سال ششم، شماره سوم، پاییز 1388، 209 ـ 220

اندیشه سیاسی شیخ جعفر کاشف الغطاء

حسین آبادیان* / زهرا منزه**

چکیده

آشنایی بیشتر با اندیشه سیاسی عالمان دین و بررسی زندگی و مجاهدت های ایشان از وظایف اصلی محققان عصر حاضر است. در این مقاله سعی شده است به اختصار اندیشه سیاسی شیخ جعفر کاشف الغطاء، به ویژه درباره ولایت فقیه تبیین شود. ایشان بر همین مبنا، به فتحعلی شاه قاجار إذن جهاد داد و او را نائب خود کرد، بنابراین، ما، در این نوشتار در صدد هستیم تا پس از بیان شرح حال و مجاهدت های این عالم عالی قدر در دوره قاجار، اندیشه سیاسی وی را درباره نقش عالمان در حکومت، با توجه به مصادیق عملی بررسی کنیم.

کلیدواژه ها: شیخ جعفر کاشف الغطاء، حکومت، اندیشه سیاسی، علما، ولایت فقیه، قاجاریه.

مقدمه

شیخ جعفر نجفی، معروف به کاشف الغطاء در سال 1154 ق در نجف اشرف چشم به جهان گشود و از همان اوان کودکی به تحصیل علوم دینی پرداخت و در آغاز، مقدمات را نزد پدر خود، شیخ خضر حلی فراگرفت. سپس از محضر بزرگانی مانند وحید بهبهانی، سیدمهدی بحرالعلوم، شیخ محمد دورقی و سید صادق فحام و دیگر اکابر وقت بهره برد.449 مدرس تبریزی او را اینچنین توصیف می کند:

وی به شیخ اکبر معروف و گاهی به شیخ نجفی موصوف، نسب شریفش به مالک اشتر موصوف، از اکابر علمای امامیه و اعاظم فقها و مجتهدین اثنی عشریه، علم الاعلام، سیف الاسلام، فقیه اهل بیت، شیخ الفقها ء صاحب کشف الغطاء و بالجمله قلم و رقم از تحریر مقامات عالیة علمیه و اخلاقیه و کمالات نفسانیه اش عاجز و کرامات باهره و مقامات عالیه علمی و عملی او مشهور و در کتب تراجم مذکور می باشد.450

از اوصاف و ویژگی هایی که مدرس تبریزی برای کاشف الغطاء ذکر می کند به سادگی می توان به خصوصیات و درجة علمی ایشان پی برد. شیخ عباس قمی نیز در فوائد الرضویة ایشان را از آیات عجیبة خداوندی دانسته که زبان در وصف وی عاجز و عقول از ادراک او قاصر است. او در عبادات و آداب وسنن و مناجات اوقات سحر و محاسبة نفس مواظبت بی نهایت داشته است.451

کاشف الغطاء شاگردان بسیار زیادی داشت که سرآمد آنان شیخ محمدحسن نجفی، معروف به صاحب جواهر است. همچنین حجت الاسلام رشتی و شیخ محمدتقی صاحب هدایة المسترشدین، سید صدرالدین موسوی آملی، سیدجواد مفتاح الکرامه، شیخ عبدالحسین اعسم، حاجی کلباسی و نظایر ایشان از دیگر شاگردان وی بوده و از او روایت نموده اند.452 برخی از آثار او عبارتند از:

1. اثبات الفرقة الناجیة بین الفرق الاسلامیه، 2. احکام الاموات، 3. بغیة الطالب فی معرفة المفروض و الواجب که رساله ای علمیه و مطلب اول آن در اصول عقاید و دوم آن هم در احکام طهارت و صلاة است، 4. الحق المبین فی تصویب المجتهدین و تخطئة جهال الاخباریین و در آن، حقیقت مذهب طرفین را نگاشته و گوید هر دو در اصول دین متحد و در فروع نیز مرجع هر دو، روایات ائمه علیهم السلام است و درحقیقت، مجتهد، اخباری و اخباری نیز مجتهد و فضلای طرفین ناجی و طعن کنندگان در هلاکت هستند، 5. شرح قواعد علامه که بعضی از ابواب مکاسب آن را تا مبحث خیارات، شرح کرده است، 6. العقائد الجعفریه، 7. کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء.453

علاوه بر کتاب های یاد شده، از تک نگاری های کاشف الغطاء دو رساله در اخباریه است، یکی به نام حق المبین و دیگری به نام کشف الغطاء عن معایب میرزا محمد عدوٌ علما که این رساله را در طعن میرزا محمدبن عبدالنبی نیشابوری، معروف به اخباری نوشت و آن را برای فتحعلی شاه فرستاد و به همین سبب به کاشف الغطاء شهرت یافت و عنوانی مشهور برای اولاد و خاندان وی شد.454

شیخ اکبر نزد سلاطین و ملاک و امرا و تما می طبقات رعایا محترم و معظم و مهابتی عظیم و مقبولیتی عام داشت و مقام و ریاست علمی او بی نظیر بود. با این همه صولت و هیبت و وقار و قدرت، بسیار حلیم و متواضع بود و در اعانت فقرا و ضعفا و دستگیری مساکین و عجزه، اهتمام داشته و مساعی جمیله به کار می برد. او در سال1227 یا 1228 ق در نجف اشرف در گذشت و در محلة عماره در مقبرة مخصوص این خانواده مدفون شد و قبر شریفش معروف و مزار مردم است.455

تأثیر عصرسیاسی کاشف الغطاء در شکل گیری اندیشه وی

کاشف الغطاء از لحاظ تاریخی، معاصر فتحعلی شاه قاجار بود در دورة حکومت فتحعلی شاه دربار و زندگی اداری گسترش یافته بود و بسیاری از علما در امور مردم نقش داشتند. علمای مزبور یا از شاگردان بهبهانی بودند، مانند ابوالقاسم قمی ، سیدمهدی بحرالعلوم و شیخ جعفر کاشف الغطاء یا شاگرد شاگردان او بودند، مانند ملاعلی نوری و حاجی محمد کلباسی. این علما در بسیاری از رویدادها نفوذ داشتند و علاقه شاه به جلب رضایت آنها، قاطعیتشان را افزایش می داد.456 شاه برای نیرو بخشیدن به دولت نوبنیاد خویش نیاز به دوستی و همکاری علما داشت. دلبستگی فتحعلی شاه به امور و شعائر مذهبی و نیاز وی به مشروعیت بخشیدن به حکومت دودمان قاجار، خود به خود دوستی نزدیک وی با علما و سر نهادن بر بسیاری از خواسته های آنان را به همراه داشت.457

اقدامات فتحعلی شاه مانند روکش کردن گنبد و ایوان مرقد امام حسین علیه السلام با طلا و نصب پنجره هایی از نقره بر ضریح آن حضرت، بنای گنبد مرقد حضرت عباس، پوشش طلا بر گنبد فاطمه دختر موسی بن جعفر? در قم و بنای صحن وسیع آن، بنای صحن امام رضا علیه السلام و اهدای قندیل های زرین برای صحن حرم مقدس او، نصب ضریح نقره بر مرقد سید عبدالعظیم، نصب ضریح نقره بر مرقد سید احمد علیه السلام در شیراز و بنای مساجد و مدارس و امثال آنها که نشان دهندة اهتمام حکومت آن زمان برای خدمت به اهل بیت علیهم السلام و دفاع از مذهب شیعه است. در دورة قاجار از مذهب شیعه، ترویج وحمایت به عمل می آمد و آنها برای تقویت پایه های حکومت خود به یاری علما بر می خاستند و ایران به سبب کثرت علما درخشید.458 بنابراین می توان نتیجه گرفت که در این دوران، شرایط برای رشد دیدگاه های فقهی وسیاسی علما مهیا بوده.

شیخ جعفر کاشف الغطاء هم از این اصل مستثنا نبود. بنا به گفته خورموجی، نویسنده کتاب حقائق الأخبار ناصری، شهرت و محبوبیت وی در این دوره به حدی بود که به فتحعلی شاه اذن جنگ داد و او را نائب خود گذاشت. البته با این شرط که در هر فوجی از لشکر، مؤذنی قرار دهد و در میان لشکر، امام جماعت داشته باشند و هر هفته یک روز وعظ کنند. خور موجی مطلب دیگری در این زمینه آورده است که از نفوذ و قدرت شیخ در عراق و محبوبیت او در آن زمان حکایت می کندـ حادثه مربوط به سال 1221 ق است؛ زمانی که حاکم بغداد به سمت ایران و به قصد تصرف کرمانشاهان حرکت کرده بود و شاهزاده محمد علی میرزا به دفع او اقدام نموده و پس از شکست لشکریان علی پاشا و فرار آنها ، عثمانی ها برای آشتی و مسالمت دست توسل به سوی شیخ دراز کردند و شفاعت شیخ جعفر نجفی نزد شاهزادة کامکار به درجة قبول رسید.459

پس از بیان جایگاه علمای شیعی در عصر فتحعلی شاه اکنون با توجه به مصادیقی از فعالیت های سیاسی شیخ سعی می کنیم تا حد امکان، اندیشة سیاسی شیخ را تبیین و بررسی نماییم.

بررسی اندیشه سیاسی شیخ جعفر کاشف الغطاء نسبت به نقش علما در حکومت

برخی از فقها و علمای شیعه با توجه به ضرورت استمرار زندگی عمو می شیعیان و برقراری نظم عمو می در دورة غیبت و با استناد به استدلالات و تأملات فلسفی، کلا می و فقهی تلاش کرده اند تا حتی المقدور نظام سیاسی مشروعی را بر اساس مبنای فقهی استخراج نموده و آن را جایگزین حکومت مشروع مسلمانان معرفی کنند. شیخ جعفر نجفی نیز ازهمین طیف علما می باشد. البته با توجه به کمبود منابع راجع به این موضوع برای بررسی دیدگاه های وی درباره حکومت، ناگزیریم با استفاده از مصادیقی که در مورد فعالیت های وی موجود است، درحد امکان و به طور مختصر، اندیشة سیاسی وی را بررسی نماییم.

پیشه فرد در کتاب چالش های فکری ولایت فقیه در مورد نظر کاشف الغطاء می گوید:

بر اساس مبانی اعتقادی و توحیدی اسلام،حقوق وتکالیف وتصمیم گیری همه الهی است و هیچ کس حق حاکمیت بر کسی را ندارد و اصل، عدم ولایت است.460

هم چنین نویسنده کتاب «نظریه های دولت در فقه شیعی» چنین استنباط می کند که شیخ به اصل عدم ولایت، معتقد است.461

شیخ در کتاب کشف الغطاء عن مبهمات الغراء در مورد اصل ولایت فقیه چنین می نویسد:

اصل بر این است که جز خداوند، احدی بر دیگران سلطه نداشته باشد، چرا که در بندگی و عبودیت، همه برابرند و هیچ کس از بندگان نمی تواند بر امثال خود تسلط داشته باشد، بلکه مطلق غیر مالک نمی تواند بدون اذن مالکش سلطه ای بر مملوک داشته باشد، پس کسی می تواند سلطنت را به عاریه داشته باشد که دارای حداقل یکی از شروط نبوت، امامت و ارث باشد.462

وی در اصل 42 همان کتاب می نویسد:

اصل این است که احدی بر مال یا منافع بدن کسی ولایت نداشته باشد، چرا که حال همه در صفت بندی یکسان است و کسی بر کسی برتری ندارد و تسلط اولیاء بر مولی علیهم و نظیر آن، خلاف قاعده است و کسی که ولایت بر او ثابت شده به ناگزیر باید در ولایت به مورد و شروط مقرر و متقن از ولایت ائمه طاهرین و... آنچه منوط به مصلحت است اکتفا و محدود شود.463

یکی دیگر از نویسندگان در خصوص تبیین اندیشه سیاسی کاشف الغطاء می گوید:

او علم ودانش را به عنوان یکی از عوامل ایجاد کننده و آفرینندة ولایت
تلقی می کند و آن را هم ردیف ارث، نبوت و امامت قرار می دهد. و منظور
شیخ از علم، همان فقه است و آن از جمله استثنا کننده هایی است که به نظر
شیخ المجتهدین دلیل بر استثنای آن وجود دارد. با این حال، شیخ جعفر هرگز
به این دلیل یا ادله صراحت ندارد و به لحاظ آنکه در مقام بیان است به اجمال رفته است.464

با این حال، دیدگاه کاشف الغطاء در این باره، مبنای مباحث مستقلی قرار گرفت که از جانب اندیشمندان پس از او دربارة ولایت فقیه، بسط و توسعه یافت.

بنابراین با ـ توجه به آنچه گفته شده ـ اگر چه شیخ تسلط احدی جز خداوند را بر مردم نمی پذیرد و شروط مشخصی (ارث، نبوت و امامت) را برای ولایت بر مردم مسلم می داند، اما با هم ردیف دانستن فقه با این شروط تا اندازه ای اندیشة سیاسی وی آشکار می شود تا جایی که برخی اعتقاد وی را به اصل ولایت فقیه و حق دخالت او در امور سیاسی و نظا می و دیگر شئون زندگی مردم مسلمان به عنوان نائب الامام، پذیرفته و آن را یکی از آرای شیخ در فقه حکومتی بیان می کنند.465

از دیگر آرای برجستة شیخ در زمینة حکومت، اعتقاد و تصریح به این مسئله است که پادشاه، امیر و حاکمی که منصوب فقها و مأذون از جانب آنان نباشد، حکومتش مشروعیت ندارد.466 همچنین کاشف الغطاء تأسیس حکومت را توسط فقیه در صورت فراهم بودن شرایط، لازم می داند. در این جا برخی از اقوال او را که نشان دهنده دیدگاه های فوق است، بیان می کنیم:

1. حدود و تعزیرات کلاً بر عهدة امام معصوم علیه السلام و یا نائب خاص او و یا نائب عام او، یعنی فقیه و مجتهد است. بنابراین برای مجتهد جایز است که در زمان غیبت امام علیه السلام آن را اقامه کند و بر همة مکلفان نیز واجب است تا او را در تحقق این مقصود، یاری کنند و قدرتمندان و زورگویان را از او دفع کنند. در صورت امکان نیز واجب است که مجتهد در صورت داشتن تأمین، فتوا بدهد و این امر جایز نیست جز مراجعه به مجتهد زنده.

2. جایز نیست بردن دعوا و مراجعه جز نزد مجتهد، و هر کس در این امور به غیر مجتهد مراجعه کند، از راه حق خارج شده است. اگر غیر مجتهد رئیس مسلمانان شده باشد بر حکومت جایز نیست که قاضی نصب کند یا شیخ الاسلام نصب کند مگر به اذن مجتهد.467

شیخ جعفر کاشف الغطاء، ظالم را عصیان گر می دانست و معتقد بود هر ظالمی، یاغی است و بر هر مکلفی واجب است متجاوز را در دفع ظلم از خود یاری دهد و هر کس بر امام یا نائب خاص او یا نائب عام او خروج کند و در مقابل اوامر یا نواهی او عصیان نماید و هر کس بر خلاف امر و نهی وی دربارة بازداشتن زکات یا خمس و یا در انجام وظایف خود عمل نماید، باید با او مبارزه کرد.468

با توجه به مطالب یاد شده، اعتقاد شیخ به ولایت فقیه و غیر مشروع دانستن سلطنت بدون اذن مجتهد آشکار می شود. علاوه بر این، شیخ تعصب مذهبی نیز داشت، به گونه ای که در برابر دشمنان حق، بی پروا استقامت می کرد و هنگامی که وهابی ها به نجف یورش بردند و به غارت گری و جنایت پرداختند، شیخ با دست و زبان، با آنها به جهاد برخاست تا آنجا که در مقابل آنها جبهه ای گشود و رزمندگانی آماده ساخت و خود همراه بزرگان و علما با آنها جنگید و پس از نبردی سهمگین آنها را متواری ساخت.469

بنابراین با توجه به تعصب وی در مذهب، علت همکاری او با نظام سلطنتی قاجار در عصر فتحعلی شاه کاملاً عیان می شود. او به همکاری مصلحت اندیشانه با سلطنت به منظور حفظ اسلام و سرزمین اسلامی از خطر اجانب و کفار خارجی، اعتقاد داشته و اطاعت از سلطان مأذون به اذن مجتهد را به منظور حفظ بیضه اسلام جایز شمرده است.470

از جمله مصادیقی که می توان با اشاره به آنها به علت همکاری وی با نظام سلطنت پی برد، خطری بود که از جانب اخباریان، اسلام را تهدید می کرد. در حالی که فتحعلی شاه در خصومت با صوفیه، آشکارا با علما همداستان بود اما نقش او در مناظره میان اخباریان و اصولیان تا حدی دو پهلو بود، لذا علمای اصولی به او بدگمان بوده و معتقد بودند که او خود را در اختیار اخباریان گذاشته است و اگر بدگمانی آنان به حق بود، می بایست موقعیت مطلوب علما به سرعت به خطر افتد. یک طرف اصلی این مشاجره، شیخ جعفر نجفی و طرف دیگر، میرزا محمد اخباری بود و پای شاه نیز به میان کشیده شد. شیخ جعفر، میرزا محمد اخباری را متهم کرد که در حواشی کتابی که برای شاه نوشته با امضای مستعار، تفسیری به کار برده است تا از حرمت علما نزد شاه بکاهد.

شدت هتاکی میرزا محمد ضمن مناظره ها، علمای عتبات را علیه او بر انگیخت و همین امر این امکان را به شیخ داد تا او را مشرک قلمداد کند. در این خصوص، شیخ رساله ای شیوا به نام کشف الغطاء عن معایب میرزا محمد اخباری را نگاشت و در آن کارهای ناپسند نامبرده را مدلل ساخته و بر اعتقادات کفرآمیز وی خرده گرفت.471

مصداق دیگر این امر را می توان در جریان جنگ های ایران و روس مشاهده کرد. قتل عام مسلمانان گنجه موجب شد تا دولت که از کمک های فرانسه و انگلیس ناامید شده بود، دست به دامان علما شود. میرزا بزرگ فراهانی، حاج ملا باقر سلماسی و صدرالدین تبریزی را به عتبات فرستاد تا موضوع حملات روس به گرجستان و داغستان را به اطلاع شیخ جعفر نجفی و سید محمد اصفهانی برسانند. وقتی روحانیون عتبات از مراتب مطلع شدند، فرستادگانی به قم، گلستان، یزد، اصفهان، شیراز و شهرهای دیگر فرستادند و حکم جهاد دادند.472

به این ترتیب می بینیم زمانی که کیان اسلام و جان مسلمانان در خطر افتاده بود، علما ناچار، از نظام سلطنت وقت حمایت می کردند. شیخ جعفر کاشف الغطاء نیز از این امر مستثنا نبود تا جایی که به فتحعلی شاه قاجار اذن داد که فرماندهی نیروها را به عهده گرفته و مخارج جنگ را نیز هر مقدار که لازم باشد از اموال شخصی مردم اخذ و تهیه کند.473

به منظور روشن شدن این موضوع، خلاصه ترجمه آن را از کتاب کشف الغطاء می آوریم:

در صورتی که امام معصوم غایب باشد و یا حتی اگر ظاهر باشد اما دسترسی به او و گرفتن اذن جهاد، امکان پذیر نباشد، بر مجتهدان واجب است که به جهاد دفاعی قیام کنند و مجتهد افضل بر دیگران مقدم است که باید یا خودش یا شخصی به اذن او فرماندهی و رهبری جنگ را به عهده بگیرد. اکنون نیز که روس های پست و غیر آنان به خاک مسلمین تجاوز کرده اند بر همه اشخاص اهل تدبیر و سیاست و...واجب است که بجنگند و چون اذن گرفتن از مجتهد برای اهل تدبیر و سیاست نیز موافق احتیاط است و به رضایت خدا نزدیک تر، لهذا من چون مجتهد هستم و قابلیت و نیابت از سادات زمان (ائمه معصومین علیهم السلام ) را دارم به سلطان بن سلطان، خاقان بن خاقان، فتحعلی شاه اذن دادم که آنچه برای هزینه جنگ لازم است از همه وجوه شرعیه وخراج و در آمد، تهیه کند.474

نتیجه

تداوم سنت تفکر سیاسی شیعه در غاصب انگاشتن و عدم مشروعیت ذاتی حکومت ها در زمان غیبت امام معصوم علیه السلام، و اصل همکاری مصلحت اندیشانه با سلطنت به منظور حفظ اسلام و سرزمین اسلامی از خطر اجانب و کفار خارجی را می توان در افکار سیاسی شیخ جعفر کاشف الغطاء یافت. وی در رساله کشف الغطاء عن خفیات مبهمات شریعة الغراء در حالی که بر عدم مشروعیت ذاتی سلطنت و لزوم اطاعت مردم از مجتهدان در زمان غیبت تأکید کرده است، از سوی دیگر در همان رساله، مشروعیت عَرَضی سلطنت و وجوب اطاعت از سلطان مأذون به اذن مجتهد را نیز به رسمیت می شناسد.

شیخ جعفر کاشف الغطاء هیچ گاه حکومت فتحعلی شاه را حکومت اصیل اسلامی نمی دانسته و اجازه نمی داد شاه بدون هیچ گونه تأیید و اجازه علما خود را مشروع بخواند. وی وجوب پیروی از پادشاهی را که از حقوق مسلمانان و اسلام دفاع می کند، از وظایف عَرَضی می داند تا خواسته ای ویژه از آن حاصل شود. بنابراین کاملاً آشکار است که به رغم اعتقادش به ولایت فقیه و دخالت فقها در امور سیاسی، نظامی و امور دیگری که به مسلمانان مربوط می شود، برای حفظ بیضه اسلام، بر خلاف عقیده اش عمل می کند و نهایت تلاش و سعی خود را در جهت حفظ سرزمین اسلامی و جان مسلمانان به کار می گیرد.

منابع

ـ آبادیان، حسین، روایت ایرانی جنگ های ایران و روس، تهران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، 1380.

ـ آبادیان، حسین، مبانی نظری حکومت مشروطه و مشروعه، تهران، نی، 1374.

ـ آجدانی، لطف الله، علما و انقلاب مشروطیت، تهران، نشر اختران، 1383.

ـ الگار، حامد، دین و دولت در ایران، ترجمة ابوالقاسم سری، تهران، توس، 1369.

ـ بهشتی سرشت، محسن، نقش علما در سیاست، تهران، پژوهشکده انقلاب اسلامی، 1380.

ـ پیشه فرد، مصطفی جعفر، چالش های فکری نظریه ولایت فقیه، قم، بوستان، 1381.

ـ حائری، عبدالهادی، نخستین رویارویی های اندیشه گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، تهران، امیرکبیر، 1367.

ـ حبیب آبادی، میرزا محمدعلی، مکارم آلاثار در احوال رجال دو قرن 14 و 13، اصفهان، انجمن کتابخانه های اصفهان، 1351.

ـ حسینیان، روح الله، چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382.

ـ خوانساری، میرسیدمحمد، روضات الجنات فی احوال العلما و سادات، ترجمه شیخ محمد باقر ساعدی خراسانی، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، 1397 ق.

ـ خورموجی، محمدجعفر، حقایق الاخبار ناصری، به کوشش سیدحسین جم، تهران، نی، 1363.

ـ عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی اندیشه سیاسی اسلام، تهران، مؤسسه فرهنگی اندیشه، بی تا.

ـ فیرحی، داوود، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، تهران، نی، 1381.

ـ قمی، حاج شیخ عباس، فوائد الرضویه (زندگانی علمای شیعه)، تهران، مرکزی، بی تا.

ـ کدیور، محسن، نظریه های دولت در فقه شیعه، تهران، نی، 1367.

ـ کاشف الغطاء، شیخ جعفر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء، اصفهان، طبع حجری، بی تا.

ـ لمبتون، آن، دولت و حکومت در اسلام، ترجمة سیدعباس صالحی و محمدمهدی فقیهی، تهران، عروج، 1380.

ـ مدرس تبریزی، علامه محمدعلی، ریحانه الادب، تهران، کتابفروشی خیام، 1369.

ـ مظفر، محمدحسین، تاریخ شیعه، ترجمة محمدباقر حجتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1368.

ـ منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمة محمود صلواتی، تهران، کیهان، 1376.

* دانشیار گروه تاریخ دانشگاه بین المللی امام خمینی قدس سره قزوین

** کارشناس ارشد تاریخ انقلاب اسلامی از دانشگاه بین المللی امام خمینی قدس سره قزوین.

دریافت: 1/7/88 ـ پذیرش: 14/10/88 email: monazah_zahra@yahoo.com

449. میرزا محمد علی حبیب آبادی، مکارم آلاثار در احوال رجال دو قرن 14و13، ج 3، ص 854.

450. علامه محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الأدب، مجلد 5 و 6، ص 24.

451. همان ص24، شیخ عباس قمی، فوائد الرضویه (زندگانی علمای شیعه )، ج1، ص 71 ـ 75.

452. علامه محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الأدب، ج 5 و 6، ص 24.

453. همان، ص24.

454. محسن بهشتی سرشت، نقش علما در سیاست، تهران، پژوهشکده انقلاب اسلامی، ص 56.

455. علامه محمد علی مدرس تبریزی، ریحانة الأدب، ج 5 و 6، ص 25.

456. حامد الگار، دین و دولت در ایران، ترجمة ابوالقاسم سری، ص 87.

457. عبدالهادی حائری، نخستین رویارویی های اندیشه گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، ص 356.

458. محمدحسین مظفر، تاریخ شیعه، ترجمة محمدباقر حجتی، ص310 ـ 312.

459. محمدجعفر خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، به کوشش سیدحسین جم، ص 13 ـ 14 / محسن بهشتی سرشت، نقش علما در سیاست، ص56ـ57.

460. مصطفی جعفر پیشه فرد، چالش های فکری نظریه ولایت فقیه، ص 57.

461. محسن کدیور، نظریه های دولت در فقه شیعه، ص 17.

462. شیخ جعفر کاشف الغطاء، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء، طبع حجری، ص 37.

463. همان، ص 39.

464. داوود فیرحی، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، ص 313.

465 حسینعلی منتظری، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمة محمود صلواتی، ص 47.

466. همان.

467. همان.

468. آن لمبتون، دولت و حکومت در اسلام، ترجمة سیدعباس صالحی و محمدمهدی فقیهی، ص 446.

469. حسین آبادیان، مبانی نظری حکومت مشروطه و مشروعه، ص 136.

470. لطف الله آجدانی، علما و انقلاب مشروطیت، ص 25.

471. حامد الگار، دین و دولت در ایران، ترجمة ابوالقاسم سری، ص 115-116 / میرسیدمحمد خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلما و سادات، ج 2، ترجمة شیخ محمدباقر ساعدی خراسانی، ص 468.

472. حسین آبادیان، روایت ایرانی جنگ های ایران و روس، ص 97ـ98.

473. روح الله حسینیان، چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه، ص 208 ـ 211.

474. حسینعلی منتظری، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمة محمود صلواتی، ص 48.