تاریخ اسلام درآینه پژوهش، سال ششم، شماره چهارم، پیاپی 24، زمستان 1388، صفحات 135-

    وضعیت زن درجاهلیت

    نوع مقاله: 
    ترویجی
    نویسندگان:
    محمدجواد واعظی / *کارشناس ارشد - دانشجوی کارشناس ارشد تاریخ وتمدن اسلامی دانشگاه معارف قم / m.2110514@yahoo.com
    چکیده: 
    موضوع «زن از دیدگاه اسلام» همواره از موضوعات مهم در حوزه اندیشه اسلامی بوده است. بی شک، بررسی تاریخی این مقوله، کمک شایانی به روشن شدن مسئله و شفافیت در نظریه پردازی ها می کند. تبیین تاریخی وضعیت زن در اسلام نیازمند شناخت وضعیت زن پیش از اسلام است. اینکه زن قبل از اسلام از چه جایگاه و موقعیتی برخوردار بوده و رویکرد عرب جاهلی به زن چگونه بوده و میزان حضور و مشارکت زن در مسائل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در چه وضعیتی بوده است، موضوع اصلی این نوشتار است. شناخت وضعیت زن در جاهلیت، درآمدی بر سیر تحولات اجتماعی اسلام و نظرگاه اسلام درباره موضوع زن از محورهای مهم این نوشتار است.
    Article data in English (انگلیسی)
    متن کامل مقاله: 

    ، سال ششم، شماره چهارم، زمستان 1388، 135 ـ 159

    محمد جواد واعظی

    چکیده

    موضوع «زن از دیدگاه اسلام» همواره از موضوعات مهم در حوزه اندیشه اسلامی بوده است. بی شک، بررسی تاریخی این مقوله، کمک شایانی به روشن شدن مسئله و شفافیت در نظریه پردازی ها می کند. تبیین تاریخی وضعیت زن در اسلام نیازمند شناخت وضعیت زن پیش از اسلام است. اینکه زن قبل از اسلام از چه جایگاه و موقعیتی برخوردار بوده و رویکرد عرب جاهلی به زن چگونه بوده و میزان حضور و مشارکت زن در مسائل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در چه وضعیتی بوده است، موضوع اصلی این نوشتار است. شناخت وضعیت زن در جاهلیت، درآمدی بر سیر تحولات اجتماعی اسلام و نظرگاه اسلام درباره موضوع زن از محورهای مهم این نوشتار است.

    کلید واژه ها: زن، خانواده، اجتماع، اقتصاد، سیاست، فرهنگ، جاهلیت، اسلام

     

    مقدمه

    موضوع «جایگاه زن در اسلام» از موضوعات مهم و چالش برانگیز در مطالعات اسلامی به شمار می آید. نگرش اصلاحی اسلام به مسئله زن از سویی و ابهام در فهم برخی از آیات قرآن و احکام شرعی خاص، از جمله حجاب، سرپرستی شوهر و لزوم تبعیت زن از وی، حق طلاق، چگونگی تقسیم ارث و... از سوی دیگر، زمینه ساز ظهور اندیشه های متضاد و برداشت های متفاوت از جایگاه زن در اسلام شده است. بیشتر آثاری که پیرامون دیدگاه اسلام درباره زن نگاشته شده، رویکردی فکری و کلامی داشته است و کمتر آثاری با رویکرد تاریخی در این باره تدوین شده است. بی تردید، بررسی تاریخی وضعیت زن در جامعه صدر اسلام کمک فراوانی به درک جایگاه حقیقی زن در اندیشه اسلامی خواهد کرد. اما این مهم بدون شناخت پیش زمینه های تاریخی آن ممکن نخواهد بود، از این رو برای تبیین وضعیت زن در اسلام نیازمند شناخت تاریخی وضعیت زن در جاهلیت هستیم. باید دید که وضعیت زن در عرصه های خانوادگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در عصر جاهلیت چگونه بوده است؟ تا به درک واقعی از سیر تحولات اسلام در این زمینه پی برد. بسیاری از احکام و مقررات حقوقی اسلام و همچنین توصیه های مکرر اخلاقی در مورد زنان که در آیات قرآن و روایات پیشوایان دین تجلی یافته، بازتاب وضعیت نابسامان و تاریک زن در جاهلیت است که با نگاهی تاریخی به آن می پردازیم. همچنین وضعیت زن در دوره جاهلیت را در چند عرصه مهم خانواده، اجتماع، سیاست، اقتصاد و فرهنگ بررسی می کنیم.

    1. وضعیت زن و خانواده در عصر جاهلی

    خانواده اساسی ترین و کهن ترین رکن جوامع بشری و حد فاصل بین فرد و جامعه است که گذشته از نقش استمرار نسل ها، آموزش و پرورش، تربیت، تکامل و سعادت افراد جامعه را به عهده داشته و سرنوشت آنان را رقم می زند. صاحب نظران، تعریف های گوناگونی از خانواده بیان کرده اند که هر تعریف به یکی از ابعاد خانواده اشاره دارد. در یک تعریف می توان خانواده را از عمومی ترین سازمان های اجتماعی دانست که بر اساس ازدواج یک مرد و دست کم یک زن شکل می گیرد و در آن مناسبات خونی یا اسناد یافته (پذیرش فرزند) به چشم می خورد و کارکرد های گوناگون شخصی، جسمانی، اقتصادی، تربیتی و جز این ها را بر عهده دارد.1

    در حقیقت، خانواده واحد بنیادین جامعه و کانون اصلی رشد و تعالی انسان است. بی شک، زن یکی از مؤثرترین اعضای خانواده است که بیشترین سهم اداره داخلی این واحد اجتماعی به عهده اوست. می توان گفت که زنان در تربیت و تکامل آحاد اجتماع، اساسی ترین نقش را ایفا می کنند.

    بررسی جایگاه زن و خانواده در جامعه صدر اسلام و مطالعه اصلاحات پیامبر اکرم(ص) در این زمینه می تواند افق روشن تری را برای جویندگان حقیقت آشکار سازد.

    در این بخش به بررسی وضعیت زن و خانواده در عصر جاهلی خواهیم پرداخت تا زمینه برای درک اصلاحات نبوی در موضوع زن فراهم آید.

    اخبار عصر جاهلی، بیشتر در قالب اشعار و برخی از گزارش های پراکنده و ضمن آیاتی از قرآن کریم به ما رسیده است. شاید با استفاده از منابع موجود به سختی بتوان تصویری دقیق و سخنی قاطع از ابعاد مختلف جامعه جاهلی، از جمله شئون مختلف زن و خانواده ارائه کرد، به ویژه این که توجه نویسندگان و مورخان اسلامی بیشتر به ثبت تحولات و مسائل سیاسی جامعه و نقل اخبار پادشاهان و حکمرانان و نخبگان بوده تا حفظ اخبار اجتماعی و گزارش از زندگی عمومی مردم. اما همین اخبار پراکنده و گزارش های اندک، سرمایه ارزشمندی برای ترسیم وضعیت زن و خانواده در عصر جاهلی است، به خصوص که آیات قرآن کریم برای توصیف آن دوران، معیاری قطعی است.

    با مطالعة آثار اندیشمندان و صاحب نظران در تاریخ جاهلیت، درباره اوضاع زن و خانواده، به دو رویکرد می رسیم. گروهی معتقدند که زن در عصر جاهلی، جایگاه ممتازی داشت، با آزادی و شرافت زندگی می کرد و با استقلال رأی و اراده، نقش فعال و تأثیرگذاری در خانواده و جامعه ایفا می کرد و ـ برخلاف آنچه پنداشته می شود اوضاع او روشن و مناسب بود.2 بازگشت نسب برخی از قبائل به زنان، شهرت بسیاری از بزرگان و مشاهیر عرب با نام مادرانشان، مشاوره با زنان در امور جنگی و پذیرش امان دادن زنان به جنگ جویان دشمن، از دلایل عمده این رویکرد است.3 البته شاید رمز انتساب فرزندان به مادران، شیوع ازدواج های اشتراکی و وجود زن های چند شوهر باشد نه احترام و پاسداشت زنان. شواهد دیگر هم وقایع اتفاقی و کم نظیرند که نمی تواند ملاک صدور چنین حکم کلی در مورد جایگاه زن در عصر جاهلی شود.

    گروه دیگر که شمارشان بیشتر است، با استفاده از اخبار تاریخیِ متعدد، گزارش تاریک و اسف باری از اوضاع زن و خانواده در عصر جاهلی ارائه می دهند. کراهت از دختران و زنده به گور کردن آنها، انواع ازدواج های ظالمانه، عدم حق انتخاب در ازدواج، محرومیت از ارث و به ارث رفتن زن مانند دیگر کالاها، نمونه ای از شواهد این گروه است که در آینده، بیشتر به آن می پردازیم.

    به نظر می رسد آیات قرآن کریم رویکرد دوم را تأیید می کند. در این آیات یا به طور مستقیم اوضاع نابسامان زن در جاهلیت بیان شده و یا ضمن بیان برخی از احکام، به این وضعیت آشفته اشاره شده است. در این فصل به طور مکرر از این آیات بهره می بریم.

    اکنون به اجمال اوضاع زن و خانواده در عصر جاهلی را توصیف می کنیم.

    الف) جایگاه و شأن زن در جاهلیت

    مرد در جاهلیت، صاحب اختیار خانواده و به تعبیری گویاتر، مالک خانواده بود و بر زن و فرزندان حق حیات داشت. در جاهلیت، زن در ردیف سایر انسان ها قلمداد نمی شد، بلکه انسان درجه دو محسوب می شد. گفته خلیفه دوم در مورد وضعیت زنان در جاهلیت گواه خوبی است. او اعتراف می کند که زنان در جاهلیت هیچ به حساب نمی آمدند: «کنا فی الجاهلیة لانعد النساء شیاًء».4 بر اساس روایتی، اعراب زنان را همچون کالایی می شمردند که (اگر از خود پسری نداشت) پس از مرگ شوهر، در شمار دیگر اموال و ثروت شوهر، به پسر شوهر از زن های دیگر منتقل می شد.5 فرزندان نیز در بسیاری از موارد از حقوق انسانی محروم بودند. به عنوان نمونه در جریان جنگ بَسوس، داحِس، غَبراء و ایام الفِجار، پدران، فرزندان خود را نزد دشمنان به رهن می گذاشتند که در بیشتر اوقات موجب کشته شدن آنها می شد.6 در فرهنگ جاهلی پسران چون در آینده به جنگ جویان و مدافعان قبیله تبدیل می شدند بر دختران که وقت جنگ جز سنگینی، مزاحمت و بی آبرویی هنگام اسارت، چیز دیگری نداشتند، ترجیح داشتند.7 دختران مورد کراهت و در مرتبه پایین تری از پسران قرار داشتند. جالب اینکه، خود زنان هم این اندیشه را پذیرفته بودند. وقتی از زنی در مورد بهترین زنان سؤال می شود می گوید: بهترین زن کسی است که پسری در شکم، پسری در بغل و پسری که پشت سرش راه می رود، داشته باشد.8

    نمونه های فراوانی از این کراهت در منابع جاهلیت وجود دارد، از جمله وقتی شخصی به نام ابی حمزه، دختردار می شود خانه را ترک کرده و نزد همسایگان می رود. همسرش چنین می سراید:

    ما لا بی حمزة لا یأتینا
    غضبان الا نلد البنینا
      یظل فی البیت الذی یلینا
    تا لله ما ذلک فی ایدینا

    ابا حمزه را چه شده که به خانه همسایه رفته و به سراغ ما نمی آید. او از این عصبانی است که ما پسر به دنیا نیاورده ایم. به خدا سوگند که این امر در دست ما نیست.9

    ب) ظلم های اجتماعی به زنان

    نفرت داشتن از دختران گاهی به زنده به گور کردن آنها منجر می شد. البته در میزان شیوع این زشتی اختلاف است؛ برخی آن را نادر10 و برخی در بیشتر قبایل شایع می دانند. [11 تصریح قرآن کریم به این عمل زشت و تکرار آن، نشانی از سنگینی این مسئله است:

    و هنگامی که به یکی از آنها بشارت دهند دختر نصیب تو شده، صورتش (از ناراحتی) سیاه می شود و به شدت خشمگین می گردد. به خاطر بشارت بدی که به او داده شده از قوم و قبیله خود متواری می گردد (و نمی داند) آیا او را با قبول ننگ نگهدارد یا در خاک پنهانش کند؟ آگاه باشید که بد حکم می کنند. (نحل: 58 ـ 59)
    و در آن هنگام که از دختران زنده به گور شده سؤال شود به کدامین گناه کشته شدند؟(تکویر: 8 ـ 9)

    قیس بن عاصم در برابر پیامبر اکرم(ص) اعتراف می کند که تمامی دختران خود را زنده به گور کرده، حتی دختری را که با ترفند مادر تا چند سالگی زنده بوده، به رغم التماس های دختر، زیر خاک دفن کرده است. پیامبر با چشمان اشک بار می فرماید به درستی که این قساوتی آشکار است.12

    علل چنین عمل ضد انسانی، غیرت و تعصب شدید و ترس از بی آبرویی هنگام اسارت زن و دختر، ترس از فقر، عیوب ظاهری و جسمی دختر ذکر شده است.13 البته عامل اقتصادی و فرار از فقر، مهم ترین عامل بوده که قرآن نیز به آن اشاره می کند: «و فرزندانتان را از ترس فقر نکشید ما آنها و شما را روزی می دهیم مسلماً کشتن آنها گناه بزرگی است». (اسراء: 31)

    با این همه، گروهی بودند که با خریدن دختر از پدرش مانع چنین کاری می شدند. صعصه بن ناجیه جدّ فرزدق 280 دختر را از مرگ نجات داد. 14

    ج) ازدواج و طلاق در جاهلیت

    مطالعة ازدواج های عصر جاهلی که اولین گام تشکیل خانواده است، ملاک خوبی در بررسی وضع خانواده در آن دوران است. باید دانست که مردم عرب در دوران پیش از اسلام در کنار تمام «جاهلیت »ها به آیین و عرفی نیز پای بند بودند، چنان که ایشان در همان دوران، ازدواج با شماری از زنان را حرام می دانستند که اسلام نیز حرمت آن را امضا و تقریر نمود. شکل اصلی و رایج ازدواج در میان اقوام عرب، همانند این روزگار ازدواجی به نام بعوله «پیوند زناشویی» بوده که در شکل عادی آن بر سه عنصر خواستگاری، مهریه و عقد تکیه داشت.15 بدیهی است که رواج این گونه زناشویی بیان گر آن است که در آن دوران، نه تنها در امر ازدواج هرج و مرج نبوده، بلکه رسم و مرامی استوار در میان بوده است. 16

    غیر از ازدواج بعوله گونه های دیگری از ازدواج نیز گزارش شده است که جواد علی در کتاب المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام   به بررسی آن پرداخته است. 17 نکاح ضیزن (همان نکاح مقت در اصطلاح مسلمانان)، نکاح متعه (ازدواج مدت دار) نکاح بدل، نکاح شغار، نکاح استبضاع و... ازدواج هایی است که در جاهلیت مرسوم بود.18

    البته گروهی از نویسندگان، برخی از این ازدواج ها را ازدواج اصطلاحی ندانسته و آن را بیشتر، مفاسد اخلاقی و جنسی محسوب کرده و مدعی شده اند که نزد خود عرب جاهلی نیز غیر مرسوم بود.19 گفته اند شیوه زندگی عرب جاهلی که همیشه همراه با جابه جایی و عدم ثبات بوده است، به شیوع چنین وصلت های زودگذر منجر شده است.20 برخی نیز با استفاده از آیه 23 سوره نساء «حرام شده است بر شما مادرانتان و دخترانتان و خواهرانتان و عمّه هایتان و...» گفته اند به ظن قوی چنین ازدواج هایی در جاهلیت وجود داشته که اسلام دست به تحریم آن زده است.21 در پاسخ گفته اند که آیه در صدد بیان و شمارش ازدواج های حرام است نه حکایت و ابطال ازدواج های قبل از ظهور اسلام.22 علامه طباطبایی ضمن تفسیر آیه، به وجود برخی از این ازدواج ها در جاهلیت تصریح می کند. 23 جواد علی می گوید وجود چنین ازدواج هایی در جاهلیت، امری عجیب و غریب نیست، گرچه ازدواج با مادر را از این امر استثنا کرده است.24 شاید بتوان از جمله هایی که مرد در مسئله ظهار عنوان می کرده که: «ظهرک کظهر امی»، تنفرعرب جاهلی را از ازدواج با محارم، به وی‍ژه مادر فهمید.

    در جامعه جاهلی، بیشتر مرد از حق انتخاب همسر برخوردار بود و زن کمتر در این باره نقشی ایفا می کرد. چنان که حق اول نسبت به هر دختر، برای پسر عموی او بود و اگر پسرعمو به ازدواج با دختر تصمیم داشت، دیگران حق پیش قدمی نداشتند. 25 البته به مرور این ازدواج های داخلی برای کسب شرافت و کمال بیشتر، جای خود را به ازدواج های خارجی (ازدواج با زنان قبایل دیگر) می داد. 26 تعدد زوجات در جاهلیت هیچ محدوده ای نمی شناخت و این در حالی بود که برقراری عدالت بین ایشان هیچ لزومی نداشت و هر کدام که نزد مرد، محبوب تر بود، وضع بهتری داشت.27

    طلاق در دست مرد بود و به آسانی انجام می گرفت. در بیشتر موارد از روی غضب و جهالت و به قصد انتقام جویی یا تنبیه زن یا قبیله او تحقق می یافت. 28 زن پس از طلاق، حق ازدواج با مرد دیگری را نداشت، چون تعصب افراطی مرد اجازه نمی داد همسر سابق خود را با مرد دیگری ببیند. از این رو در مواردی هنگام طلاق به طور رسمی چنین حقی برای مرد لحاظ می شد. البته در مواردی با گرفتن مالی به ازدواج همسر سابق خود با مرد دیگر رضایت می داد. [29 عدم محدودیت طلاق نیز ابزاری در دست مرد به منظور آزردن زن بود؛ یعنی قبل از اتمام عده رجوع می کرد و دوباره طلاق می داد و زن را در بلاتکلیفی قرار می داد.30 البته گاهی برخی از زنان که از شرافت و منزلت بالایی داشتند، از همان ابتدا شرط می کردند که طلاق به دست خودشان باشد و شوهر نیز قبول می کرد.31 جالب اینکه روش این طلاق غیر کلامی بود و زن فقط با تغییر ورودی خیمه، مرد را از تصمیم خود مطلع می ساخت.32

    در جاهلیت، زن حایض از خانواده طرد می شد؛ نه با او هم غذا می شدند و نه حاضر بودند با او در خانه ای بمانند. این عمل متأثر از فرهنگ یهود بوده است.33

    د) فساد اخلاقی در جاهلیت

    به گفتة جواد علی زنا نزد مردم جاهلی مرسوم بود و مردان به طور علنی مرتکب آن می شدند و نه تنها عیب محسوب نمی شد که به آن افتخار نیز می کردند و آن را نشانة مردانگی می دانستند. آنان زنایی را عیب می دانستند و بر آن عقاب می کردند که مرد غریبه ای با زنی بدون اجازه شوهرش همبستر شود. واداشتن کنیزان به زنا و بهره کشی جنسی از آنان (اجاره دادن کنیران به دیگران) نیز اگر با اجازه صاحبان آنان بود، عیبی نداشت. 34 البته در تعریف زنا و تعیین حد و مرز آن با ازدواج های جاهلی دیدگاه های متفاوتی هست.35

    گفتنی است که ما در تبیین وضعیت اجتماعی زنان به مظاهر دیگری از فساد اخلاقی مربوط به زنان اشاره خواهیم کرد. همچنین یادآوری این نکته خالی از لطف نیست که بسیاری از رسوم و سنت های جاهلی به طور عام در تمام جزیرةالعرب و بین تمام قبائل رایج نبود، بلکه برخی به قبایل خاص یا زمان و مکان خاصی اختصاص داشت.36

    2. وضعیت اجتماعی زن در عصر جاهلی

    آنچه از مطالعه منابع تاریخ جاهلی به دست می آید عدم منع زن از حضور او در اجتماع است. آنان کم و بیش در عرصه های اجتماعی حضور داشتند. البته میزان مشارکت ایشان در این عرصه ها، به شأن و منزلت آنان که در موقعیت خانوادگی یا ثروت یا امتیاز خاص ریشه داشت، وابسته بود؛ هر چه از شأن و رتبه بالاتر و نفوذ بیشتری برخوردار بودند، مشارکت بیشتری داشتند.

    مشارکت اجتماعی زن در جاهلیت به شکل رویه ای عام و فراگیر نبود و شاید همة زنان از چنین حقی برخوردار نبودند.37 اما آنچه دقت بیشتری می طلبد مطالعه وجود یا عدمِ ضوابط و شرایط در حضور اجتماعی زن در عصر جاهلی است. در واقع به این سؤال باید پاسخ داد که آیا در جاهلیت بین زن و مرد در تعاملات اجتماعی حریمی بود یا خیر؟ یا به عبارت دیگر آیا حضور اجتماعی زنان در عصر جاهلی تابع ضوابط و قوانینی بود یا خیر؟

    همان گونه که محققان اشاره کرده اند تلاش برای پیدا کردن مشی و رویه واحد در شئون اجتماعی در دوران جاهلی، سخت و بی نتیجه است.38 تعاملات اجتماعی و آداب و رسوم، شهر، به شهر، بلکه قبیله به قبیله و حتی در یک قبیله واحد، مختلف و متنوع بود. برای نمونه، چگونگی حضور زن در محیط های اجتماعی از نظر نوع پوشش، متفاوت بود. در قبیله ای زن با کمترین لباس نزد مردان حاضر می شد و از آنان پذیرایی می کرد و در قبیلة دیگر زن هنگام خروج از منزل از پوشش کامل استفاده می کرد و تا بازگشت به خانه از آن جدا نمی شد.39 از این رو ما پوشش را به عنوان یکی از شاخصه های حضور اجتماعی زنان در جاهلیت بررسی می کنیم.

    شواهد متعدد حاکی از این نکته است که زنان در جامعه عرب قبل از اسلام برای حضور در اجتماع، از پوشش مناسب و مطلوب برخوردار نبودند. 40 تنوع لباس و زینت زنان ارتباط مستقیم با محیط اجتماعی و طبیعی آنان داشت. در شهرها که اختلاطِ بین دو جنس بیشتر و پر دامنه تر بود، لباس ها متنوع تر و جذاب تر بود و زینت بیشتری وجود داشت، اما در زندگی صحرایی که چنین نبود، پوشش زنان ساده تر و یک دست بود، به ویژه اینکه آنان برای فرار از آسیب های طبیعی از پوشش بیشتری استفاده می کردند. شرایط سخت صحرا زنان بادیه نشین را مجبور به پوشاندن سر و صورت می کرد، همان گونه که مردان نیز چنین می کردند.41 به رغم وجود واژه ها و اصطلاحات متعدد که به وجود اصل پوشش و انواع آن دلالت دارد،42 برخی گفته اند: پوشاندن سر و صورت نزد زنان جاهلی، خلاف رویه بود و زنان بدون حجاب در جامعه ظاهر می شدند. [43 جاحظ می گوید: بین زنان و مردان جاهلیت، حجابی نبود و آنان به سهولت با هم معاشرت و گفت وگو می کردند و نگاه به همدیگر هیچ عار و ننگ نبود. جالب این که او ریشه عشق های آتشین عرب جاهلی را همین آزادی در معاشرت می داند.44 پوشش آنان به گونه ای بود که مواضع مهیج و فتنه انگیز مانند گردن و سینه نمایان بود.45

    از دیگر شواهد بی انضباطی در روابط زن و مرد در دوران جاهلی، طواف برهنه زنان دور خانه خداست. دربارة ریشه این عمل، اختلاف است. برخی ریشه آن را به نزاع بین زن و شوهری می دانند که شوهر شرط جدایی از همسر را طواف برهنه زن در خانه خدا قرار داد که بعدها مرسوم شد. 46 برخی نیز آن را ناشی از مبالغه در عبودیت و خارج شدن از لباس هایی که در آن مرتکب گناه شده بودند دانسته اند. [47 برخی گفته اند ترفند قریش در نیازمند کردن حجاج در اخذ لباس از اهل حرم، در شیوع این رسم جاهلی بی تأثیر نبوده است.48 ولی آنچه مسلم است این که موسم حج در جاهلیت به فصلی برای عرضه زنان بر مردان تبدیل شده بود. برخی از زنان به قصد دلربایی از مردان، به صورت عریان طواف می کردند تا خواستگار مورد نظرشان پیدا شود. اختلاط، بی بند و باری و شهوت رانی به حدی بود که شاعرِ هوس بازِ اموی، عمر بن ربیعه، در شعری حسرت آن روزها را می برد و آرزوی بازگشت آن ایام و طواف ها را می کرد:

    لیت ذا الحج کان حتماً علینا
     
      کل شهرین حجة و اعتمارا49

    «ای کاش آن حج بر ما واجب می شد در هر دو ماه، چه حج و چه عمره».

    مضمون اشعار تشبیب50 در دیوان اشعار جاهلی، بازتاب بی انضباطی در روابط زن و مرد در این دوران است. در این اشعار، شاعر به توصیف هوس آلود از زنان جامعه خود پرداخته و زیبایی های آنان را ترسیم می کند. علت این امر گاهی انتقام از زن در ردّ عشق یا هوس بازی شاعر و گاهی تقاضای مادر با هدف یافتن خواستگار بوده است.51

    به طور قطع، شیوع عمل ننگین زنا و دیگر روابط جنسی مردود در جاهلیت، نتیجه روابط بی ضابطه زن و مرد و نشانه عدم حریم مناسب بین ایشان است. اما آنچه از قرآن فهمیده می شود خودآرایی، خودنمایی و جلوة زیبایی ها در زنان جاهلی برای مردان است که قرآن از آن به «تَبَرُّجَ الجاهلیه» یاد کرده است. (احزاب: 33)

    3. وضعیت اقتصادی زن در عصر جاهلی

    منابع تاریخی در کنار محرومیت های فراوانی که زن در جاهلیت دچار آن بود، دو محرومیت مالی را گزارش کرده اند؛ محرومیت از ارث و مهریه که از بارزترین محرومیت های اقتصادی زنان در آن دوران است.

    گرچه بحث کردن از ارث در ردیف مباحث حقوقی قرار دارد، اما از آن جا که ارتباط مستقیم با وضعیت مالی و اقتصادی دارد، در بحث اقتصادی زن به آن می پردازیم.

    قاعده کلی در میراث نزد مردم جاهلی این بود که فقط مردان که جنگ جویان قبیله بودند، ارث می بردند و زنان و کودکان از ارث محروم بودند. 52 اخبار تاریخی در محرومیت زن از ارث، متفاوت و مضطرب است. به رغم گزارش های فراوان از این محرومیت، نقل هایی هم وجود دارد که به ارث بری زنان دلالت دارد. جواد علی در کتاب خود چنین نتیجه می گیرد که حرمان زن از ارث در بیشتر مناطق جزیرةالعرب شایع بوده و در بعضی مناطق، برخی از زنان بهره مندی از چنین حقی مشاهده می شود. 53 گفته اند اولین کسی که در جاهلیت برای زنان ارث قرار داد عامر بن جیثم بن غنم بود.54 مردم جاهلی به علت شرکت نداشتن زنان در جنگ و عدم جلب منافع اقتصادی به سوی قبیله، آنان را از این حق محروم می کردند. قبل از نزول آیات میراث، مردی طبق سنت جاهلی همسر و دخترِ برادر میتِ خود را از ارث محروم کرده، خود اموال برادر را تصاحب کرد. زن نزد رسول اکرم(ص) شکایت کرد و برادر در توجیه کار خود نزد رسول خدا، همین دلایل را مطرح کرد. 55 جالب این که در کنار این بی عدالتی آشکار، بیگانگانی چون هم پیمان و فرزندخواندة میت، از او ارث می بردند. [56 این در حالی بود که زنِ پدر در کنار محرومیت از ارثِ خود، به ارث می رفت و در شمار اموال میت به حساب می آمد. او در ابتدا به اموال پسر بزرگ منتقل می شد و در صورت عدم تمایل پسر بزرگ به ملکیت او، نوبت به پسران دیگر میت می رسید.57

    جلوة دیگر محرومیت مالی زن، عدم مالکیت نسبت به مهریه بود. پدر یا ولی امر او مهریه را تصاحب کرده و چیزی به زن نمی رسید. اگر هم مهریه را به زن می دادند در مقابل مخارجی که برای خرید جهیزیه انجام می گرفت از او پس می گرفتند. 58 از ابتدای تولد دختر، به پدرش تبریک می گفتند که «هنیئاً لک النافجه؛ عامل زیاد کننده ثروت بر تو مبارک باد». پدر در عوضِ مخارج بزرگ کردن دختر، مهر او را بخشی از ثروت خود قرار می داد. این پول به مرور وسیله ای برای تفاخر شد و پول بیشتر نشانه بزرگی و مطلوبیت بیشتر زن بود.59

    آن چه مسلم است این که نمی توان اصل مالکیت زن را در جاهلیت نفی کرد. برخی در توضیح آیه 19 سوره نساء «حلال نیست برای شما که از زنان از روی اکراه ارث ببرید». گفته اند در جاهلیت، مردانی به طمع تصاحب اموال زن با او ازدواج می کردند و بدون رعایت حقوق و ارتباط زناشویی، او را نگاه می داشتند تا بمیرد و اموالش را مالک شوند.60 این خود نشانه اصل مالکیت زن است. شاهد دیگر گزارش هایی از تجارت زنان در جاهلیت است که از مشهورترین آنان حضرت خدیجهƒ است.61 از طرفی گزارش شده که شوهر پس از مرگ همسر خود مهریه ای را که پرداخته بود از ترکة زوجه خود مسترد می کرد.62 بنابراین، معلوم می شود زن مالک اموالی بوده که شوهر چنین عمل می کرد.

    اشتغال و کسب زنان در جاهلیت را نمی توان عام و فراگیر دانست. در آن جامعه، مانند دیگر جوامع انسانی، مردان به سبب برخورداری از ویژگی های جسمی و روحی، در عرصه اقتصادی حرف اول را می زدند. علاوه بر این، شواهد تاریخی هم مؤید این سخن است. مردم جاهلی در توجیه محرومیت زنان از ارث، عدم کسب و درآمدزا نبودن زن را یکی از دلایل می دانستند. 63 در عین حال، گزارش هایی از انواع مشاغل زنان در جاهلیت وجود دارد. قبل از بیان مشاغل درآمدزا، کار زن را در خانه بیان می کنیم.

    زنان در جاهلیت مانند دیگر جوامع، مسئول اداره امور خانه بودند. شعر عرب جاهلی این مسئله را تأیید می کند. مشاغل خانگی، چون پخت نان، نظافت، خیاطی، اصلاح خیمه و تربیت فرزندان به عهده آنان بود. [64 هم چنین در امور دیگر چون دامداری، شیردوشی، تهیه آب و جمع آوری هیزم با دیگران مشارکت داشتند.65

    از مشاغل خارج خانه زنان در جاهلیت، گزارش های پراکنده ای موجود است. تجارت یکی از شغل هایی است که در جاهلیت، برخی از زنان انجام می دادند. معروف ترین آنان خدیجهƒ همسر پیامبر اکرم(ص) است. او تاجر و صاحب سرمایه بود که مردان را برای تجارت استخدام کرده، به کار می گرفت. وی پس از شنیدن آوازة امانت داری و صداقت رسول الله(ص)، ایشان را به همکاری دعوت کرد. [66 از دیگر زنانی که نام او جزء تجار مکه آمده، زنی به نام ام شَیبه، دختر ابی طلحه است.67 برخی از زنان نیز به فروشندگی مشغول بودند. عطرفروشی زنی به نام حَولاء، دختر تَویت در منابع تاریخی گزارش شده است. [68 زنی دیگر به نام مِنشم در مکه عطر می فروخت. جنگ جویان قبل از جنگ، خود را با عطرهای او معطر می کردند. این کار آن قدر رواج یافت که کم کم به ضرب المثل تبدیل شد و وقتی می گفتند از عطر مِنشم استفاده کردند، یعنی آماده نبرد شدند. 69پیامبر اکرم(ص) هنگام هجرت، به خیمه زنی به نام ام مَعبَد خُزاعیه رفتند که مواد غذایی می فروخت. پیامبر از او گوشت و خرما طلب کرد.70

    قابلگی و پرستاری از دیگر مشاغل زنان جاهلی بود.71 زنان در برخی از صنایع نیز سررشته داشتند. زنی به نام ردینه به اسلحه سازی اشتغال داشت. نیزه هایی که او می ساخت از جهت کیفیت مشهور بود. 72 کهانت در میان زنان جاهلی جایگاه خاصی داشت. طریفه و زبرا از مشهورترین این زنان اند.73 آرایشگری نیز از مشاغلی بود که زنان بسیاری به آن مشغول بودند. برخی از این زنان پس از اسلام به پیامبر اکرم(ص) مراجعه کرده و احکام شغل خود را جویا شدند.74 از دیگر مشاغل، نوحه گری و مدیحه سرایی بود که زنان در آن حضوری پررنگ داشتند. مشهورترین این زنان در جاهلیت، خنساء بنت عمرو بود. عمر رضا کحاله با استفاده از منابع متعدد توضیحات مفیدی در این زمینه ارائه داده است.75

    از دیگر مشاغل رایج آن زمان دایگی، شیردهی و حضانت کودکان بود. زنان بسیاری بودند که به عنوان کسب، نگه داری و پرستاری اطفال را به عهده می گرفتند. مردم جاهلی نیز برای بالا رفتن خصلت های والا، به ویژه فصاحت، بلاغت و جنگ آوری، فرزندان خود را به دایه های بادیه نشین می سپردند. مشهورترین آنان حلیمه سعدیه بود که دایگی و شیردهی پیامبر اکرم(ص) را به عهده داشت.76

    از جلوه های تأسف بار اشتغال زنان، کسب جنسی آنان است. 77 برخی، کنیزان خود را به منظور جلب منافع اقتصادی مجبور به زنا کرده،78 کنیزانِ خود را در اختیار دیگران قرار داده و در مقابل، پول به جیب می زدند. آیه 33 سوره نور «کنیزان خود را برای دست یابی شما به متاع ناپایدار زندگی دنیا مجبور به خود فروشی نکنید به خصوص اگر خودشان می خواهند پاک بمانند». در تحریم همین امر نازل شد. البته گویا این نوع کسب، مختص کنیزان نبوده است، بلکه هنگام قحطی و فقر برخی از شوهران، با در اختیار قرار دادن همسران خود کاسبی می کردند. 79طبری می گوید: زنانی بودند معروف به «اصحاب الرایات» که از این راه کاسبی می کردند. برخی از مسلمانان بی بضاعت، به طمع درآمد این زنان، تصمیم به ازدواج با ایشان داشتند که پیامبر اجازه ندادند و این آیه را قرائت کردند: «مرد زناکار جز با زن زنا کار یا مشرک ازدواج نمی کند و زن زنا کار را جز مرد زناکار یا مشرک به ازدواج خود در نمی آورد و این کار بر مؤمنان حرام شده است».(نور: 3)80

    4. وضعیت سیاسی زن در عصر جاهلی

    همان گونه که گفتیم زن جایگاه والایی نداشت و از بسیاری از حقوق انسانی خود محروم بود. زن جنس درجه دو و در خدمت منافع قبیله و مردان آن قبیله بود. مشارکت سیاسی آنان در این عصر با توجه به همین اصل کلی قابل تبیین است. زن در جنگ های مردم جاهلی که از ارکان زندگی آنان به حساب می آمد، عاملی انگیزه ساز و مهیج برای نبرد بود. جنگ جویان برای فرار از ننگ اسارتِ زنان و دختران خود نبرد می کردند و دشمن نیز به طمع اسیر کردن آنان شمشیر می زد. اسارت زنان، عامل هجو و عدم آن عاملی برای تفاخر آنان بود. یکی از افتخارات قریش این بود که هیچ زن قریشی به اسارت نرفته بود.81 قبل از این گفتیم که یکی از دلایل زنده به گور کردن دختران را فرار از ننگ اسارت آنان در جنگ ها گفته اند.

    فرماندهان جنگی که از این روحیه خبر داشتند، زنان و دختران جنگ جویان را در جنگ ها به همراه می آوردند تا برای حفظ آبروی خود هم که شده تمام تلاششان به کار برند. زنان با سرودن اشعار و نواختن دف، مردان را به مقاومت و مبارزه فرا می خواندند. در جنگ احد چنین بود و زنان با زدن دف، این اشعار را تکرار می کردند:

    نحن بنات الطارق
    ونبسط النمارق
      ان تقبلوا نعانق
    ان تدبروا نفارق
    82

    یعنی ما دختران طارقیم. روی فرش های گران بها راه می رویم. اگر رو به دشمن کنید، با شما همبستر می شویم و اگر پشت به دشمن نمایید و فرار کنید، از شما جدا می شویم.

    در یکی از جنگ های عرب جاهلی با سربازان کسرای ایران، همین که عرب ها مشرف به شکست شدند، زنی از زنان قبیله برای تهییج مردان حمایل شتران را پاره کرد و زنان از شترها سقوط کردند. این وضع رقت بار، انگیزه جنگ جویان را برانگیخت.

    صفیه، دختر ثعلبه برخاست و ریسمان ها را برید و زنان از روی شتران به زمین افتادند. مردان این صحنه را که دیدند چنان به جنگیدن و مبارزه کردن تحریک شدند که گویی امید و علاقه ای به زنده بودن ندارند...83

    در جنگ حنین نیز زنان جاهلی با همین هدف در جنگ حضور یافتند.84 در جنگ احد پرچم مشرکان به طور دائم به زمین می خورد تا این که عمره، دختر علقه حارثیه پرچم قریش را به دست گرفت و مشرکان برای حفظ او تلاش مضاعف کردند و پرچم به زمین نخورد. حسان بن ثابت در هجو مشرکان این گونه سرود:

    فلولا لواء الحارثیه اصبحوا   یباعون فی الاسواق بیع الجلائب85

    اگر پرچم دختر حارثیه نبود، هر آینه (شکست خورده و ) در بازار برده فروش ها فروخته می شدند.

    سرودن اشعار حماسی و تشجیع جنگ جویان به نبرد یا هجو دشمنان، از جلوه های حضور زن جاهلی در عرصه های سیاسی بود. در جنگ احد هند با هدف تضعیف روحیه مسلمانان، اشعاری سروده و می گوید:

    نحن جزیناکم بیوم بدر   و الحرب یوم الحرب ذات سعر

    همانا پاسخ شما در برابر روز بدر را دادیم و آتش جنگ در روز جنگ، شعله می کشد.

    اروی، دختر حارث بن عبدالمطلب هم از جبهه مسلمانان در پاسخ او می گوید:

    یا بنت وقّاع عظیم الکفر   خزیت فی بدرٍ و غیر بدر86

    ای دختر سرآمدکفر و فتنه، تو در بدر و غیر بدر خوار و زبون هستی.

    در مواقعی دشمن با هدف تضعیف روحیه، به سرودن اشعار هجو در مورد زنان و دختران رقیب می پرداخت. در یکی از جنگ های بین اوس و خزرج، حسان بن ثابت چنین می کند و در جواب قیس بن عظیم با همان وزن و قافیه، همسر حسان را هجو می کند. 87 کعب بن اشرف نیز پس از جنگ بدر در قصیده ای زنان مسلمان را هجو کرد. یکی از دلایل قتل او توسط مسلمانان همین مسئله بود.88

    برخی پناه دادن زنان و پذیرش آن از سوی مردان را از مصادیق حضور زن در عرصه سیاست دانسته اند. صفیه، دختر ثعلبه به زنی فراری از اردوگاه سربازان کسرای ایران پناه داد. قبیله او از این کار حمایت کرد و چند دوره جنگ با ایرانیان را به جان خرید.89 اگر چه این حمایت، برخاسته از تعصبات جاهلی بود، ولی می تواند شاهدی بر حضور سیاسی زن باشد. در موردی دیگر، از پذیرش امان سبیعه، دختر عبد شمس و خماعه، دختر عوف بن محلِّم گزارش شده است. البته کسانی که در امان این زن قرار گرفتند بعدها مورد هجو و تمسخر دیگران قرار گرفتند که خود نشان گر استثنایی و نادر بودن چنین امری است.90

    5. وضعیت فرهنگی زن در عصر جاهلی

    برای شناخت جایگاه زن در دوران جاهلی، آشنایی با جایگاه علم و فرهنگ در این عصر ضروری است. علم و فرهنگ در جامعه جاهلی اهمیتی نداشت.

    فقدان خواندن و نوشتن در آن جامعه، خود دلیل روشنی بر بی بهره بودن آنان از فرهنگ و دانش است.91 در سخنی از امام علی(ع) آمده است که هنگام بعثت پیامبر اکرم(ص) کسی از عرب کتاب نمی خواند92 عرب جاهلی از علم و میراث مکتوب، محروم بود.93 شمار آشنایان به خواندن و نوشتن در قریش را هنگام بعثت نبوی، هفده نفر گفته اند.94 گفته اند که کتابت نزد عرب عیب و عار تلقی می شد.95 برخی با استناد به وجود واژه هایی چون، کتاب، قلم، مداد، صحف، لوح، قرطاس و... در متون تاریخی و آیات قرآنی، وجود گسترده خواندن و نوشتن و آشنایی عرب با این مفاهیم را ثابت کرده اند،96 ولی محققان این ادعا را با نصوص تاریخی و قرآنی معارض دانسته، ادله ای بر ردّ آن آورده اند. 97 البته با قبول دوری جامعه جاهلی از علم و فرهنگ می توان جلوه های کم رنگی از این مقوله را در زندگی عرب قبل از اسلام یافت. زنی به نام شفاء را جزء آشنایان به کتابت در دوران جاهلی دانسته اند.98

    شعر و خطابه یکی از جلوه های اصلی فرهنگ دوران جاهلی است. شعر سرایی نزد عرب، رونق خاصی داشت. آنان ابعاد مختلف زندگی خود را به شعر در می آورند. تفاخر به قبیله و گذشتگان، تمسخر و هجو رقیب، یاد جنگ های قبیله و خاطرات آن و معاشقه با محبوب، از رایج ترین مضامین اشعار جاهلی است. قبایل مختلف با عرضه شعرای خود در مجامع عمومی، مثل حج و بازارها از جمله بازار عکاظ به بهره مندی خود از چنین شعرایی افتخار می کردند. 99 شاعران نیز شعر را وسیله کسب و درآمد خود قرار داده بودند.100 جاحظ کاسب کاری شاعران را عاملی برای گرایش مردم به خطابه و روی گردانی آنان از شعر می داند. 101 برای جواب به این سؤال که آیا شعر، نشانه بلوغ و رشد فرهنگی جامعه جاهلی است یا نه، باید به محتوای آن نگریست. اشعار جاهلی فاقد مضامین بلند معنوی و روحی است و بیشتر، طبیعت، جنگ ها، افتخارات واهی، عیب های رقیب و اوصاف ظاهری زن و معشوقه را توصیف می کند.102

    زنان جاهلی در این عرصه، فعال بودند به گونه ای که نام برخی از آنان جزء مشاهیر شعر جاهلی ذکر شده است. خنساء که در سرودن شعر شهرت دارد، در بازار عکاظ هشت اشکال به یکی از شعرهای شاعر مشهور عرب، حسان بن ثابت وارد کرد.103 زنی دیگر به نام ام جندب که همسر شاعر معروف، امرؤالقیس بود، به سبب توانایی اش در عرصه شعر، داورِ انتخابِ بهترین اشعار می شود. او در داوری بین شعر شوهر خود و شاعری دیگر به نام علقه، شعر علقه را انتخاب می کند.104

    بیشتر اشعار زنان جاهلی در رسای پدر، برادر و شوهر یا دیگر بزرگان قبیله بوده. اشعار خنساء در رسای دو برادرش، شهرت خاصی داشت.105 دختران عبدالمطلب نیز به درخواست پدر قبل از مرگش در رسای او فی البداهه شعر سرودند. 106 نمونه های فراوانی از اشعار رثای زنان را می توان در کتاب شاعرات العرب فی الجاهلیه و الاسلام مطالعه کرد.107

    گفتیم که یکی از مضامین رایج شعر جاهلی، مقوله زن و معشوقه است. دلبستگی شاعر جاهلی به زن، بیشتر گرایشی جسمانی و شهوانی داشت.108 شاعر به توصیف جسم زن پرداخته، هیچ عضو او را فراموش نمی کرده. همچنین زن در شعر جاهلی به گونه ای توصیف شده که فقط در پی شهوت و مال است.109

    جواد علی که بیشتر در صدد پررنگ نشان دادن علم و فرهنگ و ادب در عصر جاهلی است، خطابه را یکی از وجوه این فرهنگ دانسته، پس از شمردن نام بسیاری از خطبای جاهلی از زنی به نام هند الایادیه دختر خس بن حابس یاد می کند. 110 آلوسی در کنار هند الایادیه از جمعه دختر حابس، صحر دختر لقمان، خضیله دختر عامر و حذام دختر ریان نام برده، آنان را از فصیحان و حکیمان دوران جاهلی می داند.111 البته برخی جمعه، دختر حابس را همان هند الایادیه می دانند.112

    نتیجه

    درباره وضعیت زن در عصر جاهلی دو رویکرد متفاوت وجود دارد. برخی معتقدند زنان عصر جاهلی، جایگاه ممتازی داشتند و صاحب آزادی و شرافت و استقلال رأی و اراده بودند. حضور فعال زنان در عرصه های مختلف اجتماعی و اقتصادی، بازگشت نسب برخی قبایل به زنان، شهرت بسیاری از بزرگان به نام مادرانشان، مشاوره با زنان در امور نظامی و اعطای امان به دشمن و پذیرش این امان ها از سوی قبایل، از جمله شواهد تاریخی بر جایگاه ممتاز زنان در جاهلیت است. رویکرد دوم، معتقد است که زنان در عصر جاهلیت وضعیت اسف باری داشتند. نگاه تحقیرآمیز و غیر انسانی به زنان و انسان درجه دوم شمردن آنها، کراهت از دختران و زنده به گور کردن آنها، انواع ازدواج های ظالمانه، عدم آزادی انتخاب در ازدواج، فراگیر بودن فساد اخلاقی و مفاسد جنسی در زنان و محرومیت های فراوان اجتماعی و اقتصادی، از جمله مظاهر این وضعیت اسف بار به شمار می آید. بسیاری از آیات قران کریم و روایاتی که از پیشوایان دین در دست است و احکام فراوان فقهی که اسلام برای بهبود وضعیت زنان در نظر گرفته، رویکرد دوم را تأیید می کند.

    البته حضور اجتماعی زنان تابع هیچ ضابطه و قانونی نبود. بی حجابی، خود آرایی و خود نمایی، اختلاط زنان و مردان و سوژه قرار گرفتن زنان برای شاعران مبتذل سرا، از ویژگی های حضور اجتماعی زنان جاهلی بود. محرومیت از حق ارث و مهریه و به ارث رفتن زن پس از مرگ شوهر نیز از جمله ظلم های اقتصادی فراگیر در عصر جاهلی بود. در عین حال، زنان در این دوره به مشاغلی نظیر مشاغل خانگی (پخت نان، نظافت، اصلاح خیمه، تربیت فرزند، نگهداری دام، شیر دوشی، تهیه آب و...)، تجارت، قابلگی و برخی صنایع دستی مثل اسلحه سازی و کهانت و نوحه گری می پرداختند.

    مهم ترین جلوه حضور سیاسی زنان در جاهلیت، حضور آنها در جنگ ها بود. با توجه به حساسیت شدید عرب نسبت به اسارت رفتن زنان در جنگ ها، از زنان به عنوان ابزار جنگ روانی در تهییج و تحریک سپاهیان بهره می گرفتند. زنان با سرودن اشعار و دف زدن، سپاهیان را به مقاومت فرا می خواندند.

    جامعه جاهلی فاقد فرهنگ و تمدن و علم و دانش بود تا آنجا که شمار افراد با سواد بسیار اندک بوده و تنها میراث فرهنگی جاهلیت را شعر تشکیل می داد که آن هم غالباً بر محور عشق، جنگ و تفاخرات قبیله ای دور می زد و از حکمت و معنویت تهی بود. که در میان شاعران عصر جاهلی نام چند زن نیز به چشم می خورد.

    بنابراین می توان گفت که وضعیت زن در عرصه های خانوادگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در عصر جاهلی نابسامان، ظالمانه و تاریک بود، و یکی از تحولات اساسی اسلام را باید در اصلاح جایگاه و موقعیت انسانی و اجتماعی زنان دانست.

    منابع

    آلوسی، سیدمحمود، روح المعانی ، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415 ق.

    آمنة فتنت مسکه برّ، واقع المرأة الحضاری فی ظل الإسلام، بیروت، الشرکة العالمیه للکتاب، 1996م.

    أمل نصیر، صورة المرأه فی الشعر الاموی، بیروت، المؤسسة العربیه، 2000م.

    ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه ، مصر، دار احیاء الکتب العربیه، چ دوم، 1967ق.

    ابن اثیر، علی بن ابی الکرم محمد بن حمد شیبانی، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر، 1409.

    ابن عبد ربه الاندلسی، العقد الفرید، به تحقیق علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1409ق.

    ابن عبد ربه، اخبار النساء فی العقد الفرید، به جمع و شرح عبد مهنا و سمیر جابر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق.

    ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دار احیاء التراث العربی و مؤسسه التاریخ العربی، بی تا.

    ابن هیثم اصفهانی، ابو الفرج علی بن الحسین، الأغانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

    ابن طیفور، احمد بن ابی طاهر، بلاغات النساء، نجف، حیدریه، 1361ق.

    ابن هیثم اصفهانی، ابو الفرج علی بن الحسین، اخبار النساء فی کتاب الأغانی، جمع و شرح عبدالامیر مهنا، بیروت، مؤسسه الکتب الثقافیة، 1413ق.

    یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی تا.

    ابوجعفر محمدبن حبیب البغدادی، المحبّر، بیروت، دار الافاق الجدیدة، بی تا.

    ابی عبدالله محمدبن اسماعیل بن ابراهیم، صحیح بخاری، بیروت، دارالفکر، 1401 ق.

    احمد امین سلیم، جوانب من تاریخ و الحضارة العرب فی العصور القدیمة، الاسکندریه، دار العرفه، 1995م.

    احمد امین، فجر الاسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، چ یازدهم، 1975م.

    احمد بن عبدالوهاب النویری، نهایة الارب فی فنون العرب، تحقیق مفید قمیحه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق.

    بلاذری، ابو الحسن، فتوح البلدان، به تحقیق رضوان محمد رضوان، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1398ق.

    ترمانینی، الزواج عند العرب فی الجاهلیة و الإسلام، دمشق، طلاس، بی تا.

    الجاحظ، عمربن محمد، رسائل، به تحقیق عبدالسلام هارون، بیروت، دار الجمیل، 1411ق.

    جاحظ، عمربن بحر، البیان و التبیین، بی جا، دار احیاء التراث العربی، 1967م.

    جعفریان، رسول، تاریخ تحلیلی اسلام، سیره رسول خدا، قم، دلیل، 1380ش.

    جمشیدی، اسدالله، «تاریخچه حجاب در اسلام» تاریخ در آینه پژوهش، ش 7، پاییز 84 ، ص 158 ـ 143.

    جواد، علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الإسلام، بیروت، دار العلم للملایین و بغداد مکتبة النهضه، ج دوم، 1976.

    دینوری، عبدالله بن مسلم بن قتیبه، غریب الحدیث، به تحقیق عبدالله الجبوری؛ بی جا، دار الکتب العلمیة، 1408ق.

    رشیدرضا، محمد، تفسیر المنار، مصر، دار المنار، چ سوم، 1367ق.

    زمخشری، محمودبن عمر، الکشاف عن حقائق التنزیل، تهران، آفتاب تهران، بی تا.

    زهیر صعب، تطور بنی الأسرة العربیة، بی جا، الأنماء العربی، بی تا.

    سالاری فرد، محمدرضا، خانواده در نگرش اسلام و روان شناسی، تهران، سمت، قم، پ‍ژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چ پنجم، 1384.

    سالم، عبدالعزیز، تاریخ العرب قبل الاسلام، الاسکندریه، مؤسسه شباب الجامعه، بی تا.

    سعد زغول عبدالحمید، فی التاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، دار النهضة العربیه، بی تا.

    شوقی ضیف، تاریخ الادب العربی، العصر الجاهلی، مصر، دار المعارف، چهارم، بی تا.

    صالح احمد العلی، محاضرات فی تاریخ العرب، موصل، دار الکتب للطباعة و النشر، چ دوم، 1981م.

    طباطبائی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، الأعلمی للمطبوعات، چ دوم، 1393ق.

    طبری، محمدبن جریر، تاریخ الطبری، به تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، چ دوم، بی تا.

    طبری، محمدبن جریر، جامع البیان فی تأویل القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق.

    عبدالملک بن هشام، السیرة النبویه، به تحقیق مصطفی السقاو...، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

    عبدالهادی، عباس، المرأة و الأسرة فی حضارات الشعوب و انظمتها، دمشق، طلاس، 1987.

    عسقلانی، احمد بن علی بن حجر، الإصابة فی تمییز الصحابة، به تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.

    عسکری، سیدمرتضی، احادیث ام المؤمنین عایشه، قم، مجمع العلمی الاسلامی، 1418 ق.

    عمر فروخ، تاریخ الجاهلیة، بیروت، دار العلم للملایین، 1984م.

    عینی، ابومحمد محمود بن احمد، عمدةالقاری، بی نا، داراحیاء التراث العربی، بی تا.

    فاضل الأنصاری، العبودیه، الرق و المرأه، دمشق، الأهالی، 2001م.

    انصاری، فاضل، العبودیه، الرق و المرأه، دمشق، الأهالی، 2001م.

    قرطبی، ابی عمر یوسف بن عبدالله بن محمد، الجامع لأحکام القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

    کحاله، عمررضا، أعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام، بیروت، مؤسسة الرسالة، چ چهارم 1402ق.

    کلینی، محمدبن یعقوب، کافی، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامی، 1367

    محمد الحسون و ام علی مشکور، اعلام النساء المؤمنات، بی جا، نشر أسوه، 1411ق.

    محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت و دار صادر، 1377ق.

    منتظری مقدم، حامد، «گونه های ازدواج در عصر جاهلی»، تاریخ در آینه پژوهش، ش 8، زمستان 84، ص 127 ـ 155.

    هادی العلوی، فصولٌ عن المرأة، بیروت، دار الکنوز الادبیه، 1996.

    هاشمی، عبدالمنعم، الخنساء ام الشهداء، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1412ق.

    یموت، بشیر، شاعرات العرب فی الجاهلیة و الإسلام، به تحقیق عبدالقادر محمد مایو، سوریه، دار القلم العربی، 1419ق.


    دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن اسلامی. دریافت: 27/10/88 ـ پذیرش: 14/1/89

    E-mail: m.2110514@yahoo.com


    1. محمدرضا سالاری فرد، خانواده در نگرش اسلام و روان شناسی، ص 12 ـ 13.

    2. سعد زغلول عبدالحمید، فی التاریخ العرب قبل الاسلام، ص308 / احمدامین سلیم، جوانب من تاریخ و الحضارة العرب فی العصور القدیمة، ص254 / هادی علوی، فصول عن المرأة، ص32 / صالح احمدعلی، محاضرات فی تاریخ العرب، ص140.

    3. عبدالهادی عباس، المرأه والاسره فی حضارات الشعوب و أنظمتها، ج 1، ص372.

    4. بخاری، صحیح بخاری، ج6، ص69.

    5. کلینی، الفروع من الکافی، ج6 ، ص 406 / مهدی پیشوایی، تاریخ اسلام، ص 48.

    6. عمر فروخ، تاریخ الجاهلیه، ص155.

    7. عبدالعزیز سالم، تاریخ العرب قبل الاسلام، ص395 و 397.

    8. احمد امین سلیم، جوانب من تاریخ و حضارة العرب فی العصور القدیمه، ص253.

    9. عمربن محمد جاحظ، البیان و التبیین، ج1، ص163 و ج3، ص250.

    10. عمر فروخ، تاریخ الجاهلیة، ص157.

    11. عبدالعزیز سالم، تاریخ العرب قبل السلام، ص399 / ابولفرج اصفهانی الاغانی، ج12، ص144 / سید مرتضی عسکری احادیث ام المؤمنین عایشه، ج1، ص30.

    12. ابوالفرج علی بن هیثم اصفهانی، اخبار النساء فی کتاب الاغانی، ص46.

    13. عبدالعزیز سالم، تاریخ العرب قبل الاسلام، ص397 و398 / عمر فروخ، تاریخ الجاهلیه، ص154 / سعد زغلول عبدالحمید، فی التاریخ العرب قبل الاسلام، ص309 / قرطبی، الجامع لحکام القرآن، ج7، ص96: «انه کان من العرب من یقتل ولده خشیة املاق، کما ذکره الله عزوجل وکان منهم من یقتله سفهاًً بغیر حجة منهم فی قتله وهم ربیعة ومضر وکانوا یقتلون نباتهم لاجل الحمیه ومنهم من یقول الملائکة نبات الله فالحقوا البنات بالبنات».

    14. احمد بن عبدالوهاب نویری، نهایه الارب فی فنون العرب، ج 3، ص 127.

    15. حامد منتظری مقدم، «گونه های ازدواج در عصر جاهلی»، تاریخ در آینة پژوهش، ش 8، ص129.

    16. همان، ص128.

    17. جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج5، ص534 ـ 539.

    18. ما به تعریف اجمالی این ازدواج ها با استفاده از جواد علی، کتاب المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج 5، ص 534ـ539) بسنده می کنیم:

    نکاح ضیزن: وقتی شوهرِ زنی از دنیا می رفت، پسر بزرگ آن مرد، زن پدر خود را تصاحب می کرد یا با او ازدواج می کرد یا مانع ازدواج او می شد تا زن بمیرد و میراث او را تصاحب کند. مگر این که زن فدیه ای می داد و خود را خلاص می کرد. قرآن کریم در آیه 22 سوره نساء این ازدواج را تحریم کرد: «ولا تنکحوا ما نکح آبائکم من النساء الا ما قد سلف».

    نکاح متعه: همان ازدواج مدت دار است که با انقضای مدت وصلت نیز منتفی می شود. این نوع ازدواج هنگام ظهور اسلام مرسوم بود و اسلام نیز آن را تأیید کرد، اما خلیفه دوم آن را تحریم کرد. البته شیعه همچنان آن را جایز می داند. در این ازدواج به طور معمول فرزندان به مادر نسبت داده می شدند.

    نکاح بدل: در این ازدواج، دو مرد همسران خود را بدون مهر، مبادله می کردند.

    نکاح شغار: در این ازدواج، مردی دختر خود را بدون مهر به ازدواج مرد دیگری در می آورد به شرطی که او نیز چنین کند.

    نکاح استبضاع: در این نوع ازدواج، مرد همسر خود را به هم بستری با بزرگان و شجاعان می فرستاد و خود از او دوری می کرد تا آثار حمل در وی ظاهر می شد. مهم ترین انگیزه این عمل را انتقال اوصاف نیک مثل شجاعت و کرم به فرزندان گفته اند.

    نکاح رهط: در این ازدواج، گروهی از مردان (کمتر از ده نفر) با رضایت زن همگی با وی نزدیکی می کردند. پس از وضع حمل، زن فرزند را به یکی نسبت می داد و او نیز باید می پذیرفت.

    نکاح با زنان صاحب رایه: در گزارش تاریخی آمده است که برخی از زنان فاجر، پرچمی مخصوص بر در خانه شان نصب می کردند که خود نشانه آن بود که هر مردی می تواند با آن زن، آمیزش کند.

    نکاح مضامده: معاشرت و نزدیکی زن با غیر همسر خود که بیشتر در ایام قحطی رخ می داد و شوهر همسر خود را در اختیار مردی متمول قرار می داد تا از تنگ دستی نجات یابد.

    نکاح مخادنه: در این ازدواج، زن و مرد پس از انتخاب یکدیگر با هم دوستی، رفت و آمد و نزدیکی می کردند و اگر فرزندی به دنیا می آمد زن اعلام می کرد که برای فلان کس است، سپس مرد، زن را به ازدواج خود در می آورد. این نکاح در اسلام به نص قرآن « نساء، 25» تحریم شد.

    نکاح با أمه (کنیز): در این ازدواج، مرد پس از نزدیکی با کنیز خود یا کنیز شخص دیگر و وضع حمل کنیز با او ازدواج می کرد و آن کودک را به فرزندی می پذیرفت.

    19. عمر فروخ، تاریخ الجاهلیه، ص156.

    20. عبدالهادی عباس، المرأه و الاسرة فی حضارات الشعوب و انظمتها، ج1، ص358.

    21. آلوسی، روح المعانی، ج2، ص461.

    22. آلوسی، عمدة القاری، ج2، ص100.

    23. سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج4، ص265.

    24. جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج5، ص544.

    25. عبدالهادی عباس، المرأه والاسراه فی حضارات الشعوب و انظمتها، ج1، ص366.

    26. زهیر صعب، تطور بنی الاسرة العربیه، ج1، ص41.

    27. جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج5، ص547.

    28. محمد رشیدرضا، تفسیر المنار، ج2، ص381.

    29. همان، ص552.

    30. همان، ص553 / البته برخی محققان، عده طلاق را از ابتکارات اسلام می دانند و می گویند قبل از آن، زنان چنین عده ای نمی گرفتند (محمدهادی معرفت، «زن در نگاه قرآن و در فرهنگ زمان نزول(2)»، پژوهش های قرآنی، ش 27 و 28، ص32).

    31. محمد بن حبیب بغدادی، المحبر، ص398.

    32. ابوالفرج اصفهانی، الأغانی، ج16، ص102.

    33. قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج3، ص81.

    34. جواد علی، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج5، ص560.

    35. حامد منتظری مقدم، «گونه های ازدواج در عصر جاهلی»، تاریخ در آیینه پژوهش، ش 8، ص152.

    36. جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج 5، ص526.

    37. آمنه فتنت مسکه برّ، واقع المرأه الحضاری فی الاسلام، ص140.

    38. جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج5، ص526.

    39. فاضل انصاری، العبودیه، الرق و المرأه، ص250.

    40. اسد الله جمشیدی، «تاریخچه حجاب در اسلام»، تاریخ در آیینه پژوهش، ش 7، ص147.

    41. أمل نصیر، صورة المرأه فی الشعر الاموی، ص105.

    42. فاضل انصاری، العبودیه، الرق و المرأه، ص251.

    43. عبدالله عفیفی، المرأة العربیه فی ضلال الاسلام، ص120.

    44. جاحظ، رسائل، ج2، ص148.

    45. زمخشری، الکشاف عن حقایق التنزیل و...، ج3، ص62.

    46. جاحظ، رسائل، ج2، ص150.

    47. فاضل انصاری، العبودیه، الرق و المرأه، ص253.

    48. قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج7، ص189.

    49. فاضل انصاری، العبودیه، الرق و المرأه، ص253.

    50. شعرها و ترانه های عاشقانه، غزل سرایی در ستایش و توصیف معشوق و شرح عشق به او.

    51. فاضل انصاری، العبودیه، الرق و المرأة، ص220.

    52. محمدبن حبیب بغدادی، المحبر، ص324.

    53. جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج 5، ص 563.

    54. محمدبن حبیب بغدادی، المحبر، ص324 ـ 336.

    55. جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج5، ص566.

    56. همان، ص567.

    57. همان، ص563.

    58. همان، ص531.

    59. ابن منظور، لسان العرب، ج2، ص382 / ابن قتیبه دینوری، غریب الحدیث، ج1، ص255.

    60. گروه محققان، زن در فرهنگ اسلامی، ص203 / البته بیشتر مفسران شأن نزول آیه را به ارث رفتن زن دانسته اند.

    61. طبری، تاریخ الطبری، ج2 ، ص280.

    62. جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج5، ص531.

    63. همان، ص566.

    64. علی هاشمی، المرأه فی الشعر الجاهلی، ص63 / جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج4، ص616.

    65. زهیر صعب، تطور بنی الاسرة العربیه، ص54.

    66. طبری، تاریخ الطبری، ج2، ص280.

    67. همان، ج3، ص17.

    68. ابن اثیر، اسد الغابه فی معرفة الصحابه، ج6، ص75 / ابن حجر عسقلانی، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج8، ص94.

    69. محمد رضا کحاله، اعلام النساء، ج5، ص111 به نقل از میدان، مجمع الامثال.

    70. ابن سعد، الطبقات الکبری، ج8، ص288.

    71. عمر رضا کحاله، اعلام النساء، ج1، ص254.

    72. همان، ص447

    73. به نقل از: ابن اثیر، اللباب. بلوغ الارب، ج3، ص283 و 288.

    74. ابن حجر عسقلانی، الاصابه فی تمیز الصحابه، ج8، ص390.

    75. عمر رضا کحاله، اعلام النساء، ج1، ص360.

    76. ابن هشام، السیرة النبویة، ج1، ص185.

    77. جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج5، ص561.

    78. محمدبن حبیب بغدادی، المحبر، ص340.

    79. ترمانینی، الزواج عند العرب فی الجاهلیه و الاسلام، ص22 و23.

    80. طبری، جامع البیان فی تأویل القرآن، ج10، جزء18، ص93.

    81. سعد زغلول عبدالحمید، فی التاریخ العرب قبل الاسلام، ص310.

    82. طبری، تاریخ طبری، ج2، ص510.

    83. بشیر یموت، شاعرات العرب فی الجاهلیه و الاسلام، ص24.

    84. ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج4، ص369.

    85. ابن هشام، السیره النبویه ، ج3، ص29.

    86. ابن طیفور، بلاغات النساء، ص28 و 29.

    87. أمل نصیر، صورة المرأه فی الشعر الاموی، ص284؛ از دیوان شعر قیس بن خطیم به تحقیق ناصرالدین الاسد.

    88. طبری، تاریخ الطبری، ج2، ص488.

    89. بشیر یموت، شاعرات العرب فی الجاهلیه و الاسلام، ص12 ـ 17.

    90. ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج22، ص275 ـ279.

    91. احمد امین، فجر الاسلام، ص29.

    92. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج2، ص189.

    93. احمد امین، فجر الاسلام، ص29.

    94. بلاذری، فتوح البلدان، ص457.

    95. رسول جعفریان، تاریخ تحلیلی اسلام سیره رسول خدا(ص)، ص137.

    96. جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج 8، ص252.

    97. رسول جعفریان، تاریخ تحلیلی اسلام، سیرة رسول خدا(ص)، ص211ـ210.

    98. بلاذری، فتوح البلدان، ص458.

    99. یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج1، ص262.

    100. آلوی، بلوغ الارب، ج3، ص151.

    101. جاحظ، البیان و التبیین، ج1، ص241.

    102. رسول جعفریان، تاریخ تحلیلی اسلام، سیرة رسول خدا، ص215.

    103. ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج15، ص54.

    104. عبدالله عفیفی، المرأه العربیه فی ظلال الاسلام، ص173.

    105. عبدالمنعم هاشمی، الخنساء ام الشهداء، ص35.

    106. ابن هشام، السیرة النبویة، ج1، ص178.

    107. بشیر یموت، شاعرات العرب فی الجاهلیة و الاسلام، ص40، 47 و 56 ـ 57.

    108. شوقی ضیف، تاریخ الادب العربی، ص214.

    109. همان، ص212.

    110. جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج8، ص790.

    111. آلوسی، بلوغ الارب، ج1، ص338 ـ 343.

    112. جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج8، ص791.

    شیوه ارجاع به این مقاله: RIS Mendeley BibTeX APA MLA HARVARD VANCOUVER

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    واعظی، محمدجواد.(1388) وضعیت زن درجاهلیت. دو فصلنامه تاریخ اسلام درآینه پژوهش، 6(4)، 135-

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    محمدجواد واعظی."وضعیت زن درجاهلیت". دو فصلنامه تاریخ اسلام درآینه پژوهش، 6، 4، 1388، 135-

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    واعظی، محمدجواد.(1388) 'وضعیت زن درجاهلیت'، دو فصلنامه تاریخ اسلام درآینه پژوهش، 6(4), pp. 135-

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    واعظی، محمدجواد. وضعیت زن درجاهلیت. تاریخ اسلام درآینه پژوهش، 6, 1388؛ 6(4): 135-