تاريخ اسلام در آينه پژوهش

سخن آغازین

بى هدفى یا بى طرفى در پژوهش هاى تاریخى ؟

بى طرفى و بى غرضی ِ راوى و مورخ را شرط لازم براى مصونیت تاریخ از تحریف و عامل جلوگیرى از جانبدارى و تعصب در گزارش هاى تاریخى دانسته اند. به همین جهت ـ بااقتباس از علم الحدیث ـ عدالت را در کنار ضبط ، از شروط قبول روایت راوى و مورخ شمرده اند¹؛ زیرا اقتضاى عدالت ، دورى از جانبدارى و تعصب است .

شک نیست که بى طرفى و صداقت در جست وجوى واقعیت (یا حقیقت واقع ) درقلمرو تاریخ از اهمیت بسزایى برخوردار است ؛ ولى گرایش هاى قومى و مذهبى ، تفکرمنفعت طلبانه ، ملاحظه هاى سیاسى ، رعایت جوّ حاکم در جامعه و امثال اینها آسیب هاى جدى است که همواره به بى طرفى مورخ خدشه وارد مى کند؛ گرچه گفته اند:«از همان جا که مورخ ، موضوع تاریخ خود را انتخاب مى کند، در واقع دنبال هوس و میل خود مى رود و از بى طرفى خارج مى شود. اگر تاریخ هند را موضوع تاریخ هند را موضوع تحقیق خویش قرار مى دهد، براى آن است که رغبتى یا مصلحتى ، او را به حوادث آن سرزمین علاقه مند کرده است . اگر از انقلاب فرانسه سخن مى گوید، از آن روست که درآن ماجرا چیزى هست که با احساسات و تمایلات او مناسبتى دارد؛ بنابراین بى طرفى مورخ ، ادعایى است که به دشوارى مى توان آن را تأیید کرد.»² و «امّا خود گویندگان این سخن قبول دارند که این مقدار عدول از حقیقت از طرف خواننده قابل بخشش است ³».

«به علاوه فرق است بین ذهن گرایى ناخودآگاه یک محقق بى طرف با ذهن گرایى کسى که در تاریخ وسیله اى مى جوید تا عقاید و عواطف خود را تبلیغ کند یا تشفى !»⁴ چنان که نمونه هاى آن را هم در متون تاریخى قدیم و هم در تاریخ معاصر مشاهده مى کنیم .

در این جا این سؤال مطرح است که آیا مورخ ، افزون بر بى طرفى ، «بى هدف » نیز بایدباشد؟ در تبیین هدف مورخ و تاریخ نگارى گفته اند: «شناخت و کشف واقعیت و توجیه وتفسیر آن و برقرارى رابطه و پیوند بین جزئیات «واقعیت »ها در پرتو گردآورى روایات یامقایسه آنها و سپس بازآفرینى و بازسازى حادثه به صورت واقعى ـ حداقل نزدیک بهواقع ـ»⁵. اما آیا این میزان از هدفدارى براى مورخ کافى است ؟ در مقوله علم و هنر، این سؤال دیرینه مطرح مى باشد که علم براى علم یا هنر براى هنر است ؟ یا هر دو درخدمت اهداف عالى انسانى و آرمان هاى مقدس اجتماعى مى باشند؟ اکنون مى توان چنین سؤالى را در مورد تاریخ نگارى نیز مطرح کرد: تاریخ براى تاریخ است ؟ یا تاریخ درجهت آرمان هاى انسانى و اجتماعى است ؟ اگر تاریخ را صرفاً براى تاریخ ارزش گذارى کنیم ، تکلیف تعهد و آرمان گرایى مورخ در جامعه چه خواهد شد و مورخ در چه جایگاهى قرار خواهد گرفت ؟ اگر پژوهش هاى تاریخى ، هدف ارزشمندى را تعقیب نکند، محصول چنین امرى خنثا خواهد بود و برعکس ، اگر براى مورخ رسالتى انسانى واجتماعى قائل شویم ، پژوهش هاى او نیز آرمان گرایانه خواهد بود. و آن گاه مى توان پژوهش تاریخى را بر حسب اهمیت ، درجه بندى و اولویت دهى کرد. این مقوله مى تواند عرصه بحث وبررسى پژوهش گران قرار گیرد و صفحه هاى این نشریه براى طرح آن باز است .

مدیر گروه پژوهشى تاریخ

مهدى پیشوایى