تاریخ اسلام درآینه پژوهش، سال بیست و یکم، شماره اول، پیاپی 56، بهار و تابستان 1403، صفحات 47-66

    تأثیر اندیشه اخباریگری در افول و سقوط تمدن شیعی ـ ایرانی صفویه

    نویسندگان:
    ✍️ محمدعلی کرمانی نسب / دانشجوی دکتری تاریخ اندیشه معاصر مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی (ره) / kermaninasab@chmail.ir
    مهدی ابوطالبی / استادیار گروه تاریخ اندیشه معاصر مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی (ره) / abotaleby@iki.ac.ir
    doi 10.22034/tarikh.2024.2020564
    چکیده: 
    دوره صفویه یکی از دوره‌های تمدنی ایران است که هویت و فرهنگ کنونی ایران یادگار آن عصر تمدنی است. این تمدن باشکوه و قدرتمند توسط تعدادی از سربازان افغان که از سلاح‌های ابتدایی برخوردار بودند، از بین رفت. آیا هیچ انسان اندیشمندی می‌تواند باور کند که تمدن عظیم صفوی به آسانی و تنها با قدرت نظامی از بین رفته باشد؟ یا علل دیگری دارد که این تمدن را به یک طبل توخالی تبدیل کرده بود؟ سؤال اصلی مقاله حاضر آن است چه علتی سبب شد که دولت صفوی اقتدار خود را از دست بدهد و با کوچک‌ترین ضربه از هم بپاشد؟ فرضیه مقاله بر این است که گسترش اخباریگری و کم‌رنگ شدن علوم عقلی در حوزه علوم عصر صفویه سبب شد عقلانیت و تفکر و نیروسازی انسان متفکر از جامعه حذف شود. طبیعی است هنگامی‌که علوم عقلی تضعیف شود و غلبه علمی با علوم نقلی و رویکرد اخباری باشد، سبب می‌شود علم قابل توجهی تولید نگردد و تفکر و عقل‌گرایی در جامعه کم گردد و به‌تبع آن نگاه‌های خرافی در جامعه گسترش یابد. برای اثبات این فرضیه از طریق مراجعه به منابع دست ‌اول و گزارش‌های نویسندگان داخلی و خارجی از دوره صفویه، وضعیت مراکز علمی و روش مدیریتی دوران اوج و افول تمدن صفوی بررسی گردید. یافته‌های تحقیق نشان‌می‌دهد در دورانی که صفویه از لحاظ قدرت سیاسی، معماری، هنر، شهرسازی و غیر آن در اوج بود، نگاه حاکمیت و شخصیت‌هایی که در ساختار قدرت بودند و برنامه درسی مدارس و مراکز علمی نگاه‌های عقلانی و فلسفی بود و بعد از اینکه این نگاه‌ها و رویکردها در مراکز علمی و در بین شخصیت‌های سیاسی کم‌رنگ شد و رویکرد اخباری و نگاه‌های غیرعقلی و به‌تبع آن، خرافات گسترش یافت، صفویه رو به افول رفت و در نهایت، دولت صفوی سقوط کرد.
    Article data in English (انگلیسی)
    Title: 
    The Effect of Akhbarism on the Decline and Fall of Safavid Shia-Iranian Civilization
    Abstract: 
    The Safavid period is one of Iran's civilizational periods, and the current identity and culture of Iran is a reminder of that civilizational age. This magnificent and powerful civilization was destroyed by a few Afghan soldiers who had primitive weapons. Can any thinker believe that the great Safavid civilization was destroyed easily and only by military power? Or are there other reasons that turned this civilization into a hollow drum? The main question of the current article is what caused the Safavid government to lose its authority and disintegrate with the slightest blow? The hypothesis of the article is that the expansion of the Akhbarist school and the fading of rational sciences in the field of Safavid era science caused the rationality and thinking and strengthening of thinking man to be removed from the society. It is natural that when the rational sciences are weakened and the scientific dominance is with transferable sciences and the approach of the school of Akhbarism, it causes significant science not to be produced and thinking and rationalism in the society are reduced and as a result, superstitious views spread in the society. Proving this hypothesis by referring to first-hand sources and reports of domestic and foreign writers from the Safavid period, the state of scientific centers and the management method during the peak and decline of the Safavid civilization were investigated. The findings of the research show that during the era when the Safavid dynasty was at its peak in terms of political power, architecture, art, urban planning, etc., the view of the government and the personalities who were in the power structure and the curriculum of schools and scientific centers were rational and philosophical views, and after this, the views and approaches in scientific centers and among political figures became weak and the Akhbari approach and irrational views and as a result, superstitions spread, the Safavid dynasty started to decline and finally, the Safavid government fell.
    • استرآبادی، محمدامین، الفوائد المدنیه، قم، دارالنشر لأهل البیت، 1363.
    • بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره فی احکام العترة الطاهره، ترجمة محمدتقی ایروانی قم، اسلامی، 1405ق.
    • بخشی استاد، موسی الرضا، «تأثیر جریان‌های فکری بر آموزش فلسفه در مدارس عصر صفویه»، 1394، تاریخ فلسفه، ش 4، ص 67-84.
    • بخشی استاد، موسی الرضا، «علم حدیث و تأثیر جریان‌های فکری عصر صفویه بر آموزش آن در مدارس»، 1391، شیعه‌شناسی، ش40، ص 91-108.
    • بوسه، هریبرت، پژوهشی در تشکیلات دیوان اسلامی بر مبنای اسناد دوران آق‌قونیلو قراقونیلو صفوی، ترجمة غلامرضا ورهرام، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1367.
    • بهشتی، ابرهیم، اخباریگری (تاریخ و نقد)، قم، دارالحدیث،1390.
    • بیگدلی، عطاءالله، «بررسی انتقادی نظریه آرنولد توین بی در باب تکوین، رشد و افول تمدن ها و نقش دین در تمدن»، 1401، مطالعات میان رشته‌ای تمدنی انقلاب اسلامی، ش 4، ص 11-31.
    • تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه تا ورنیه، ترجمة ابوتراب نوری، اصفهان، سنائی، 1390.
    • ترکمان، اسکندر بیگ، تاریخ عالم‌آرای عباسی، ترجمة ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1382.
    • جزایری، سیدنعمت‌الله، الانوار النعمانیه فی معرفه النشأة الانسانیه، تبریز، بنی‌هاشم، 1382.
    • جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، تهران، حوزه و دانشگاه، 1379.
    • جعفریان، رسول، علل بر افتادن صفویان، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1372.
    • جملی کارری، جوانی فرانچسکو، سفرنامه کارری، ترجمة عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز، اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی، 1348.
    • حرعاملی، محمدبن حسن، اثبات الهداه بالنصوص والمعجزات، قم، بی‌تا، 1404ق.
    • حرعاملی، محمدبن حسن، الفوائد الطوسیه، ترجمة سید مهدی لاجوردی، قم، المطبعة العلمیه، 1403ق.
    • خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ترجمة اسدالله اسماعیلیان، قم، اسماعیلیان، 1390.
    • درخشانی، محمد، «مدارس عصر صفوی»، 1396، تاریخ نو، ش 19، ص 49-81.
    • دوانی، علی، علامه مجلسی: بزرگمرد علم و دین، تهران، امیرکبیر، 1370.
    • راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، تهران، نگاه، 1382.
    • رستم الحکماء، محمدهاشم آصف، رستم التواریخ‌، میترا مهرآبادی‌، تهران، دنیای کتاب، 1382.
    • روملو، احسن التواریخ، عبدالحسین نوایی، تهران، بابک، 1357.
    • سپنتا، عبدالحسین، تاریخچه اوقاف اصفهان، اصفهان، اداره کل اوقاف اصفهان، 1346.
    • شاردن، ژان، سفرنامه شاردن، ترجمة اقبال یغمایی، تهران، توس، 1372.
    • شاملو، ولی‌قلی‌بن داوود قلی، قصص الخاقانی، ترجمة حسن سادات ناصری، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1371.
    • شریفی، محمد، اخباریان و تفسیر و علوم قرآن، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1396.
    • صفت گل، منصور، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران، مؤسسة خدمات فرهنگی رسا، 1381.
    • علوی‌پور، انتظار و عباس عابدی، «بررسی دیدگاه‌های ابن خلدون درباره انحطاط تمدن»، 1398، پارسه، ش 31 ص 34-46.
    • فائز، قاسم، «پیدایش، سیر تطور و تداوم اخباریگری»، 1393، کتاب قیم، ش 11، ص 213-250.
    • فلور، ویلم، دیوان و قشون در عصر صفوی، ترجمة کاظم فیروزمند، تهران، آگهی، 1388.
    • قزوینی، عبدالنبی، تتمیم امل الامل، تحقیق احمد الحسینی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1407ق.
    • کمپفر، انگلبرت، سفرنامه کمپفر، ترجمة کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، 1363.
    • لارنس لاکهارت، انقراض سلسله صفویه، دولتشاهی، اسماعیل، تهران، علمی و فرهنگی، 1383.
    • مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق.
    • مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحب قرآنی، تهران، علمی، بی‌تا.
    • محقق، مهدی، علوم محضه از آغاز صفویه تأسیس دالفنون، تهران، گفت‌وگوی تمدن‌ها، 1384.
    • مرعشی صفوی، میرزا محمد خلیل، مجمع التواریخ، ترجمة عباس اقبال آشتیانی، تهران، کتابخانه طهوری و سنایی‌، 1362.
    • نوایی، عبدالحسین، اسناد و مکاتبات سیاسی ایران، از سال 1105 تا 1135 ق. همراه با یادداشت‌های تفصیلی، تهران، مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363.
    • نوایی، عبدالحسین، روابط سیاسی و اقتصادی ایران در دوره صفویه، تهران، سمت، 1377.
    • هنرفر، لطف‌الله، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، ثقفی، 1344.
    شیوه ارجاع به این مقاله: RIS Mendeley BibTeX APA MLA HARVARD VANCOUVER

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    کرمانی نسب، محمدعلی، ابوطالبی، مهدی.(1403) تأثیر اندیشه اخباریگری در افول و سقوط تمدن شیعی ـ ایرانی صفویه. دو فصلنامه تاریخ اسلام درآینه پژوهش، 21(1)، 47-66 https://doi.org/10.22034/tarikh.2024.2020564

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    محمدعلی کرمانی نسب؛ مهدی ابوطالبی."تأثیر اندیشه اخباریگری در افول و سقوط تمدن شیعی ـ ایرانی صفویه". دو فصلنامه تاریخ اسلام درآینه پژوهش، 21، 1، 1403، 47-66

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    کرمانی نسب، محمدعلی، ابوطالبی، مهدی.(1403) 'تأثیر اندیشه اخباریگری در افول و سقوط تمدن شیعی ـ ایرانی صفویه'، دو فصلنامه تاریخ اسلام درآینه پژوهش، 21(1), pp. 47-66

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    کرمانی نسب، محمدعلی، ابوطالبی، مهدی. تأثیر اندیشه اخباریگری در افول و سقوط تمدن شیعی ـ ایرانی صفویه. تاریخ اسلام درآینه پژوهش، 21, 1403؛ 21(1): 47-66