بیت‌الحکمه مأمون و عوامل شکل‌گیری و افول آن با محوریت نقش جریان اعتزال
نوع مقاله:
پژوهشی
نویسندگان:
غلامرضا رضایی / دانشجوی دکتری گروه تاریخ اسلام، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهر ری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران / rezaei.s.m.2020@gmail.com
✍️ مهدی گلجان
/ استادیار گروه تاریخ، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهر ری، دانشگاه آزاد اسلامی تهران، ایران / m.goljan12@gmail.com
/ استادیار گروه تاریخ، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهر ری، دانشگاه آزاد اسلامی تهران، ایران / m.goljan12@gmail.comچکیده:
«بیت الحکمه» مأمون کتابخانه ای سلطنتی بود که در عصر اول عباسی همزمان با خلافت هارون عباسی (170ـ193ق) و وزارت خاندان برامکه در سال ۱۸۷ق/۸۰۳م تأسیس شد و در دوران خلافت مأمون تا متوکل (198ـ232ق) به اوج شکوفایی رسید و از عصر متوکل (232ـ247ق) رو به افول نهاد. جریان اعتزال در شکل گیری، رونق و افول بیت الحکمه مأمون نقش بسزایی داشت. این پژوهش با هدف ارائه تصویری از نقش جریان اعتزال در شکل گیری بیت الحکمه ازیک سو و فروکاهش رونق آن ازدیگرسو، به عوامل مؤثر در شکل گیری و فروپاشی آن به شیوه‌ی توصیفی ـ تحلیلی با تمرکز بر نقش اندیشه و جریان اعتزال می پردازد. براساس یافته های تحقیق، مقابله با نفوذ علمی و معنوی اهل بیت، با به جریان انداختن حرکت های جدید علمی و گرایش شدید مأمون و خلفای پس از وی تا متوکل به اندیشه اعتزال از جمله عوامل شکل گیری بیت الحکمه بود. کاهش رونق نهضت ترجمه، خروج دانشمندان از بغداد، تلاش گسترده مأمون در دفاع از اندیشه های اعتزالی، سخت گیری های فراوان نسبت به مخالفان اعتزال، سیاست های ضداعتزالی متوکل، اطرافیان او و خلفای پس از وی، ترویج حدیث گرایی به جای خردگرایی ـ که شالوده جریان اعتزال بود ـ و عدم تسامح و تساهل خلفای پس از مأمون با اندیشمندان و علمای مذاهب گوناگون و به ویژه معتزله به لحاظ اعتقادی موجب افول بیت الحکمه مأمون شد. البته شکل گیری قدرت های نیمه متمرکز و گاه کاملاً مستقل در شرق و غرب خلافت عباسیان و تقابل آنان با دستگاه خلافت را نیز به عنوان عامل سیاسی نمی توان نادیده گرفت.
Article data in English (انگلیسی)
Title:
Ma'mun's 'Bayt al-Hikmah' and the Causes of its Establishment and Decline with Emphasis on the Role of E’tezal Movement
Abstract:
Ma'mun's 'Bayt al-Hikmah' (the House of Wisdom) was a royal library established in the first ʽAbbāsid era concurrent with the Caliphate of Harun al-Rashid Abbasi (170-193 AH) and the Ministry of the Barmecide Dynasty in 187 AH / 803 AD. 'Bayt al-Hikmah' reached its peak from the caliphate of Ma'mun to Mutawakkil (232-198 AH), but it declined from the era of Mutawakkil onwards (247-232 AH). The E’tezal Movement played an important role in the formation, prosperity and decline of Ma'mun’s 'Bayt al-Hikmah'. This study aims to show the role that the E’tezal Movement played in the establishment of 'Bayt al-Hikmah' on the one hand and its decline of its prosperity on the other hand. Using the descriptive-analytical method and emphasizing on the role of E’tezal Movement, the paper deals with the factors that were effective in its formation and decline of E’tezal Movement. According to the research findings, countering the scientific and spiritual influence of the Ahl al-Bayt through launching new scientific movements and the strong tendency of Ma'mun and the caliphs after him (until Mutawakkil) to the idea of E’tezal were among the factors contributing to the formation of the House of Wisdom. The decline of the translation movement, the departure of scholars from Baghdad, Ma'mun's extensive efforts for defending Mu'tazilites’ ideas, strictness towards E’tzal's opponents, the anti-E’tezal policies of Mutawakel, his agents and the caliphs after him, the promotion of traditionalism rather than rationalism (which was the basis of E’tezal movement), and uncompromised and intolerant attitude of the caliphs after Ma'mun towards the thinkers and scholars believing in various religions, especially the Mu'tazilites, caused the decline of Ma'mun’s House of Wisdom. Of course, the formation of semi-centralized and sometimes completely independent powers in the east and west of the Abbasid caliphate and their confrontation with the caliphate system are among the political factors to be taken into account.
Keywords:
References:
References:
- ابن‌جوزي، يوسف، تذکرة الخواص، قم، منشورات الرضي، 1418ق.
- ابن‌خلدون، عبدالرحمن، مقدمه، بيروت، دارالفکر، بي‌تا.
- ابن‌خلکان، شمس‌الدين، وفيات الاعيان و انباء ابناء الزمان، تحقيق احسان عباس، لبنان، دار الثقافه، بي‌تا.
- ابن‌شهرآشوب، محمدبن علي، مناقب آل ابي‌طالب، قم، علامه، 1379.
- ابن‌عدي، عبدالله، الکامل في ضعفاء الرجال، بيروت، دارالفکر، بي‌تا.
- ابن‌نديم، ابوالفرج، الفهرست، تحقيق محمدرضا تجدد، چ سوم، تهران، اميرکبير، 1366.
- ابوزهره، محمد، تاريخ مذاهب اسلامي، ترجمة عليرضا ايماني، تهران، مرکز مطالعات و تحقيقات اديان و مذاهب، 1384.
- امين، احمد، ضحي الاسلام، مصر، المکتبة الاسرة القاهره، 2003م.
- اندلسي، صاعد، التعريف بطبقات الامم، تحقيق غلامرضا جمشيدنژاد، تهران، بي‌نا، 1376.
- اوليري، دليسي، انتقال علوم يوناني به عالم اسلام، ترجمة احمد آرام، تهران، مرکز نشر دانشگاهي، 1374.
- برنجکار، رضا، آشنايي با فرق و مذاهب، قم، مؤسسة فرهنگي طه، 1378.
- بروکلمان، کارل، تاريخ الادب العربي، مصر، المنظمة العربية و الثقافة و العلوم، بي‌تا.
- بغدادي، عبدالقاهر، الفرق بين الفرق، تحقيق ابراهيم رمضان، بيروت، دار الفتوي، 1415ق.
- جاحظ، عمروبن بحر، رسائل کلاميه، بيروت، مکتبة الهلال، 2002م.
- جان احمدي، فاطمه، «نهضت ترجمه، نتايج و پيامدهاي آن»، 1379، تاريخ اسلام، ش 4، ص 86ـ142.
- جعفريان، رسول، حيات فکري و سياسي امامان شيعه، قم، انصاريان، 1376.
- جمشيديان، سجاد و حسين مفتخري، «چگونگي مواجهه متوکل عباسي با نحله‌هاي کلامي»، 1396، پژوهشنامه تاريخ اسلام، سال هفتم، ش 28، ص 5ـ26.
- حيدر، اسد، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، اصفهان، مکتبة الامام اميرالمؤمنين، بي‌تا.
- خطيب بغدادي، ابوبکر، تاريخ بغداد، تحقيق مصطفي عبدالقادر، بيروت، دارالکتب العلميه، 1417ق.
- الديوه‌جي، سعيد، «بيت‌الحکمه»، ترجمة رضا دادگر، 1387، ميثاق امين، ش 8، ص 211ـ266.
- ذهبي، شمس‌الدين، تذکرة الحفاظ، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1374ق.
- رباني گلپايگاني، علي، فرق و مذاهب کلامي، قم، مرکز جهاني علوم اسلامي، 1377.
- رفاعي، احمد‌فريد، عصر المأمؤن، قاهره، دارالكتب المصريه، 1346ق.
- زرکلي، خيرالدين، الاعلام، چ پنجم، بيروت، دار العلم للملايين، 1980م.
- زرين‌کوب، عبدالحسين، تاريخ ايران بعد از اسلام، چ دهم، تهران، اميرکبير، 1383.
- ـــــ ، کارنامه اسلام، چ بيستم، تهران، اميرکبير، 1392.
- زيدان، جرجي، تاريخ تمدن اسلام، ترجمة علي جواهرکلام، تهران، اميرکبير، 1392.
- سيوطي، عبدالرحمن، تاريخ الخلفاء، تحقيق محيي‌الدين عبدالحميد، قاهره، مطبعة السعاده، 1959م.
- شهرستاني، محمدبن عبدالکريم، الملل و النحل، تحقيق محمد سيد کيلائي، بيروت، دار المعرفه، بي‌تا.
- شيخ‌الاسلامي، سيداسعد، سيري اجمالي در انديشه‌هاي کلامي معتزله و اشاعره، تهران، سمت، 1387.
- صدوق، محمدبن علي، خصال، تحقيق و تصحيح علي‌اکبر غفاري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1362.
- ـــــ ، عيون اخبار الرضا، تهران، اعلمي، 1404ق.
- صفا، ذبيح‌الله، تاريخ علوم عقلي در تمدن اسلامي، تهران، اميرکبير، 1356.
- صفدي، صلاح‌الدين، الوافي بالوفيات، بيروت، دار احياء التراث، 1420ق.
- ضيف، شوقي، العصر العباسي الاول، قاهره، دارالمعارف، بي‌تا.
- عش، يوسف، تاريخ عصر الخلافة العباسية، به کوشش محمد ابوالفرج عش، بيروت: بي‌نا، ۱۴۰۲ق.
- فارابي، ابونصر، الجمع بين رايي الحکمين، تهران، الزهرا، 1364.
- فاني، کامران، «بيت‌الحکمه و دارالترجمه»، 1381، نامه فرهنگ، ش 44، ص 18ـ24.
- قاضي عبدالجبار، ابوالحسن، المحيط بالتکليف، به کوشش عمر عزمي، قاهره، بي‌نا، 1965م.
- ـــــ ، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، تونس، دارالتونسيه للنشر، 1974م.
- قره‌داغي، معصومه و غلامرضا دوست‌زاده، «نقش خلفاي عباسي در انتقال پزشکان خاندان بختيشوع به بغداد»، اخلاق و تاريخ پزشکي، 1397، دوره يازدهم، ص 206ـ219.
- کريستين سن، آرتور، ايران در زمان ساسانيان، ترجمة رشيد ياسمي، تهران، نگارستان کتاب، 1383.
- کريمي زنجاني، محمد، دارالعلم‌‌‌هاي شيعي و نوزايي فرهنگي در جهان اسلام، تهران، اطلاعات، 1385.
- کسايي، نورالله، مدارس نظاميه و تأثيرات علمي و اجتماعي آن، تهران، اميرکبير، 1363.
- کليني، محمدبن يعقوب، کافي، قم، دار الحديث، بي‌تا.
- گوتاس، ديميتري، تفكر يوناني، فرهنگ عربي، ترجمة محمدسعيد حنايي كاشاني، تهران، مركز نشر دانشگاهي، 1381.
- محمدي، محمد، فرهنگ ايراني پيش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامي و آثار عربي، تهران، دانشگاه تهران، 1356.
- مزي، يوسف‌بن عبدالله، تهذيب الکمال، تحقيق بشار عواد، چ چهارم، بيروت، مؤسسة الرساله، 1413ق.
- مسعودي، علي‌بن حسين، اخبار الزمان و من ابادة الحدثان و عجائب البلدان و الغامر بالماء و العمران، بيروت، دار الاندلس، 1416ق.
- ـــــ ، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقيق اسعد داغر، قم، دارالهجره، 1374.
- مفيد، محمدبن محمدبن نعمان، الارشاد في معرفة حجج الله من العباد، قم، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، 1416ق.
- ـــــ ، اوائل المقالات، بيروت، دارالمفيد للطباعه و النشر، 1414ق.
- مؤمني، صمد، «مقايسه رويکردهاي ابن‌مقفع و جاحظ بصري در معرفي فرهنگ و تمدن ساساني به خلافت عباسي»، مطالعات ادبيات تطبيقي، 1398، سال سيزدهم، ش 50، ص 261ـ287.
- ميه لي، آلدو، علوم اسلامي و نقش آن در تحول علمي جهان، ترجمة محمدشجاع رضوي و اسدالله علوي، چ دوم، مشهد، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي، 1379.
- نجيب بوطالب، محمد، مبارزات اجتماعي در دولت عباسي، ترجمة عبدلله ناصري طاهري، تهران، علم، 1389.
- واقدي، محمدبن عمر، فتوح الشام، بيروت، دار الجيل، بي‌تا.
- ولايتي، علي‌اکبر، فرهنگ و تمدن اسلام و ايران، تهران، اميرکبير، 1389.
- ولوي، علي‌محمد، تاريخ علم کلام و مذاهب اسلامي، تهران، بعثت، 1367.
- ياقوت حموي، معجم البلدان، به اهتمام فريد عبدالعزيز الجندي، بيروت، دارالکتب العلميه، 1990م.
- Sourdel, D., "The Abbasid Caliphate", The Cambridge History of Islam, 1970, v. I(A).
شیوه ارجاع به این مقاله:
RIS
Mendeley
BibTeX
APA
MLA
HARVARD
VANCOUVER
رضایی، غلامرضا، گلجان، مهدی.(1400) بیت‌الحکمه مأمون و عوامل شکل‌گیری و افول آن با محوریت نقش جریان اعتزال. ، 18(1)، 5-22
غلامرضا رضایی؛ مهدی گلجان."بیت‌الحکمه مأمون و عوامل شکل‌گیری و افول آن با محوریت نقش جریان اعتزال". ، 18، 1، 1400، 5-22
رضایی، غلامرضا، گلجان، مهدی.(1400) 'بیت‌الحکمه مأمون و عوامل شکل‌گیری و افول آن با محوریت نقش جریان اعتزال'، ، 18(1), pp. 5-22
