian architecture, this research seeks to answer the following question: how Shia artists reflected their beliefs in their architecture and what tools and forms did they use to convey them? I have used a historical research method to answer this question. The findings of this research show that Shia religious beliefs have influenced both the appearance and the interior of the architectural works and constructions of this period. The Shiite artists have tried to express their thoughts and beliefs - such as devotion to the pure Imams, especially Imam Ali, shahadatain (recitation of the articles of faith), the great salawat (veneration for Mohammad), and topics such as Quranic verses and Divine names, qodsi and prophetic hadiths and narrations - through lights and colors, inscriptions and shamseh medallions. The increase in Shiite slogans and beliefs is also closely related to the political and social developments of these centuries, i.e., the fall of the Abbasid Caliphate, the religious tolerance of the Mongols, as well as the growth of Sufism and its connection with Shiism.
    چکیده و کلیدواژه فارسی (Persian)
    Title :زمینه‌ها و قالب‌های بازتاب باورها و شعائر شیعی در معماری ایران (قرون هشتم و نهم هجری)
    Abstract: 
    در سده های هشتم و نهم هجری قمری با روی کار آمدن حکومت ایلخانان و تیموریان و در پیش گرفتن سیاست تسامح گرایانه از سوی آنان، فصل تازه ای از حیات اجتماعی و سیاسی برای شیعیان رقم خورد. شیعیان رفته رفته از حالت تقیه و انزوا خارج شدند و به نشر افکار خود در زمینه های مختلف، ازجمله معماری و هنرهای وابسته بدان پرداختند. بنابراین، آثار معماری جایگاهی ویژه در عرصة شناسایی اندیشه ها و باورهای مذهبی و دینی شیعیان این دوره دارند. پژوهش حاضر ضمن شناسایی زمینة تاریخی باورها و شعائر شیعی در معماری ایرانی، به دنبال پاسخ به این پرسش است که هنرمند شیعی چگونه باورهای خود را در معماری منعکس کرده و برای انتقال آنها از چه ابزار و قالبی بهره برده است؟ برای پاسخ به این پرسش، روش تحقیق تاریخی به کار گرفته شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که باورهای مذهبی تشیع، هم در ظاهر و هم در باطن آثار و بناهای معماری این دوره تأثیر گذاشته است. هنرمند شیعی کوشیده است اندیشه و باورهای خود، همچون ارادت به ائمة اطهار(ع)، به ویژه امام علی(ع)، شهادتین، صلوات کبیره و موضوعاتی مانند آیات قرآنی و اسمای الهی، و احادیث و روایات قدسی و نبوی را از لابه لای نورها و رنگ ها، کتیبه ها و نقوش شمسه متجلی سازد. افزایش نمودِ شعارها و باورهای شیعی نیز با تحولات سیاسی و اجتماعی این قرون، یعنی سقوط خلافت عباسی، تسامح مذهبی مغولان و نیز رشد تصوف و پیوند آن با تشیع، ارتباط تنگاتنگی داشته است.
    References: 
    • آقچه‌لو، فاطمه، «تجلي وحدت در مساجد ايران عصر تيموري ـ ايران، افغانستان، ازبکستان»، کتاب ماه‌هنر، 1387، ش 120، ص 8-16.
    • احمدي، نزهت و اعظم جوزاني، «مشروعيت سياسي در رويکردهاي مذهبي حکومت ترکمانان قراقويونلو و آق‌قويونلو»، تاريخ‌ ايران ‌و ‌اسلام، 1390، سال بيست و يكم، ش 12، ص 1-22.
    • اسکندربيک ترکمان، تاريخ ‌عالم ‌آراي ‌عباسي، تنظيم ايرج‌ افشار، تهران، اميركبير، 1350.
    • اسميت‌، جان ‌ماسون، خروج‌ و عروج سربداران، ترجمة يعقوب آژند‌، تهران، دانشگاه تهران، 1361.
    • ايران‌نژاد، محمدحسين، «مسجد و محراب اولجايتو»، ‌مسجد، 1381، سال يازدهم، ش 65، ص 48-53.
    • تفضلي، عباسعلي، تاريخ هنر و معماري از دوره مغول تا پايان دوره قاجار، مشهد، سخن‌گستر، 1390.
    • جعفريان، رسول، تاريخ ‌تشيع در ايران (از آغاز تا پايان ‌قرن ‌نهم ‌هجري)، تهران، علم، 1395.
    • حافظ‌ابرو، عبدالله‌بن ‌لطف‌الله، زبدة‌التواريخ، تصحيح کمال‌ حاج‌سيدجوادي، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1380.
    • حسيني، سيدهاشم و حسين فراشي ‌ابرقويي، «تحليل جنبه‌هاي نمادين شيعي در تزیينات مسجد جامع‌ يزد»، 1393، نگره، ش 29، ص 33-44.
    • حسيني‌پناه، محبوبه و ديگران، «حکمت و معناي نور و رنگ در معماري حرم حضرت معصومه»، عصر آدينه، 1399، سال سيزدهم، ش 31، ص 69-103.
    • حضرتي، حسن و منيره ناصح‌ستوده، «تبيين نهضت‌هاي شيعي ـ صوفي در ايران قرن‌هاي هفتم ‌تا دهم هجري قمري»، مطالعات‌ تاريخ‌ اسلام، 1389، ش 6، ص 51-73.
    • خزايي، محمدرضا، شاخص اکمال در اعداد ردپاي ولايت در عدد ابجد، قم، عطر ياس، 1388.
    • ديلمى، حسن‌بن ‌محمد، إرشاد ‌القلوب، ترجمة سيدعبدالحسين ‏‌رضائى، تهران، اسلاميه‏، 1377.
    • رستمي، محسن و ديگران، «پژوهشي در تبلور و شکوفايي مضامين هنر شيعي در معماري دوران تيموري و صفوي (نمونه ‌موردي: مسجد ‌گوهرشاد و مسجد ‌شيخ ‌لطف‌الله)، معماري‌شناسي، 1398، سال دوم، ش 12، ص 1-15.
    • ستاري، جلال، رمز انديشه و هنر قدسي، تهران، مرکز‌ مطالعات‌اسلامي، 1376.
    • شاهمرادي، مسعود، اصغر منتظرالقائم، «تشيع‌ قراقويونلوها (780-872)»، پژوهش‌هاي ‌تاريخي، 1392، سال پنجم، ش 1، ص 49-72.
    • شايسته‌فر مهناز، «تزیينات کتبيه‌اي گنبد سلطانيه»، مطالعه‌ هنرهاي ‌تجسمي، 1390، ش 11، ص 126-131.
    • ـــــ ، هنر شيعي: عناصر هنر شيعي در نگارگري و کتيبه‌نگاري تيموريان و صفويان، تهران، مؤسسة ‌مطالعات‌ هنر اسلامي، 1384.
    • شهبازي‌شيران، حبيب و ديگران، «تحليل تأثير اعتقادات عرفان‌ و ‌تصوف بر مضامين و تزيينات کتيبه‌هاي مسجد ‌کبود تبريز»، فيروزه ‌اسلام‌پژوهه ‌معماري ‌و شهرسازي ‌اسلامي، 1396، سال سوم، ش 4، ص 81-96.
    • شيمل، آنه‌ماري، راز اعداد، ترجمة فاطمه ‌توفيقي، قم، دانشگاه اديان و مذاهب، 1388.
    • صدوق، محمدبن علي، اسرار ‌توحيد، ترجمة محمدعلى ‏اردكانى، تهران‏، علميه ‌اسلاميه‏، بى‌تا.
    • ـــــ ، الأمالي، ترجمة محمدباقر‌ كمره‌اي، تهران، كتابچى‏، 1376.
    • طهراني، ابويکر، کتاب ‌ديار بکريه، به ‌کوشش نجاتي‌ لوغال و فاروق ‌سومر، تهران، طهوري، 1356.
    • عسکري، فاطمه و پرويز اقبالي، «تجلي نمادهاي رنگي در آيينه ‌هنر»، جلوه ‌هنر، 1392، ش 9، ص 43-62.
    • فضل‌الله همداني، رشيدالدين، تاريخ‌ مبارک ‌غازاني، تحقيق کارل ‌يان و هرتفورد، انگليس، استفن ‌اوستين، 1941م.
    • فغفوري، رباب و حسن بلخاري‌قهي، «بررسي ‌تطبيقي مضمون کتيبه‌هاي مسجد گوهرشاد و مباني ‌اعتقادي شيعه در دوره تيموري ‌و صفوي»، نگره، 1394، ش 35، ص 4-17.
    • ـــــ ، «تجلي تفکر شيعي در معماري و تزیينات گنبد سلطانيه»، در: مجموعه مقالات دومین کنگره بین‌المللی افق‌های جدید در معماری و شهرسازی، 1394.
    • قوچاني، عبدالله، گنبد سلطانيه به‌استناد کتيبه‌ها، تهران، گنجينه هنر، 1381
    • کاتب، احمد‌بن‌ حسين‌بن‌ علي، تاريخ‌ جديد ‌يزد، به ‌کوشش ايرج افشار، تهران، اميرکبير، 1345.
    • کاظم‌پور، مهدي و مهدي محمدزاده، «مطالعه تطبيقي نقوش نمادين شيعي بقعه شيخ‌ صفي‌الدين ‌اردبيلي با مسجد جامع‌ يزد»، نگره، 1396، ش 44، ص 85-98.
    • کربن، هانري، انسان نوراني در تصوف ايران، ترجمة فرامرز جواهري‌نيا، تهران، گلبان، 1379.
    • ـــــ ، واقع‌انگاري رنگ‌ها و علم‌ ميزان، ترجمة انشاالله رحمتي، تهران، سوفيا، 1389.
    • کوثري، مسعود، «هنر شيعي در ايران»، جامعه‌شناسي ‌هنر و ادبيات، 1390، سال سوم، ش 1، ص 7-36.
    • کیانی، محمدیوسف، تزئینات وابسته به معماری ایران دوران اسلامی، تهران، سازمان ‌میراث ‌فرهنگی، 1376.
    • کيان‌مهر، قباد و بهاره تقوي‌نژاد، «مطالعه تطبيقي مضامين کتيبه‌هاي کاشيکاري مدرسه چهار باغ اصفهان و باورهاي عصر صفويه»، پژوهش‌هاي‌ تاريخي، 1390، ش 2، ص 133-154.
    • ـــــ و محمد خزائي، «مفاهيم و بيان عددي در هنر گره‌چيني صفوي»، کتاب ‌ماه ‌هنر، 1385، ش 91و92، ص 26-39.
    • گدار، آندره و ديگران، آثار ايران، ترجمة ابوالحسن ‌سروقدم، مشهد، بنياد پژوهش‌هاي ‌آستان ‌قدس ‌رضوي، 1387.
    • محسني، منصوره و مهدي حمزه‌نژاد، «مباني نمادپردازي رنگ در عرفان شيعه و سني و الگوي استفاده از آنها در خانقاه ـ مزارهاي شيعي و سني ايران (با تأکيد بر خانقاها ـ مزارهاي ‌شيعي ‌و ‌سني ‌قرن ‌هشتم ‌و ‌نهم ‌و در ‌ايران)، نگره، 1400، ش 60، ص 173-199.
    • محمدي ‌حسن‌آبادي، فيروزه، «رويکرد نشانه‌شناخي به ‌مفهوم رنگ و کاربست آن در قرآن ‌کريم»، پژوهش‌هاي ‌زبان‌شناختي ‌قرآن، 1393، سال سوم، ش 1، ص 77-92.
    • مخلصي، محمدعلي، «شهر بسطام و مجموعه‌ تاريخ آن»، 1359، اثر، ش 2و3و4، ص 209-245.
    • مرادي‌نسب‌، حسيت و ديگران، «بازشناسی‌ تأثیر اندیشه ‌عرفانی‌ در ‌پدیداری‌ رنگ ‌آبی ‌در ‌کاشیکاری‌ مساجد ایران»، پژوهش‌های معماری اسلامی، 1396، ش 14، ص 32-48.
    • مکی‌نژاد، مهدی، تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی: تزئینات ـ معماری، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1387.
    • موسوي‌لر، اشرف‌السادات و سپيده ياقوتي، «نشانه‌شناسي ضريح امام رضا با تأکيد بر مباني ‌اعتقادي شيعه»، مطالعات ‌هنر ‌اسلامي، 1393، ش 21، ص 95-110.
    • ميرابوالقاسمي، سيده‌رقيه، 1399، «شيعه اماميه در ايران»، زيرنظر غلامعلي حدادعادل، در: دانشنامه جهان اسلام، تهران، دانشنامه جهان اسلام، 1399.
    • ميرخواند، غياث‌الدين‌بن ‌همام‌الدين، تاريخ‌ حبيب ‌السير ‌في ‌اخبار افراد بشر، تهران، خيام، 1380.
    • ميرخواند، محمدبن ‌برهان‌الدين‌ خاوندشاه، تاريخ‌ روضة‌الصفا، تهران، خيام، بي‌تا.
    • نراقي، حسن، آثار تاريخي شهرستان‌هاي کاشان ‌و ‌نطنز، تهران، انجمن‌آثار و مفاخرفرهنگي، 1374.
    • نعمتي‌ بابايلو، علي و نوا مطمئن، «بازتاب انديشه‌هاي ديني قراقويونلوها در کتيبه‌هاي مسجد کبود تبريز با تأکيد بر دو کتيبه‌ نوياب»، تاريخ‌نامه ‌ايران ‌بعد از اسلام، 1398، ش 20، ص 93-115.
    • نوايي، کامبيز و کامبيز حاجي‌قاسمي، خشت و خيال، تهران، سروش، 1390.
    • واعظي، محمود و حسين جدي، «بازخواني مفهوم نور در قرآن ‌کريم»، آموزه‌هاي‌‌‌ قرآني، 1399، ش 32، ص 187-218.
    Cite this article: RIS Mendeley BibTeX APA MLA HARVARD VANCOUVER

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    Hadipanah, Sadegh, Omidian, Zeynab, Yahya’I, Ali.(2025) The Backgrounds and Forms of Reflection of Shiite Beliefs and Rituals in the Iranian Architecture (8th and 9th centuries of Hijri). , 20(2), 117-143

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    Sadegh Hadipanah; Zeynab Omidian; Ali Yahya’I."The Backgrounds and Forms of Reflection of Shiite Beliefs and Rituals in the Iranian Architecture (8th and 9th centuries of Hijri)". , 20, 2, 2025, 117-143

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    Hadipanah, S, Omidian, Z, Yahya’I, A.(2025) 'The Backgrounds and Forms of Reflection of Shiite Beliefs and Rituals in the Iranian Architecture (8th and 9th centuries of Hijri)', , 20(2), pp. 117-143

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    Hadipanah, S, Omidian, Z, Yahya’I, A. The Backgrounds and Forms of Reflection of Shiite Beliefs and Rituals in the Iranian Architecture (8th and 9th centuries of Hijri). , 2025; 20(2): 117-143