سال نوزدهم، شماره دوم، پياپي 53، پاييز و زمستان 1401، ص 53 ـ 72
* ابراهيم رضايي كليري
/ دانش‌پژوه سطح 4 شيعه‌شناسي مرکز تخصصي شيعه‌شناسي حضرت آيت‌الله‌العظمي مکارم شيرازي و پژوهشگر مؤسسة آموزش عالي ائمه اطهار (ع) e.r181359@gmail.com
سيدمحمد سلطاني/ دكتراي تاريخ اسلام دانشگاه باقرالعلوم(ع) و پژوهشگر مؤسسة آموزش عالي ائمه اطهار (ع) s.mohammad.soltani@gmail.com
دريافت: 10/07/1401 ـ پذيرش: 11/11/1401
چکيده
پس از رحلت رسول خدا(ص) نخستين الگوي انتخاب خليفه بدون تکيه بر نصّ الهي پديدار شد. دست‌اندرکاران اين حوادث با مشکلات و مخالفت‌هاي فراواني روبه‌رو بوده و براي تثبيت آن، به قدرت اقتصادي، نظامي، سياسي و فرهنگي قريش نياز داشتند. با توجه به قرابت دو بطن بنومُحارِب و بنوحارث، بررسي ابعاد تأثيرگذاري آنان در اين حوادث، نيازمند پژوهش جداگانه‌اي است. نوشتار پيش‌رو با تکيه بر منابع کهن تاريخي ¬ـ حديثي شيعه و اهل‌سنت، و با بهره‌گيري از روش توصيفي ـ تحليلي به دنبال تبيين ابعاد گوناگون اين تأثيرات است. نتايج پژوهش نشان مي‌دهد که اين دو بطن به سبب شرايط زندگي در بيابان‌هاي اطراف مکه از روحيه جنگاوري و توان نظامي بالايي برخوردار بودند. جمعيت زياد، پيوندهاي نسبي متعدد با قبايل تَيم و عَدي، نزديکي عقيدتي و دوستي ديرينه برخي از آنان با عمر و ابوبکر، و فقدان روابط مستحکم با بني‌هاشم، زمينه مناسبي براي نقش‌آفريني نظامي و سياسي اين دو بطن فراهم آورد. اما وضعيت اقتصادي، علمي و فرهنگي آنان به‌گونه‌اي نبود که در ابعاد اقتصادي و فرهنگيِ مسئله جانشيني، ايفاي نقش داشته باشند. آنان عمدتاً سربازان و فرماندهان نظامي قدرتمندي بودند که غيرمستقيم در بعد اقتصادي به حاکميت خلفاي نخستين کمک مي‌کردند. اموي‌گرايي حکومت عثمان و ثبات سياسي نسبي در سال‌هاي نخستِ اين دوره، از نقش‌آفريني بنوحارث و بنومُحارِب کاست. پس از قتل عثمان، حضور سياسي آنان دوباره احيا شد، اما اين بار آنان در مقابل جريان حاکم قرار گرفتند و در ابعاد سياسي و نظامي، کمک فراواني به معاويه کردند.
کليد‌واژه‌ها: بنوحارث، بنومُحارِب، قريش، آل‌فِهْر، جانشيني پيامبر اكرم(ص).