تاریخ هجوم به خانه حضرت زهرا(س)
Article data in English (انگلیسی)
، سال هفتم، شماره سوم، پاییز 1389، 5 ـ 16
Tārikh dar Āyene-ye Pazhuhesh, Vol.7, No.3, Fall 2010
نشست علمی: با حضور حجت الاسلام و المسلمین استاد محمدهادی یوسفی غروی*
چکیده
اشاره
در تاریخ 26/11/89 برابر با یازدهم ربیع الاول 1432 و هم زمان با ایام پس از رحلت رسول خدا…(ص)، به همت گروه تاریخ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، نشستی علمی با موضوع «بررسی تاریخ حمله به خانه حضرت فاطمه» با حضور استاد محترم حجت الاسلام والمسلمین محمدهادی یوسفی غروی برگزار شد. از آنجا که تاریخ نویسان درباره تاریخ این حادثه، سخن صریح و روشنی ندارند، استاد محترم با بررسی بعضی از شواهد و قراین، دیدگاه جدیدی در این باره ارائه کرد. آنچه پیش روست متن ویرایش شده این بحث است. طبیعی است مطالب ارائه شده، دیدگاه استاد محترم است که در این نشریه عرضه می شود و باب بحث و بررسی در بارة این موضوع همچنان باز است.
کلیدواژه
مقدمه
روزهای پس از رحلت رسول خدا(ص) از مهم ترین برهه های تاریخ اسلام است. می دانیم که با رحلت رسول خدا(ص) جریان سقیفه شکل گرفت که آثار و پیامدهایی داشت. از تلخ ترین آثار این رخداد، هجمه به خانه حضرت فاطمه(س) به منظور بیعت گیری برای ابوبکر بود. در این هجمه، حضرت فاطمه(س) دچار صدمات جسمی و روحی شد و فرزندش محسن را سقط کرد. از جمله پرسش های کلیدی درباره این واقعه، تاریخ رخداد آن است، زیرا با روشن شدن پاسخ این پرسش، هم می توان تاریخ شهادت محسن را به دست آورد، هم تاریخ اخذ بیعت اجباری از امام علی(ع) و هم طول مدت بیماری و بستری شدن حضرت فاطمه(س) را که به شهادت ایشان منجر شد. در این بحث، شواهدی ارائه می شود تا ببینیم آنچه گفته و مشهور شده که هجمه به خانه فاطمه(س) در روزهای آغازین پس از رحلت رسول خدا…(ص) بوده، صحیح است یا خیر؟ ابتدا نکته ای را درباره شهادت محسن بن علی(ع) یادآور می شویم.
تاریخ شهادت حضرت محسن(ع)
ایام ربیع الاول علی الظاهر و بر اساس محاسبات ـ بدون روایت خاص ـ ایام سقط یا شهادت حضرت محسن فرزند حضرت فاطمه(س) دانسته می شود. و البته این موضوع (تعیین تاریخ شهادت) از موضوعات جدیدی است که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به آن بها داده شده و روز شهادت محسن بن علی(ع) تلقی شده است، حال آنکه نه در تاریخ و نه در روایات، به تاریخ شهادت اشاره ای نشده است. ظاهراً مبنای این گونه گزارش ها، قول مشهور علمای شیعه است که از یک طرف، رحلت حضرت رسول خدا(ص)، را 28 صفر دانسته و از طرف دیگر، شهادت محسن بن علی را در پی رحلت پیامبر(ص) نقل کرده اند. از مجموع این دو گزارش، شهادت این نوزاد در ربیع الاول نتیجه گرفته می شود. بنابر این، برای بررسی دقیق زمان شهادت حضرت محسن لازم است زمان رحلت پیامبر(ص) بررسی شود.
ابتدا به خبر معتبر امام صادق(ع) درباره سقط محسن و سبب شهادتِ حضرت فاطمه(س) اشاره می کنیم. درباره چگونگی سقط محسن، خبر معتبر و مسندی از امام صادق(ع) نقل شده که حضرت، علت سقط حضرت محسن(ع) و شهادت حضرت فاطمه(س) را ضربت قنفذ با غلاف شمشیر معرفی می کند:
عن أبی بصیر، عن أبی عبدالله جعفر بن محمد(ع)، قال: ... و قبضت فی جمادی الآخره یوم الثلاثاء لثلاث خلون منه، سنه إحدى عشره من الهجره. وکان سبب وفاتها أن قنفذا مولى عمر لکزها بنعل السیف بأمره، فأسقطت محسنا و مرضت من ذلک مرضا شدیدا، ولم تدع أحدا ممن آذاها یدخل علیها؛ فاطمه(س) در روز سه شنبه، سوم جمادی الثانی سال یازدهم هجری رحلت کرد و سبب وفات او آن بود که قنفذـ غلام عمر و به فرمان اوـ فاطمه(س) را با غلاف شمشیر مضروب ساخت و موجب سقط محسن شد و پس از آن به مریضی شدیدی دچار گشت و هیچ یک از کسانی که او را آزرده بودند را اجازه نداد به ملاقاتش بیایند.1
درباره عنوان شهیده برای حضرت فاطمه(س) نیز مستند ما، حدیث نقل شده از امام کاظم(ع) در اصول کافی است که فرمودند: «ان فاطمة صدیقة شهیدة».2
تاریخ رحلت رسول خدا(ص)
تاریخ ولادت و وفات پیامبر و زمان هجرت ایشان به مدینه، از جمله مباحثی است که در اصول کافی از آنها یاد شده است. البته این تاریخ ها را کلینی در بعضی از ابواب، به نقل از دیگران و در بعضی از ابواب، طبق قول خود ذکر کرده است، از جمله اینکه بدون نقل روایتی، درباره میلاد پیامبر(ص) گفته اند: «ولد فی الثانی عشر من شهر ربیع الاول». عامه هم همین روز را میلاد پیغمبر اکرم(ص) و همچنین روز رسیدن پیغمبر اکرم به قبا دانسته اند که ظاهراً در روز رسیدن به قبا اختلافی نیست.
هیچ منبعی برای 28 صفر به عنوان روز درگذشت پیامبر(ص) ـ به رغم شهرتی که در مجالس و محافل پیدا کرده ـ جز کلام مرحوم شیخ مفید در ارشاد وجود ندارد. و این در حالی است که مرحوم شیخ مفید هم بدون استناد به هیچ منبعی 28 صفر را وفات پیغمبر اکرم(ص) دانسته است.3 البته طبق نقل هایی که قراین و مؤیدات بیشتری دارد، روز رحلت آن حضرت، دوم ربیع الاول است. حتی در اخباری که از ائمه(ع)، روایت و نقل شده، از جمله روایتی که در کتاب تاریخ اهل البیت4 آمده و سند آن به نصر بن علی جهضمی از اصحاب امام رضا(ع) می رسد،5 به دوم ربیع الاول اشاره دارد، اما چون مرحوم شیخ مفید 28 صفر را ذکر کرده، در میان شیعه مشهور شده است. در میان عامه نیز دوازدهم ربیع الاول شهرت دارد و 28 صفر روز شدت بیماری پیغمبر اکرم است و این موضوع، مدارک تاریخی دقیقی دارد.
زمان هجوم به خانه حضرت فاطمه(س)
مسئله دیگری که قابل بررسی است این است که هجوم به خانه فاطمه(س) آیا بلافاصله بعد از رحلت پیغمبراکرم(ص) ـ حال تاریخ درگذشت پیامبر(ص) 28 صفر باشد یا دوم ربیع الاول که مختار بنده است ـ بوده تا بر اساس حدس و تخمین و قیاس نیز نتیجه بگیریم که در ماه ربیع الاول شهادت محسن بن علی رخ داده است.
در مجالس و محافل به گونه ای گفته می شود که گویا این اتفاقات پس از درگذشت پیغمبر اکرم(ص) و پشت سر هم پیش آمده و گاهی هم در مراثی برخی از شعرای شیعه، مخصوصاً مرثیه هایی که به بعضی از شعرا یا علما منسوب است، مثل مرحوم شیخ صالح کواز حلی و امثال او به صورت متوالی ذکر شده است. برای نمونه در اشعار شیخ صالح کواز حلی آمده است:
الواثبین لظلم آل محمد |
ومحمد ملقى بلا تکفین |
در این شعر، همه حوادث عطف به یکدیگر شده و در ذهن چنین تداعی می کند که این حوادث پشت سر هم بوده است.
قدیم ترین متنی که در این زمینه داریم از مرحوم شیخ مفید در ارشاد است که طبق واقعیت است. شیخ مفید در ارشاد می گوید هنوز جنازه پیامبر اکرم(ص) بر زمین بود که اینها به آل محمد(ص) رحم نکرده و تعدی و تجاوز کردند و حق آل محمد را غصب کردند. البته منظور وی سقیفه و غصب خلافت است، نه اینکه شیخ مفید هم بخواهد این حوادث را عطف بر درگذشت پیغمبر اکرم(ص) کند و بگوید این حوادث بلافاصله بعد از وفات واقع شده اشت. اما شعرای شیعه نیز در اشعار خود، حوادث را به بعد از درگذشت پیامبر(ص) نسبت داده اند.
همچنین از جمله مسائلی که بعد از درگذشت پیامبر مطرح شده خطبه فدکیه حضرت صدیقه کبری(س) و نیز این مسئله است که امیرالمؤمنین(ع)، چهل شب حضرت فاطمه کبری(س) را سوار بر درازگوشی می کردند و بر درِ خانههای مهاجر و انصار می بردند. البته از نظر طول زمان در این مسئله اخیر، قدری مبالغه شده و به نظر می رسد چند شب بیشتر نبوده است.
این مسائل، سؤال هایی را در ذهن انسان پدید می آورد که اینها چگونه با یکدیگر جمع می شود؟ آیا می شود کسی که آن حوادث بر او وارد شده با آن کیفیت به مسجد بیاید؟ کدام یک از این اتفاقات مقدم بوده و کدام یک متأخر؟ به اعتقاد بنده، هجوم به خانه حضرت فاطمه(س) ـ بر خلاف آنچه مشهور شده ـ دست کم حدود پنجاه روز پس از رحلت رسول خدا…(ص) رخ داده است. اما شواهدی که بر این مدعا دلالت دارد، عبارت است از:
1. اعزام سپاه اسامه و جریان بُریده
طبق برخی شواهد هجوم به خانه حضرت فاطمه(س) بعد از برگشت سپاه اسامه صورت گرفته است. می دانیم که رسولخدا(ص) در اواخر عُمر، دستور اعزام سپاه اسامه را به شام با تأکید صادر کرد. اما مشهور آن است که قصد پیامبر(ص) از آماده سازی سپاه اسامه، دور نمودن مخالفان از مرکز حکومت اسلامی بوده است. امیرالمؤمنین(ع) در یک جا به این قصد پیامبر(ص) اشاره کرده7 و در یکی دو نقل، مضمون آن آمده است. و بر این اساس، علمای شیعه با صراحت و به طور قطعی هدف پیامبر را از تجهیز سپاه اسامه، این امر معرفی و تحلیل می کنند که قصد پیغمبر اکرم(ص) این بوده که با تجهیز جیش اسامه، کسانی را که در صدد بودند به وصیت مؤکد و مکرر پیغمبر اکرم…(ص) از اوایل بعثت تا روز رحلتشان در مورد جانشینی و وصایت و خلافت امیرالمؤمنین(ع)، عمل نکنند، ضمن سپاه اسامه از مدینه خارج کند و مسئله جانشینی امیرالمؤمنین(ع) تثبیت و مستقر شود به گونه ای که بعد از برگشت آنها امر خلافت امیرالمؤمنین(ع) تمام شده باشد. ولی همه می دانیم که این خواسته پیغمبر(ص) به مرحله عمل نرسید و انجام نشد. به عنوان مثال به سخن شیخ مفید در این باره توجه کنید:
سپس اسامه را به فرماندهی انتخاب کرد و پرچم را به نام او بست و به او دستور داد که به سوی سرزمین روم، همان جایی که پدرش به شهادت رسید حرکت کنند، نظر حضرت این بود که مهاجران و انصار اولیه را از مدینه بیرون بفرستد تا در هنگام وفاتش کسی از اینها در مدینه نمانده باشد که در ریاست بر مردم طمع کند و به منازعه با جانشین و وصی او بپردازد و بخواهد حق او را پایمال گرداند، برای همین اسامه را به فرماندهی افرادی که ذکر کردیم منصوب کرد و تلاش نمود که هرچه سریع تر آنان از مدینه بیرون روند.8
حالا اینجا شاهد، یک نکته خاص است و آن اینکه شخصی است به نام بُرَیده بن حُصَیب اسلمی از بنی اسلم،9 از کسانی است که به مدینه آمده و بعد از مسلمان شدن، در مدینه مانده، به یک اعتبار ممکن است وی را از مهاجران دانست هر چند نمی توان به صورت مهاجر اصطلاحی دانست، چون از مکه هجرت نکرده است، بلکه از قبیله خود در اطراف مدینه هجرت کرده و ساکن مدینه شده است.
حضور و نقش بریده در سپاه اسامه می تواند به روشن شدن تاریخ هجوم به خانه حضرت فاطمه کمک کند. مقدمتاً یادآوری می کنم که بی تردید، پرچمی را که پیغمبراکرم(ص) برای اسامه بن زید منعقد کردند به این شخص دادند. در آن زمان، رسم بر این بود که پرچم را گره می بستند تا به مقصد برسند، چون ضرورتی نداشت که پرچم در راه باز باشد، باد و باران و آفتاب بخورد. بنابراین پرچم را در ابتدای حرکت بسته و در مقصد، باز می کردند و از آن به «عقد اللواء» یا «عقد الرایه» تعبیر می کردند. نوشته اند: «عقد اللواء بیده». این پرچم را حضرت در همان حال نقاهت و بستری بودن، بست و به دست بریده دادند تا پرچمدار اسامه باشد.
توجه داشته باشیم که اسامه بن زید همان کسی است که از شهادت پدرش زید بن حارثه درجنگ «مؤته» مدت زمان زیادی نگذشته بود و در واقع، گزینش جوان حدود نوزده ساله توسط پیغمبر اکرم(ص) برای جنگ تمام عیار نبوده، بلکه برای ابراز وجود و عدم چشم پوشی مسلمانان در مقابل عوامل رومیان بود تا غسانیان فکر نکنند مسلمانان به سبب شکست در جنگ مؤته کوتاه آمده اند. به هر حال، مأموریت اسامه برای انتقام گیری از کشته شدن نامه رسان پیامبر و تعدادی از مسلمانان به دست غسانیان بود.
مسافت مدینه تا مؤته و تاریخ حرکت اسامه
اما مسیر مدینه تا مؤته؛ جایی که در حال حاضر قبر جعفر طیار در اردن در آن قرار دارد، چه قدر بوده است؟ بدون خلاف، مسیر را بیست روز گفته اند. این نص و تصریح محمد بن عمر واقدی10 (م204یا206ق) در مغازی است.11 اسامه تا زمانی که پیامبر در قید حیات بودند، به علت کارشکنی گروهی از بزرگان، به بهانه جوانی او، به مؤته نرفت، ولی بعد از درگذشت پیامبر…(ص) و بیعت گیری از مردم برای ابوبکر به دستور ابوبکر به سمت مؤته حرکت کرد، چون ابوبکر می گفت حال که خلیفه پیامبر است، باید آخرین چیزی را که پیغمبر اکرم(ص) اظهار اهتمام شدید به آن می کرد، انجام دهد. حتی گفته شده در مقابل مخالفت عمر در مقام مشاور و عقل منفصلش، ابوبکر اصرار بر حرکت و انتشار این موضوع داشت که باید حرکت به سمت مؤته منتشر شود. البته اصرار ابوبکر برای این بود که پیامبر(ص) در آخرین روزهای حیاتش تأکید بر این داشتند که «جهزوا جیش اسامه». و در یک نقل فقط یک بار آمده است که فرمود: «لعن الله من تخلّف عن جیش اسامه». از این رو، ابوبکر جیش اسامه را به منظور جامه عمل پوشاندن به وصیت پیامبر(ص) به راه انداخت و اصرار داشت که چنین منتشر شود که به عنوان جانشین پیامبر(ص)، وصایای پیامبر را اجرا می کند.
متأسفانه تاریخ دقیق حرکت این جیش از مدینه مشخص نشده، اما اجمالاً گفته شده است که در همان روزهای اول بعد از تمام شدن بیعت خاصه در سقیفه بنی ساعده، و بیعت عامه در مسجد، اولین کاری که ابوبکر پیگیری کرد، آماده سازی مجدد جیش اسامه بود که با همان کیفیتِ زمانِ پیغمبر اکرم(ص) به فرماندهی اسامه و پرچم داری بریده بن حصیب اسلمی به سمت مؤته حرکت کردند. ظاهراً اگر بیست روز طول کشید تا رفتند، یک روزی هم طبق مأموریت درگیری داشتند و 15روز هم طول کشید تا برگشتند، بنابر این، حداقل زمان رفت و برگشت 35 روز طول کشیده است. ضمن اینکه بنابر نقل طبری12 رفت و آمد اسامه به این مأموریت 40 و به نقلی 70 روز طول کشیده است. به هر حال اگر35 روز واقدی یا 40 روز طبری را بپذیریم می توان با احتساب گذشتن چند روز از رحلت رسول خدا(ص) و سپس اعزام سپاه اسامه، و نیز چند روز پس از بازگشت اسامه و رفتن بریده به قبیله اش و آمدن آنان به مدینه، مدعی شد که حمله به خانه حضرت فاطمه(س) پس از حدود 50 روز از رحلت رسول خدا(ص) بوده است. اما بر اساس نقل طبری، می توان گفت حدود 75 روز پس از رحلت رسول خدا(ص) بوده، بر این اساس، روایات دالّ بر شهادت فاطمه(س) 75 روز پس از رحلت پیامبر(ص) باید حمل بر حوادث حمله به بیت در این تاریخ شود.
نقش قبیله بنی اسلم در اتفاقات بعد از رحلت پیامبر(ص)
حالا ممکن است سؤال شود که این مسائل با حمله به منزل امیرالمؤمنین(ع) و حضرت زهرا‡ چه ارتباطی دارد؟ در جواب باید گفت در تاریخ آمده است که بریده بن حصیب بعد از برگشت از مؤته، پرچمی را که پیغمبر بسته و به دست او داده بود، برد و در میان قبیله خودش بنی اسلم زد.
حالا باید برگردیم سر این مطلب که بنی اسلم تصادفاً بدون اینکه خبری از درگذشت پیغمبر اکرم(ص) داشته باشند، روز رحلت ایشان به مدینه رسیده و قصد داشتند آذوقه خود را از بازار مدینه بخرند و به منطقه خودشان برگردند. عمر موقعیت را غنیمت شمرد و بنی اسلم را تطمیع کرد که شما چه می خواهید؟ اگر آرد و خرما می خواهید ما این دو را برای شما تضمین می کنیم، شما فقط بیایید به جای اینکه در ایام درگذشت پیغمبر در بازار در پی کسی باشید که آرد و خرمای شما را تأمین کند، بیایید کار ما را انجام دهید و همراه ما، در کوچه و بازار همراه ابوبکر راه برویم، هر کسی را که دیدید، برای بیعت با ابوبکر بگیرید و در صورت مخالفت، او را بکشید تا بیعت عامه محقق شود.
قدیم ترین منبعی که این خبر را به این صورت نقل کرده، ابواسحاق، ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی شیعی اصفهانی13 است. وی به غیر از کتاب الغارت که شامل شبیخون های نظامیان معاویه در قلمرو حکومت امیرمؤمنان(ع) است، کتاب دیگری به نام کتاب المعرفه دارد که در آن به حوادث سقیفه و خلافت اولیه پرداخته، و بر خلاف الغارات، اصل و اساس این کتاب برای ذکر خلفای اولیه است.14 متأسفانه این کتاب به صورت مستقل به دست ما نرسیده، ولی قسمت هایی از آن در لابه لای برخی از منابع نقل شده است، از جمله مرحوم سید مرتضی در کتاب الشافی قضیه بریده و بنی اسلم را از آن نقل کرده و در تلخیص الشافی که توسط شیخ طوسی صورت گرفته، موجود است. در آنجا این مطلب آمده است که عمر اعراب بنی اسلم را در مدینه به کار گرفت و اینها مؤید بیعت عامه ابوبکر شدند: «و کانوا یخبطون الرجل خبطاً و یجیئون به حتی یمسح بیده ید ابی بکر».
بریده که پیامبر(ص) پرچم اسامه را به دست ایشان داد و ابوبکر بعد از درگذشت پیامبر نیز این پرچم را به دست او سپرد، به سبب اشتباهی که قبلاً در قضیه خالد بن ولید در یمن علیه امیرالمؤمنین(ع) مرتکب شده، و از حضرت نزد پیامبر(ص) بدگویی کرده و با خشم و توبیخ پیامبر(ص) مواجه شده بود، از آن به بعد خود را در صف حامیان امیرالمؤمنین(ع) قرار داد، از اینرو وقتی مشاهده کرد قومش مورد سوءاستفاده علیه امیرالمؤمنین(ع) قرار گرفته اند، ظاهراً برای نشان دادن اعتراض خود و پاک کردن عیب و عار اقدامات قومش دست به اقدام عملی زد و بعد از برگشت از مؤته پرچم را برد و در میان بنیاسلم زد و به تعبیری در واقع، تظاهراتی بر پا کرد. دو گونه شعار از آنها نقل شده است: یکی، اینکه بریده گفت: «لا أبایع حتی یبایع علی بن ابی طالب؛ بیعت نمی کنم مگر آنکه علی بن ابی طالب بیعت کند». و شعار دیگر اینکه گفتند: «لانبایع حتی یبایع بریده؛ بیعت نمی کنیم، مگر آنکه بریده بیعت نماید» که از این شعار معلوم می شود تا آن وقت از امیرالمؤمنین(ع) هنوز بیعتی گرفته نشده بود. به هر حال، پس از اقدام بریده، هشتاد نفر از قومش از او تبعیت کرده و او با هشتاد نفر وارد مدینه شد و اینها شعار می دادند.15 متأسفانه خبر، بریده است و ادامه ماجرا نقل نشده که اینها چه شدند و کجا رفتند، اما اجمالاً همین مسئله موجب بیدار شدن دستگاه خلافت شد تا برای گرفتن بیعت از علی(ع) بر ایشان فشار بیاورند. به هر حال، این ماجرا حدود پنجاه روز بعد از رحلت پیامبر(ص) اکرم و با این کیفیت اتفاق افتاده است.
2. خطبه فدکیه
چگونگی راه رفتن حضرت فاطمه(س) به سوی مسجد برای ایراد خطبه فدکیه، شاهد دیگری برای این مدعاست. بنا به نقل ابن ابی الحدید از کتاب سقیفه و فدک ابوبکر جوهری،16 ده روز پس از رحلت رسولخدا(ص) ابوبکر با تحریک عقل منفصلش (عمر) فدک را غصب کرد. در توصیف چگونگی آمدن حضرت فاطمه(س) به مسجد برای ایراد خطبه فدکیه آمده است که آن حضرت با پوشش کامل در میان جمعی از زنان در حالی که چادرش بر اثر بلندی به زیر پاهایش می رفت و همچون رسولخدا(ص) راه می رفت، به مسجد آمد. با توجه به این تعبیر که: «ما تخرم من مشیه رسول الله؛ راه رفتنش هیچ تفاوتی با راه رفتن رسولخدا(ص) نداشت»، می توان چنین نتیجه گرفت که تا هنگام ایراد خطبه، هنوز هجمه ای به خانه حضرت فاطمه(س) صورت نگرفته بود، زیرا در صورت حمله و مضروب شدنِ آن حضرت، نوعِ حرکت او نمی تواند معمولی باشد تا راوی آن را به راه رفتنِ رسولخدا(ص) تشبیه کند.
3 رفتن حضرت زهرا(س) به در خانه مهاجران و انصار
بنا بر نقل سلمان فارسی، پس از غصب خلافت و فدک، امیرالمؤمنین(ع) همراه حضرت فاطمه(س) و حسنین‡ شب هنگام به درِ خانه مهاجران و انصار رفته و آنان را به همراهی برای بازپس گیری حق خویش فرا خواندند. از آنجا که بنا بر روایت سلمان، پس از حمله مهاجمان به خانه حضرت فاطمه(س) و واقعه سقط جنین، آن حضرت به طور مداوم و پیوسته بستری بود17 تا به شهادت رسید، می توان چنین نتیجه گرفت که تا زمان ملاقات های شبانه آن حضرت با مهاجر و انصار، هنوز حمله ای به خانه او صورت نگرفته بود؛ زیرا در صورتِ وقوع حمله، آن حضرت دیگر توان رفتن به در خانة تعداد زیادِ مهاجران و انصار(حتی فقط اهل بدر)18 را نداشت.
مراحل بیعت خواهی از امیرالمؤمنین علی(س)
در جلد چهارم موسوعه التاریخ الاسلامی اجمالاً به این موضوع پرداخته ام که در جریان بیعت خواهی جماعت از امیرالمؤمنین(ع) عمدتاً دو خبر داریم که هر دو در کتاب سلیم بن قیس هلالی عامری19 آمده است. یکی از دو خبر از سلیم به نقل از عبدالله بن عباس و خبر دیگر سلیم از سلمان فارسی است. تفصیلاتی که در مجالس و محافل ما خوانده می شود مربوط به خبر سلمان فارسی است. مضمون و محتوای این دو گزارش با همدیگر یکی نیست و در بعضی از جاها با همدیگر تفاوت دارند. خبری که تفصیلات بیشتری در مورد آتش زدن درِ خانه دارد، مربوط به خبری است که از سلمان نقل شده است. به هر حال، آنچه محل شاهد است، این است که خلیفه افرادی را سه بار به منزل امیرالمؤمنین(ع) فرستاد و درخواست بیعت کرد. بار اول، امیرالمؤمنین(ع) آنها را برگرداند.20 بار دوم نیز امیرالمؤمنین(ع) آنها را برگرداند و احتمال قوی که من می دهم این است که هر چه اتفاق افتاده در بین بار دوم و بار سوم بوده است؛ یعنی زمان بازگشت جیش اسامه و همچنین رفتن بریده نزد قومش، و آمدن آن هشتاد نفر در فاصله بار دوم و سوم واقع شده است و این موجب شده که آتش دستگاه خلافت تیز شود تا این غائله را تمام کرده و از امیرالمؤمنین علی(ع) بیعت بگیرد، از این رو، بار سوم به شدت عمل کردند و منتهی به آن حوادث تلخ شد.
نتیجه
از بررسی مجموع حوادث و از کنار هم نهادن آنها، به ویژه حضور بریده در سپاه اسامه و خودداری وی از بیعت با ابی بکر، پس از بازگشت از مؤته، می توان نتیجه گرفت که حمله و هجوم به خانه علی(ع) و فاطمه(س) که در پی آن، بیعت اجباری از علی(ع) صورت گرفت، حدود، 50 روز یا 75 روزپس از رحلت حضرت رسول اکرم(ص) بوده است، و این نشان می دهد که امیرمؤمنان(ع) در این مدت، مقاومت کرده و در نهایت، بیعت او با تأخیر و اکراه صورت گرفته است.
* استاد و پژوهشگر در تاریخ اسلام و تشیع Tarikh@qabas.net
دریافت: 21/1/90 ـ پذیرش: 8/2/90
1. محمدبن جریر طبری شیعی، دلائل الامامه، ص134.
2. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج1، ص 458، ح2.
3. شیخ مفید، الارشاد، ج1، ص189.
4. این کتاب اخیراً توسط محقق محترم آقای سیدمحمدرضا حسینی جلالی تحقیق و منتشر شده است. مرحوم آیتالله مرعشی نجفی، سابقاً مجموعه کتابهایی را در یک جا جمع نموده بود که با عنوان مجموعه نفیسه منتشر شده و این کتاب را ضمن همان مجموعه با عنوان تاریخ ابن ابیالثلج بغدادی یا ابن خشاب بغدادی (متوفای 333ق) آورده است. هر چند نام این کتاب بنا بر تعبیر علی بن عیسی اربلی، نویسنده کشف الغمه به اسم تاریخ ابن ابیالثلج بغدادی یا ابن خشاب بغدادی آمده است، اما آقای جلالی با تحقیقی که روی این نسخه کرده و با ترجیحی که ایشان داده آن را به اسم تاریخ اهلالبیت منتشر کرده اند.
5. البته این حدیث، راویان دیگری هم در سلسله نقل دارد که طالبان می توانند به آن مراجعه کنند.
6. سیدعبدالرزاق موسوی مقرم، وفات الصدیقه الزهراء، ص63-64.
7. امیرمؤمنان(ع) پس از آگاهی از قتل محمد بن ابی بکر در مصر و سقوط این منطقه به دست عمروعاص، بیانیه مفصلی منتشر کرد که بسیاری از حوادث مهم آن روز، در آن آمده است. در فرازی از این بیانیه چنین آمده است: « ... فبینما أنا علی ذلک، اذ قیل: قد انثال الناس علی ابی بکر و اجفلوا علیه یتبایعوه و ما ظننت انه تخلف عن جیش اسامه، اذ کان النبی امّره علیه و علی صاحبه و قد کان امر ان یجهز جیش اسامه، فلما رأیته قد تخلف و طمع فی الاماره و رأیت انثیال الناس علیه، امسکت ید...» (محمدبن جریر طبری، المسترشد، ص411 ـ 412).
8. شیخ مفید، الارشاد، چاپ دارالمفید، ج1، ص180ـ181.
9. قبیله بنی اسلم از قبایل عربی اطراف مدینه بود که محل سکونت آنها ظاهراً حدود هشتاد کیلومتر با مدینه فاصله داشت. موقعیت قبایل در کتاب اطلس تاریخ اسلام نوشته حسین مونس آمده است.
10. وی معاصر با امام رضا(ع) و اوایل امامت امام جواد علیه السلام بوده و در بغداد، قاضی عسکر مأمون هم بوده است.
11. یک دفعه به صورت متعارف گفته می شود مسافت بین دو مکان چقدر است و و یک دفعه به صورت موردی، واقدی هر دو را گفته است.
12. محمدبن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج3، ص241.
13. ابراهیم ثقفی کوفی، در زمان غیبت صغری حضور داشته است و وفات وی 283 هجری، قبل از انتهای غیبت صغری است، وی هرچند زیدی مذهب بود اما بعد از مهاجرتش به اصفهان شیعه اثنی عشری شد، ظاهرا در اصفهان آنقدر شیعه بوده که ایشان شیعه امامی می شوند هرچند خود وی نیز اهل معرفت با سواد و فاضل بوده لذا از تشیع چهار امامی زیدی به تشیع اثنی عشری برگشته است. البته فرقی ندارد که تشیع وی امامی باشد یا زیدی، چون محتویات کتاب درباره امیرالمؤمنین(ع) است و از این جهت هیچ تفاوتی نیست که یک زیدی آن را جمع آوری کرده و نوشته باشد یا یک اثنی عشری.
14. از این کتاب در مقدمه کتاب دیگر به نام «الغارات» به قلم محقق گرانمایه میرجلال الدین حسینی ارموی(ص10) به نام« المعرفه فی المناقب و المثالب» یاد شده است. و از منابع بخش غیر مطبوع تقریب المعارف ابی الصلاح حلبی بوده است و آیت الله رضا استادی در آخر بخش تحقیق شده و مطبوع این کتاب، از آن به عنوان «تاریخ الثقفی» یاد کرده است(ص233، 233).
15. شیخ طوسی، تلخیص الشافی، ج3، ص50، 78. به نقل از ابراهیم ثقفی. و رک: موسوعة التاریخ الاسلامی، ج4، ص101ـ100.
16 . ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج16، ص263.
17. سلیم بن قیس هلالی، کتاب سلیم بن قیس، ص153.
18. در گزارش سلمان نسبت به ملاقات شبانه حضرت زهرا(س) به همراه امیرمؤمنان(ع) و حسنین‡ با مهاجران و انصار، در یک نوبت آمده که آن حضرت با اهل بدر ملاقات کرد و در یک نوبت نیز مطلق مهاجران و انصار(بدون قیدِ اهل بدر) آمده است.(سلیم بن قیس هلالی، همان، ص146و 148).
19. البته اخبار کتاب را آقای شیخ محمدباقر انصاری تحقیق نموده و تلاش کرده، مؤیداتش را از نصوص دیگر جمع آوری نماید. مطالب سلیم بن قیس هلالی در این تحقیق تقریبا 6 برابر شده چون یک جلد در واقع مقدمات کتاب در مقام معرفی کتاب و دفاع از کتاب و دفع شبهات و تشکیکات از کتاب است، جلد سومش هم مجموعه فهارس کتاب است و متن اصلی آن جلد دوم است آنهم با همین تحقیقات و تعلیقات شیخ محمدباقر انصاری زنجانی.
20. البته فاصله این سه بار ذکر نشده اما متونش به مقدار کافی دلالت دارد.
منابع
ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، به تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1387ق.
شیخ طوسی، محمدبن حسن، تلخیص الشافی، به تحقیق حسین بحرالعلوم، نجف، مکتبه العلمی الطوسی و بحرالعلوم، 1383ق.
شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، الارشاد، به تحقیق و نشر مؤسسه آل البیت(ع)، بیروت، 1414ق.
شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، الارشاد، بیروت، دارالمفید للطباعه و النشر و التوزیع، چاپ دوم، 1414ق.
طبری، محمدبن جریر(م قرن 4)، دلائل الامامة، به تحقیق قسم الدراسات الإسلامیة - مؤسسة البعثة، قم، مؤسسة البعثة، 1413ق.
طبری، محمدبن جریر، تاریخ الامم و الملوک، به تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، چ دوم، بیروت، دارالتراث، 1387ق.
کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1363ش.
هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، به تحقیق محمدباقر انصاری، قم، هادى چاپ اول، 1405ق.
مقرم، سیدعبدالرزاق موسوی، وفات الصدیقة الزهرا(س)، نجف، الحیدریه.
یوسفی غروی، محمدهادی، موسوعه التاریخ الاسلامی، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1429ق